اینکه در احادیث و روایات اهل بیت علیهم السلام، پرداخت خمس دارای چه حکمت هایی است، مسئله ای است که گاهی مورد سوال برخی از متدینین می باشد؛ در این مقاله حکمت پرداخت خمس از زبان مبارک امام رضا علیه السلام می پردازیم.

حکمت پرداخت خمس در حدیث امام رضا (علیه السلام)

امام رضا علیه السلام در حدیثی فرمودند: «اِنَّ الْخُمْسَ عَوْنُنا عَلى دینِنا وَ عَلى عِیالاتِنا وَ عَلى مَوالینا وَ ما نَبْذُلُهُ وَ نَشْتَرى مِنْ اَعْراضِنا مِمَّن نَخافُ سَطْوَتَهُ فَلاتَزووهُ عَنّا وَ لاتَحْرِموا اَنْفُسَکُم دُعاءَنا ما قَدَرْتُم عَلَیهِ، فَاِنَّ اِخْراجَهُ مِفْتاحُ رِزْقِکُم وَ تَمْحیصُ ذُنوبِکُم وَ ما تَمْهِدونَ لاِنْفُسِکُم لِیَومِ فاقَتِکُم.»[1]

در حقیقت، خمس، کمکى به ما براى اهداف دینى ما و خانواده ها و دوستان ما و وسیله حفظ آبروى ما در برابر آنانى است که از قدرتشان بیم داریم. پس خمس را از ما دریغ ندارید و حتى المقدور خویشتن را از دعاى ما محروم نسازید؛ چرا که خارج کردن خمس از [سرمایه]، کلید روزى شما و مایه پاک شدن گناهانتان و اندوخته شما براى روز نیازتان در آخرت خواهد بود.

سه حکمت خمس

در این حدیث، چندین مورد از حکمتهای پرداخت خمس بیان شده است که بدان می پردازیم.

۱. پشتیبانی مالی سادات: «اِنَّ الْخُمْسَ عَوْنُنا عَلى دینِنا…»

با خمس دادن سادات فقیرِ جامعه از لحاظ مالی پشتیبانی می شوند؛ و این پشتیبانی بصورت یک مدیریت و سازماندهی اقتصادی از سوی امام اتفاق می افتد.

چنانچه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «انّی شافع یوم القیامة لأربعة اصنافٍ و لو جاؤوا بذنوب اهل الدنیا:1- رجل نصر ذریّتی،2- و رجل بذل ماله لذریّتی عند المضیق3- و رجل احب ذریّتی باللسان والقلب 4- و رجل سعی فی حوائج ذریّتی اذا طردوا أو شردوا.»[2]

چهار دسته را روز قیامت شفاعت می کنم، هر چند با گناه اهل دنیا به صحرای محشر حاضر شوند: آنکه اولاد مرا یاری کند. آنکه از اموالش به اولاد تنگدستم کمک کند. کسی که با زبان و قلب، آنان را دوست بدارد و آنکه در انجام حوائج و نیازهای افرادی از ذریه ام که تبعید شده و یا رانده شده اند تلاش کند.

تبیین حدیث
با توجه به این حدیث پیامبر باید گفت: اگر بذل مال در زمان تنگدستی که البته انفاق مستحبی است، به سادات باعث می شود که انسان شفاعت پیامبر شامل حالش شود، حال با پرداخت خمسی که واجب است، باعث شفاعت پیامبر نمی شود!

نتیجه حدیث
با توجه به حدیث امام رضا علیه السلام، بذل مال برای سادات هم برای گذران زندگی مالی ذریه اهل بیت علیهم السلام است و هم برای حفظ آبروی آنان مورد استفاده قرار می گیرد.

۲. کسب دعای امام: «فَلاتَزووهُ عَنّا وَ لاتَحْرِموا اَنْفُسَکُم دُعاءَنا ما قَدَرْتُم عَلَیهِ»

انسانی که خمس می دهد رابطه و پیوند قلبی و مالی با امام خودش برقرار می کند، که با این ارتباط، دعای امام را بدست می آورد، و ناگفته پیداست که امام هیچ گاه دعایش رد نمی شود؛

راز استجابت دعا معصوم:

راز این استجابت دو چیز می تواند باشد:

اول اینکه: از یک طرف دعای امام معصوم هیچگاه رد نمی شود چرا که اوست که حق بندگی را ادا کرده، چنانچه در قرآن کریم می خوانیم: «وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاکُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْرَاهِیمَ  هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَفِی هَذَا لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیدًا عَلَیْکُمْ وَتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاکُمْ  فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِیرُ.»[3]

و در راه خدا جهاد کنید، و حقّ جهادش را ادا نمایید! او شما را برگزید، و در دین (اسلام) کار سنگین و سختی بر شما قرار ندارد؛ از آیین پدرتان ابراهیم پیروی کنید؛ خداوند شما را در کتابهای پیشین و در این کتاب آسمانی «مسلمان» نامید، تا پیامبر گواه بر شما باشد، و شما گواهان بر مردم! پس نماز را برپا دارید، و زکات را بدهید، و به خدا تمسّک جویید، که او مولا و سرپرست شماست! چه مولای خوب، و چه یاور شایسته‌ای!»

و از طرفی در زیارت ائمه از جمله زیارت امام على (علیه السلام)[4] ، امام حسین (علیه السلام)[5] ، امام کاظم (علیه السلام)[6] و امام جواد (علیه السلام)[7] می خوانیم که: «أَشْهَدُ أَنَّکَ… جَاهَدْتَ فِی اللهِ حَقَّ جِهادِهِ» «شهادت مى‌دهم که تو آن‌گونه که شایسته است؛ در راه خدا جهاد کردى»

نتیجه دعای امام
با این اوصاف کسی که حق جهاد در راه خدا را بجا آورده باشد، یعنی حق بندگی را بجا آورده چون جهاد در راه خدا، که شامل جهاد اصغر، که میدان مبارزه، و جهاد اکبر، که مبارزه با هواهای نفسانی، است، در این اگر کسی به مقامی برسد که حق بندگی را ادا کرده باشد، چه مقامی بالاتر از این که دعایش هیچگاه رد نشود؛ چون کسی که همیشه به فرمان الهی لبیک بگوید، خداوند نیز به درخواستش و دعایش لبیک می گوید.

دومین راز استجابت، پذیرش یا قابلیت پذیرش درونی و باطنیِ امامت امام معصوم، از سوی کسی است که امام در موردش دعا می کند.

ماجرای استجابت دعای امام هادی علیه السلام

چنانچه در مورد امام هادی علیه السلام است که فردی به نزد ایشان آمد و از سخت گیری های متوکل، شکایت کرد؛ و درخواست کرد که حضرت دعا کند که متوکل بر او سخت نگیرد، با دعای حضرت متوکل دو برابر اموالی که از او مصادره کرده بود را به او بخشید.

وزیر متوکل بنام فتح بن خاقان از این ماجرا مطلع گردید، به این فرد گفت: به امام هادی بگو، برای من هم دعا کنند؛ این فرد نزد امام آمد و گفته ی وزیر را به امام رساند؛ حضرت در جواب فرمودند: او در ظاهر با ما اظهار محبت می کند، اما در باطن از ما کناره می گیرد؛ بعد حضرت به قانون دریافت استجابت دعا پرداخته و فرمودند: دعای ما برای کسی به استجابت می رسد که طاعت خدا را خالص گرداند و در باطن به نبوت پیامبر و ولایت و امامت ما اقرار داشته باشد.[8]

نتیجه
پس از اینجا فهمیده می شود که کسب دعای امام در صورتی است که آدمی، در باطنش نیز، اطاعت خدا را بجا آورد، و به نبوت پیامبر و امامت اهل بیت علیهم السلام اقرار نماید.

۳. کمک به یاوران‏: «اِنَّ الْخُمْسَ عَوْنُنا … عَلى مَوالینا…»

امام رضا علیه السلام فرمود: خمس، وسیله‏اى براى کمک ما بر بستگان و یاوران ماست. «اِنَّ الْخُمْسَ عَوْنُنا … عَلى مَوالینا…»

ویژگی های یاوران امام:
منظور از یاوران، امام آن است که امیرالمومنین علیه السلام از کارگزاران دولت حضرت مهدی علیه السلام چنین یاد‌ می‌کند: «ثُمَّ لیشخذنَّ فیها قومٌ شخَذَ القینَ النّصلَ، تجلّی بالتنزیل ابصارهم، و یرمی بالتفسیر فی مسامعهم و یغبقون کأسَ الحکمةِ بعدالصبوحِ»؛[9]

«سپس گروهی برای در هم کوبیدن فتنه‌ها آماده ‌می‌گردند، و چون شمشیرها صیقل‌ می‌خورند، دیده‌هایشان با قرآن روشنایی ‌می‌گیرند و در گوش‌هایشان تفسیر قرآن طنین افکنده و در صبحگاهان و شامگاهان جام‌های حکمت سر‌می‌کشند.»

نکات مهم حدیث
در این بیان حضرت، چندین صفت، برای یاوران امام زمان (عج) ذکر می کنند:

اول: آمادگی برای درهم کوبیدن فتنه ها؛ که کنایه از آمادگی روحی و قلبی و علمی برای از بین بردن فتنه ها و شبهه هاست.

دوم: صیقل دادن شمشیرها: که کنایه از آمادگی برای نبردی زودهنگام است.

سوم: روشنایی گرفتن چشمهایشان از قرآن: کنایه از آنکه آنها قاریان و حاملان قرآنند.

چهارم: شنیدن تفسیر قرآن: که کنایه از انس با تفسیر قرآن است.

پنجم: سرکشیدن باده های حکمت در شبانه روز: که کنایه از عمق فهم و تدبیر و مدیریت در جامعه است.

بنابراین سه حکمت از حکمتهای پرداخت خمس در این مقاله بیان گردید.

پی نوشت: