سنّت هندو از چند جهت براى فلسفه دين حائز اهميّت است. اول اين كه، چون به فلسفه دين اغلب به شيوه اى غربى مى پردازند، يك سنّت غير غربى جذّابيتى ذاتى دارد. اين مرا1 وامى دارد تا از معرفى اجمالى تاريخ انديشه هندو آغاز كنم. دوم اين كه، در آيين هندو، چنان كه در اين همه خداى نرينه و مادينه مطرح در علم الاساطير، آيينها و ديانت آن منعكس است، تصورات در خور توجهى از خدا وجود دارد. سوم، وجود تصورات گوناگونى همچون كارما2 و تناسخ، و برداشتهايى از خود در سنّت هندو است كه با اين مفاهيم در غرب تفاوت دارد; و اگر تفاوت در معرفت شناسى را كنار آن در نظر بگيريم مى تواند زمينه هاى بحثهاى جالب و مفيدى را فراهم آورد. چهارم اين كه، مناظره هايى ميان آيين هندو و ديگر مكاتب، و بيشتر با بوداييها صورت گرفته است كه براى محققان غربى جاذبه دارد. پنجم، تجديد حيات فلسفى آيين هندو در شكل امروزين آن، بويژه در اثر كارهاى ويوه كاناندا3 و رادها كريشنان4 است، كه در اين ادعا كه اديان همگى به يك آرمان مى انديشند، با ديدگاه برخى فيلسوفان اخير دين، بويژه جان هيك،5 تماس پيدا مى كند.
بنابراين، ابتدا به ذكر تاريخچه اى از سنّت هندو مى پردازيم. مى توان گفت كه آيين هندو يك سنّت (يا مجموعه اى از سنّتها است. اين آيين همچون اسلام از منبع واحدى مثل قرآن سرچشمه نمى گيرد. بدون شك، آيين هندو داراى ريشه هاى باستانى، همچون تمدن دره سند، سرودهاى ودايى، اسطوره هاى قبيله اى باستانى، و امثال آن است، اما اين در حدود قرن سوم م. بود كه به صورتى شبيه به آنچه ما آن را آيين هندو مى دانيم درآمد. براى مثال در آيين هندو تصورات و منابع كليدى، و نهادهايى هست كه بعدها به اين صورت به هم پيوند خورده و گرد هم آمده است; مثل عقيده به تناسخ، كارما، حماسه هاى بزرگ (حماسه مهابهاراتا6 و حماسه رامايانا7، گستره پهناور كيهان و خواب و بيدارى دورانى آن، ارادت به خدايان مهمى همچون شيوا8 و ويشنو9، پيدايش نظام طبقاتى و كاسْت، كلمات قصار10 يا سوتراها11 كه به آغاز عصر مكتبهاى فلسفى تعلق دارد، عبادت معبدى، تنديسهايى كه تجسّم خدايانند، پرستش خدايان مادينه، مرشد12، يوگا13، رياضت، زيارت، گاوهاى مقدس، سلطه برهمنان، و امثال اينها. اين ملغمه عجيب سبب شد آيين هندو به صورت نظامى درآيد كه با انعطاف به هم بافته شده است، كه از اين لحاظ بيشتر در قبال آيين بوداى معاصر خود قرار مى گيرد. از قرن يازدهم به بعد، آيين هندو بيشتر در تقابل با اسلام، كه از خداباورى بى پيرايه اى برخوردار بود، قرار گرفت، و اين در حالى بود كه آيين بودا از صحنه محو مى شد; البته اين امر تا حدى ناشى از فشار دين اسلام بود (زيرا ديرهاى بودايى در مقابل قدرت خارجى آسيب پذير بودند). در همين اوان نحله هاى فلسفى و كلامى گوناگونى در حال شكل گيرى بود، كه در رأس همه، مكتب شانكارا14 (قرن هشتم و نهم)، رامانوجا15 (قرن يازدهم)، و مادهوا16 (قرن سيزدهم) جاى دارند. اينها نظامهايى بودند كه به ودانتا (پايان يا مقصد وداها يا وحى مقدس) شناخته شده اند. ديگر مكتبهاى هندى (در قبال آيين بودا، آيين جِين17، مادى گرايان، و غيره) مشتمل بر سانكهيا18، يوگا، نيايا19، وى سسيكا20، و مى مانسا21 و مكتبهاى متنوع شيوايى (يعنى مكتبهايى كه به شيوا سر سپرده اند) مى شود.
سرودهاى ودايى كهن ترين متون هندو هستند. آنها خدايان گوناگونى، همچون ايندرا22، اَگنى23، وارونا24، دياوسپيتر25، و ديگران را كانون توجه قرار داده اند. در سرودهاى ودايى ميل به اين كه خدايان را در اصل يكى بدانند وجود دارد و اين آهنگ را در آيين هندوى امروزين نيز مى توان حس كرد. همچنين مراتبى از هنوتئيزم26 در آن مشهود است، يعنى خدا را آن مى گيرد كه در هر سرود مورد خطاب قرار گرفته است. اين مضمون در هندوى متأخر نيز نمونه دارد; آنجا كه ويشنو و شيوا را به عنوان نماينده هاى بديل خداى يگانه مى گيرند. در دوران اوپانيشادهاى اصلى، كه در حدود قرن پنجم تا دوم ق. م. استمرار مى يابد، دو جريان اصلى ظهور كرده اند. جريان اول جستجوى معناى باطنى يا حقيقى قربانىِ برهمنى، و جريان دوم تأثيراتى بود از جانب انديشه هاى مرتاضانه، همچون انديشه هاى بوداييان، جِين ها و ديگران، كه بارياضت ورزيدن و عزلت جستن از دنيا، بر سر آن بودند كه از چرخه تولد مكرّر برهند. در موضوع اول، متون هندو يگانه واقعيت الوهى را همان برهمن مى شناسند كه، در مجموع، يك قدرت غير شخصى است، اما گاهى به صورت پروردگار و خالقى شخصى نيز جلوه مى كند. همچنين واقعيت الوهى را با آتمن27 يا خويشتن خويش يكى مى دانند. ودانتاى متأخر از اين بحث مى كند كه آيا در اينجا اينهمانى به معناى دقيق كلمه مراد است (كه در نتيجه تنها يك نفس وجود داشته باشد) يا فقط نوعى اتحاد يا ارتباط مدّ نظر است. اين اصل را در برخى از نغزگويى ها28 تبيين كرده اند، بخصوص در چاندوگيا اوپانيشاد، VI. viii. 7، كه مى گويد: tattvam asi، يا «آن تو هستى».
در بهاگوَدگيتا كه قدرى متأخرتر است (البته با در نظر داشتن اين نكته كه تاريخ نگارى هند باستان بشدّت بر حدس و گمان مبتنى است)، تصويرى شخصى تر از خدا ارائه مى كند، اين را از فحواى محظور فراروى آرجوناى قهرمان، پيش از آغاز كارزار مى توان دريافت، كه نمى داند آيا عمل به وظيفه كند و ، ولو بر عليه خويشاوندانش، بجنگد يا نه. اين تصور محصول ضرورت عمل به وظيفه يا دارما29 ، برغم نتايجش، است: كسى از كارما بد ندرود اگر وظيفه اش را به دور از اَنانيّت و براى عشق به خدا انجام دهد. اين تصورِ خداباورانه تر اهميت وافرى در ودانتاى متأخر يافت. در همين حين، شش مكتب فلسفى راستكيشِ هندى در حال شكل گيرى بود، كه مهمترين آنها از پاره اى جهات سانكهيا است.
مكتب سانكهيا جهان را مشتمل بر پراكريتى30 يا ماده، و تعداد بى شمارى نفس يا پوروشا31 مى بيند، كه گويى، در ماده جاى داده شده اند، و از آنجا كه موجود دچار تناسخ در نهاد خود قرين درد و رنج است، هدف هر نفس، آزاد گشتن از تجديد حيات و از عالم دنيا است. نظام سانكهيا با نظام يوگا به هم پيوستند، و بر اين رأى شدند كه نفسِ فردى، تنها از طريق فنون گوناگون تأمل ورزيدن، به مشاهده تفاوت ميان ذات خويش و ذات مادّه لطيف و كثيف كه عالم و موجود زنده روانى ـ جسمانى را مى سازد نايل خواهد آمد (در فلسفه هند آگاهى را اغلب فراتر از عوامل زيستى و روانى سازنده فرد انسانى مى دانند). در عين حال كه كيهان شناسى سانكهيا و يوگا شباهت بسيار دارند، يوگا پروردگار يا خدايى را اصل قرار مى دهد كه در عمل به اندازه آن نفس يگانه كه هرگز در چرخه تجديد حيات مستغرق نگشته است خلّاق نيست، و لذا به مثابه الهامى براى انديشمند طالب آزادى عمل مى كند. اصل كيهان شناسى سانكهيا را گونه هاى ويشنويىِ خداپرستى به كار گرفته اند تا بوسيله آن چگونگى صدور عالم از خدا را توضيح دهند. اين نظام، گوناها32 يا عناصر سه گانه را، كه در مزاجهاى مختلف به تبيين طبيعت اشيا و اشخاص كمك مى كند، در ماده فرض مى نمايد.
در سانكهيا و يوگا ، و در واقع همه نظامهاى انديشه هند، كيهان ضربان دارد ، يعنى از يك حالت سكون، و پيش از آن كه كارش به خواب پايان پذيرد از هم مى شكفد. اما جهان بينى مكتب ميمانسا سرسختانه مى گويد كه تجلّى، غير مخلوق و ازلى است، و بنابراين هم خدا و هم ضربان عالم را منكر است. توجه اين مكتب فقط معطوف به مناسك است; پس با سرودهاى ودايى صرفاً به مثابه مجموعه اى از احكام برخورد مى كند. حتى خدايان در اين مكتب به اذكارى صرف بدل مى شوند. هرچند پيش فرضهاى ميمانسا با مكتب ودانتا خيلى متفاوت است، اما اين دو يك جفت را تشكيل مى دهند. ما بعد از اين به ودانتا برمى گرديم. و اما مكتب منطقى (نيايا) را معمولا با مكتب وى سسيكا يا اتميزم در يك گروه جاى مى دهند. نيايا از منطق هند باستان گفتگو مى كند (منطق متأخر را به ناويا ـ نيايا33 يا منطق جديد مى شناسند). وى سسيكا كيهان شناسى اى ذره اى عرضه مى نمايد كه يك خدا بر آن حكم مى راند. مشهورترين اثر در اثبات وجود خدا ( Kusumanali ofUdayana، قرن دهم م.) از مكتب نيايا است.
مكتبهايى كه به ودانتا مشهورند اصولا بر پايه برهماسوتراها34، يا اشاراتى در موضوع قدرت مقدس، كه در قرن اول يا دوم م. گردآورى شده اند استوارند. اين گفته هاى بالنّسبه معمّايى، توجه شارحان مهمى از ميان چهره هاى اصلى مكتب ودانتا را به خود جلب كرده است، كه از اين ميان شانكارا (قرن هشتم)، رامانوجا (قرن دوازدهم)، و مادهوا (قرن سيزدهم) را مى توان نام برد. ادوايتا ودانتا35 يا ودانتاى غير ثنوى و قاطع شانكارا متأثر از نظريه يا ديدگاه مادياماكاى36 بودايى بود كه هر واقعيتى را در دو سطح مى ديد: در سطح بالاتر، چنان كه از هر چيز ديگرى عارى است، و در سطح تجربى. شانكارا از اين تمايز سود جسته است، به اين ترتيب كه برهمن (واقعيت الوهى) در نظر او هر چند بحقّ غير شخصى است و هيچ وصفى ندارد، اما از هستى، شادمانى، و آگاهى متشكل است. در سطح فروترِ توهم، برهمن پروردگار (يا خداى شخصى) است. انسان با حصول معرفت به حقيقت والاتر است كه آزاد مى گردد، به گونه اى كه ديگر متولد نخواهد شد. اين توحيد شانكارا از تفسير قاطع او از جمله «آن تو هستى» بر آمده است. بر اين مبنا هر فرديّت منحازى توهم است. اما در يك سطح پايين تر انسان مى تواند خدا را بپرستد و به او اظهار ارادت كند. به اين ترتيب شانكارا معتقدان «عرفى» دين را در خود پذيرفت، اما در نهايت، خدا در ديدگاه او خود توهّمى است كه در نفس توهّم خودساخته اش گرفتار آمده است. انديشمندان امروزين از اين طرح اقتباس كرده اند و در تنسيق نوين از آيين هندو و مليت گرايى جديد آن به كار بسته اند. گرچه شانكارا در تنسيق جديد سنّت هندى بسيار تأثير گذار بوده است ، اما نيروى دوباره اى كه وى به اين سنّت بخشيد در هزاره اول، مقاومت كسانى را كه براى جنبه شخصى خداپرستى اهميت بيشترى قايل بودند برانگيخت، و اين بخصوص به آن خاطر بود كه در آن فضا و پس از آن كه آيين بودا، به عللى از جمله حملات بى امان مسلمانان، از نظرها محو شد، هندوان در جدال با مخالفين بر سنن خاص خود مشى مى كردند.
رامانوجا چه در زمينه هاى مذهبى و چه در ابعاد فلسفى بر شانكارا معترض بود. او گمان مى كرد كه غير شخصى نگرى شانكارا نظريه لطف را، كه بعينه در خداباورى راسخ رامانوجا نقش جوهرى داشت، مهمل مى ساخت. رامانوجا معتقد بود، همان طور كه نفس بدن را تدبير مى كند، كيهان نيز بدن خداست. رامانوجا همچنين با نظريه توهّم يا ماياى37 شانكارا مخالف بود، و در باب احساس، نظرى واقع گرايانه داشت. علاوه بر اين، او فكر مى كرد اگر عبارت «آن تو هستى» را صادق بدانيم، اين تصور كه كيهان نه فقط بدن خدا بلكه بدن نفس ها نيز هست، اتحادى عميق ميان خدا و نفس ها پديد مى آورد. چنين به نظر مى رسد كه رامانوجا در شرح بْهاگَوَدگيتا38 به مقصود اصلى متن نزديكتر است تا شانكارا.
اما مادهوا در مسيرى ديگر از آنها دور گشته است. او ، با كمى دستكارى در زبان، چنين استدلال كرده است كه به لحاظ نظرى عبارت چاندوگيا اوپانيشاد را (چنان كه گويى يك عامل نفى به آن وارد مى كنيم) چنين مى خوانيم ، «آن تو نيستى». موضع او را دوايتا39 يا دوگانه انگارى مى خوانند ، كه در مقابل هر دو ديدگاه ديگر ، يعنى عدم ثنويت شانكارا و عدم ثنويت اصلاح شده رامانوجا قرار مى گيرد. مادهوا بر تمايز ماده و نفس تأكيد مى ورزد و اثبات مى كند كه غير خدا از هر دوى آنها است. پيروان بعدى ودانتا، همانند پيروان شيوا، هر كدام ميل به صورتى از خداشناسى كرده اند. به اين ترتيب مى توان گفت ودانتا در خداباورى و در بُعد عبادىِ دين گونه هاى متفاوتى را همچون هسته اى در خود دارد.
اما در زمان سلطه انگليس، عناصر تازه اى به عرصه خداشناسى فلسفى هند وارد شد. گروهى به ساده سازى باورهاى هندو و تعديل عبادت روى آوردند، و گروهى بهتر آن ديدند كه سنّت قديم را در خدمت حفظ و تنسيق نوينى از آيين هندو درآورند كه با ملى گرايى هندى همبسته بود. نهادهاى انگليسى، هند را به نحو بى سابقه اى متحد ساختند، و در عين حال آموزش عالى انگليسى زبان بر روى روشنفكران باب تازه اى به دنيا گشود. چشم انداز نوى كه برخى از تأثيرگذارترين افراد تبيين مى كردند بر كارهاى شانكارا تكيه داشت. اين چشم انداز، چندگانه گرايى40 جديدى بود كه بر پايه عقيده شانكارا در باب سطوح حقيقت و واقعيت نهايى (كه همه اديان رو به سوى آن دارند) استوار بود. ما پس از اين نيز به اين موضوع خواهيم پرداخت.
بخش بعدى سخن در اين است كه آيين هندو (در مجموع) به چه مفهومى خداباور است. در نگاه اول (از منظر يك نفر غربى) نوعى در هم ريختگى بر اين فضا حكفرما است: براى هر آلهه اى الهى هست و برعكس، و در اين ميان بچه هاى خدايان، جانوران اسطوره اى، و تعداد زيادى خدايان نرينه و مادينه اصلى نيز وجود دارند. مبلّغان مسيحىِ قرن نوزدهم كه به هند رفته بودند تمايل داشتند اين نظام را بت پرستى بينگارند. وجود خصايص ديگرى مثل غيرشخصى تصوير نمودنِ الوهيت، كه فرد اعلاى آن لينگام41 است، را نيز بايد افزود. هندوان منكر آنند كه آنها بتها را مى پرستند يا كه لينگام نمادى از ذكرپرستى است. من فكر مى كنم بهترين تمثيل براى خدا (يا خدايان مادينه) بر وفق تلقى آيين هندوى جديد (و تا حدى سنت هاى قديم هندو) تمثيل نور منكسر باشد. آنچه كه آيين هندو بدان مى گرايد خداباورى منكسر است، و آن عبارت از اين انديشه است كه خدا و خدايان نرينه و مادينه، يك حقيقت بيش نيستند، اما، برخلاف اديان سامى (يهوديت، مسيحيت و اسلام)، آيين هندو مايل است خدايان نرينه و مادينه را منشعب از خداى بزرگ و يگانه (شيوا، ويشنو، دوى42) ببيند. خدايان به سبب چهره هاى متفاوتى كه در داستانها دارند اندكى از تشخّص برخوردارند. و از سوى ديگر اگر شما گانشه43 را با شدت و حرارت مفرط بپرستيد ممكن است ظاهر نمادين او حجاب شما براى مشاهده روح الوهى گردد. اين طرز تلقى نسبت به خدايان، در پشت گرايش شديدِ آيين هندوى جديد به تسامح و همچنين چندگانه گرايى فلسفى قرار گرفته است. خصيصه ديگر خداباورى هندو نگرش رامانوجا است كه كيهان را بدن خدا مى داند. سلطه ما بر بدن خود ناقص است، اما در مورد خدا، عالم به طور كامل در تحت تدبير اوست. با اين تشبيه، مطلب به ياد مى ماند، زيرا مراد آن است كه با قياس به حضور خود در سرانگشتان و ديگر عضوها، درك روشنى از چگونگى حضور خدا در جاى جاى جهانش به دست آوريم. هرچند رامانوجا گمان نداشت كه كيهان مثل يك بدن باشد، اما اين يك حقيقت است. او همچنين جهان را به يك بدن زنده تشبيه مى كند: با اين توضيح كه ما در اينجا با يك اصطلاح سانسكريت معادل بدن انسان يا ديگر حيوانات سروكار داريم كه از جسم طبيعى، همچون آن سنگى كه گاليله از بلندى انداخت، متمايز است. نكته قابل ذكر ديگر اين كه از جمله نقشهاى گسترده خداى هندى، نقش خداى مادينه، همچون دوى يا كالى44 و يا دورگا45، و امثال آن است. علاوه بر اينها هر خدا براى خود همسرى دارد، مثل ويشنو و لاكشمى46، و شيوا و ميناكسى47 در مادوراى48، و غير اينها. آيين هندو مثل اديان ابراهيمى بر جنس مذكر تأكيد ندارد. بارى، در موضوعات گوناگونى كه ذكر شد زمينه هايى براى بحث با انديشه فلسفى رايج در غرب وجود دارد. در پايان، بد نيست يادآور شويم در خداباورى هندو مجال براى بعد غيرشخصى خدا فراهم است; يعنى در هيچ جا انسان نگارى يا شخصى نگرى انعطاف ناپذيرى وجود ندارد. اين تا حدودى بدان سبب است كه مفهوم خداى متعال بعينه يك اسم خنثى نيز هست، كه آن به برهمن تعلق دارد.
مطلب بعدى اين است كه، آيين هندو عقيده رايج در باب تناسخ يا تجديد حيات را از نهضتهاى رياضت مدارى همچون آيين جين و آيين بودا ميراث برده است، كه البته مكتب ميمانسا در اين ميان يك استثنا است; شاهد بر اين مدعا سرودهاى اوليه ودايى است كه چنين عقيده اى را در خود ندارد، بلكه صورتهايى است از آيينهاى پيشينيان. به طور كلى، انديشه تناسخ مطالب مهمى را فراروى ما مى نهد: نخستين آنها اين است كه، يك انسان چه بسا به طور مكرر در صور مختلف زاده مى شود: در آسمان به صورت خدا، در دوزخ به صورت شبح، و يا به صور ديگرى از حيات، از حشره گرفته تا فيل. در پايان دوران ممكن است به موكشا49 يا رهايى از چرخه تجديد حيات دست يابد. در اين فرض وجوه مختلفى مى تواند حاصل آيد: وجودى عارى از رنج و منعزل، يا كه در قرب جوار الهى و در قلمروى بهشتى; مى شود رهايى او حاصل تلاش خودش باشد، چنان كه سانكهيا ـ يوگا بر آن است (هرچند مدد الهى را نيز منتفى نمى داند)، يا كه رهاييش را بكلى رهين لطف الهى باشد، كه اين نظر اخير بخصوص از سوى مكتب عدم ثنويت اصلاح شده، كه به مكتب گربه50 مشهور است ابراز مى شود. بر اين مبنا، همان طور كه گربه پسِ گردن بچه خود را مى گيرد و از اين مكان به آن مكان مى برد، خدا نيز نفس را سير مى دهد. گويا نجات در مكتبهاى رياضت مدار و در سانكهيا بسته به وضعيت كارماى شخص است، حال آن كه سنتهاى خداباور، كارما را (مى شود گفت) تحت تدبير خدا مى دانند، و در حقيقت كارما خود تعبيرى از لطف الهى است. در نظام فكرى مادهوا، كارما جزء ذاتى زندگى فرد است; يعنى خدا فقط سرنوشت او را به انجام مى رساند. اين تشابهى با تقدير در ديدگاه كالوين51 دارد. در برخى از سنتها امكان «زنده آزادى»52 مطرح است، به اين صورت كه قدّيس به نوعى از كمال و آرامش تام دست مى يابد. البته در سنتهاى خداباور بيشتر چنين است كه نجات بعد از مرگ حاصل مى شود.
يادداشتهاى مترجم:
* مشخصات كتابشناختى اصل اين نوشته چنين است:
Phlip L. Quinn and Chaples Taliaferro. Blackwell Companions to Philosophy: A Companion to Philosophy of Religion: Ninian Asmart, I Hinduisnm, (1997).
1.Ninian Smart ، فيلسوف دين اسكاتلندى و مدرّس دانشگاه سانتابارباراى كاليفرنيا (ـ 1927)
2.Karma ، به معناى «كردار» است و مراد از آن كنش، ثمره كنش ، و واكنشى است كه همچون تأثيرات ديرينه و پيگير در ضمير ناخودآگاه موجود است و افكار و اعمال شخص در اين زندگى و زندگيهاى آينده او را جهت مى دهد.
3.Vivekananda ، فيلسوف و متكلم هندى (1902 ـ 1863)، وى كتابهايى در معرفى طريقه يوگا نوشته است.
4. Radhakrishnan ، از مهمترين فلاسفه متأخر هند (1975 ـ 1888) و شارح حكمت ودانتا. فلسفه او را ايدئاليسم وحدت نگر خوانده اند.
5. John Hick ، متكلم و فيلسوف دين انگليسى (ـ 1922).
6. Mahabharata ، به معناى «حماسه بزرگ»، يكى از دو اثر بزرگ ادبى ـ حماسى هند كه در حدود قرن پنجم ق. م. تا دوم م. نوشته و گردآورى شده است.
7. Ramayana ، به معناى «داستان زندگى راما»، قديمى ترين حماسه در ادبيات سانسكريت كه به حماسه ماهابهاراتا نزديك است و در جنوب آسيا اهميت بسيار دارد.
8. Siva ، يكى از سه خداى تثليث هندو در كنار ويشنو و برهما.
9. Vishnu، يكى ديگر از سه خداى تثليث هندو.
10. aphoristic summaries
11. sutras ، واژه سانسكريت كه، از لحاظ لغوى، به معناى «ريسمان» است، سوتراها خلاصه برهماناها هستند كه به منظور تسهيل در استفاده عملى از آنها در عباراتى كوتاه و پرمعنا بيان شده اند.
12. gurus
13. yoga ، واژه سانسكريت كه، از لحاظ لغوى، به معناى «يوغ» است و در آيين هندو مهار كردن خود براى خدا و در طلب اتحاد با او است. در اين آيين هر طريقى به سوى معرفت خدا را مى توان يوگا خواند، و بنابراين، يوگاهاى بى شمار وجود دارند. ولى مشهورترين آنها عبارتند از: 1ـ كارمايوگا (طريق عمل عارى از نفسانيّت) 2ـ بْهاكتى يوگا (طريق محبت) 3ـ راجايوگا (طريق شاهانه) كه همسان يوگاى پاتانجالى است.
14. Sankara
15. Ramanuja
16. Madhva
17. Jain ، يكى از سه مكتب جدا شده از جريان اصلى آيين هندو. پيروان اين مكتب، همچون بوداييان، خطاناپذيرى وداها را انكار كردند.
18. Samkhya
19. Nyaya
20. Veisesika
21. Mimamsa
22. Indra ، در آيين هندو خداى طوفان و رعد و برق است. او را از خدايان فضاى ميانه مى دانند. اين خدا در ريگ ودا بسيار مورد توجه است.
23. Agni ، از جمله خدايان زمينىِ آيين هندو و واسطه ميان آسمان و زمين است; در آسمان چون خورشيد، و در هوا چون صاعقه، و در زمين چون آتش. اَگنى از مهمترين خدايان ودايى و نزد هندوان مورد احترام بسيار است.
24. Varuna ، از مهمترين خدايان ودايى، پاسدار قانون و فرمانرواى جهان.
25. Dyauspiter ، از خدايان ودايى كه با پريتوى جفت آسمان و زمين را تشكيل مى دادند و پدر و مادر خدايان تلقى مى شدند.
26.henotheism
27. atman ، در سانسكريت به معناى اصل حيات يا جوهر آن است، و در اصطلاح مشهور به «نفس» اطلاق مى شود، كه در تفكر هندو خويشتن فناناپذير انسان و عين برهمن است.
28.grate sayings
29. dharma ، واژه سانسكريت به مفهوم «حمل كردن و نگاه داشتن» است، و در آيين هندو، به نحو جامع، به آنچه جوهر حقيقى ما را معين مى كند، به عدالت، پايه هاى اخلاق انسانى، نظم قانونمند جهان، و بنيان همه اديان اشاره مى كند.
30. prakriti ، در مكتب سانكهيا عبارت است از ماده اوليه كائنات و همچنين مبدأ پيدايش عالم عينى و ذهنى.
31. purusa ، واژه سانسكريت به معناى «شخص» است، و در فلسفه شانكارا عبارت از خويشتن، آگاهى خالص، و امر مطلق است. پوروشا شاهدى است كه تغييرات واقع در ماده را مشاهده مى كند، و در ودانتا با آتمن، و، در نتيجه، با برهمن يكى است.
32. gunas ، واژه سانسكريت به معناى «كيفيت بنيادين» است. هر امر مادى در جهان در ساختار خود مركب از سه گونا است: ساتوا، راجاس و تاماس.
33.Navya – Nyaya
34. Brahmasutrsa
35. Advaita Vedanta
36. Madhyamaka، به معناى «آموزه هاى راه ميانه» است كه مادهياماكاها طرفدار آن بودند.
37. maya ، واژه سانسكريت به معناى «توهّم» و ظهور و فريب است، و در آيين هندو اساس ذهن و ماده مى باشد. مايا نيروى برهمن و متحد با آن است، چنانكه حرارت با آتش. مايا و برهمن با هم ايشوارا ناميده مى شوند و او خدايى شخصى است كه جهان را خلق مى كند، نگه مى دارد و مضمحل مى سازد. مايا پرده و حجابى بر روى برهمن و بر چشم ماست.
38. Bhagavadgita ، يكى از مهمترين كتب مقدس هندو و معرّف طريق محبت است.
39. Dvaita
40. pluralism
41.Lingam يا Linga، نماد قضيب است كه در مكتبهاى شيوايى به عنوان نماد بارورى شيوا ستايش مى شود و معمولا به صورت يك ستون سنگى است.
42. Devi، از قدرتمندترين خدا بانوان هندو و همسران شيوا است.
43. Ganesa ، مشهورترين حيوان خداى هندو است. او را حلاّل مشكلات و خداى خرد و دورانديشى مى دانند و كارها را با نام او آغاز مى كنند. در تصاوير و مجسمه ها او را انسانى كوتوله با سر فيل نمايش مى دهند.
44. Kali ، اين مادينه خدا را كه در آيين هندو همسر شيوا است با نامهاى گوناگون، مثل پارواتى، دورگا، اوما و… مى خوانند. او نمادِ شناخت متعالىِ حقيقت و مرحله وراى تجلّى است.
45. Durga ، رايجترين نام دِوى به عنوان خدا بانويى خشن است، كه آن را به صورت زنى زيبا با ده دست و طبيعتى خشن تصوير مى كنند.
46. Laksmi ، يك فرد از تثليت خدا بانوان هندو و همسر ويشنو در تمام تجليات آن است. او را در نقش نيروى مادينگى و همچون مادر جهان و خدابانوى نيكبختى و ثروت بخشى ستايش مى كنند.
47. Minaksi ، خدابانوىِ «چشم ماهى».
48. Madurai
49. moksha ، رهايى كامل از تمام بندهاى جهان، از كارما، و از چرخه زندگى و مرگ (سامسارا)، كه با اتحاد با خدا و يا با معرفت به واقعيت نهايى حاصل مى آيد.
50. Cat School
51.John Calvin ، متكلم و مصلح پروتستان فرانسوىِ سويسى الاصل (1564 ـ 1509)، وى رستگارى را منوط به پيش گزينى انسان از سوى خداوند مى داند و به سختگيرى مشهور است.
52. “living liberation”