شأن نزول آیه 43 سوره نساء را بیان نمایید؟

آیاتى که به بیان مسئله‌ی شراب پرداخته‌اند پنج دسته است،[1] و اگر این پنج دسته را کنار هم قرار دهیم، این معنا به دست مى‏آید که این آیات به ترتیب زیر نازل شده‌اند:

1. «تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکراً وَ رِزْقاً حَسَناً».[2]
2. «قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّی الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ».[3]
3. «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکارى‏ حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ …».[4]
4. «یسْئَلُونَک عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکبَرُ مِنْ نَفْعِهِما».[5]
5. «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیطانِ فَاجْتَنِبُوهُ».[6]، [7]

بنابر این، آیه‌ی مورد پرسش که معنایش آن است: (اى کسانى که ایمان آورده‏‌اید، در حال مستى به نماز نزدیک نشوید تا بدانید که چه می‌گویید)، قبل از تحریم شراب نازل شده بود.[8]

با توجه به این مقدمه، باید گفت که در تفاسیر شیعه و اهل‌‌سنت، شأن نزول‌هاى متعددى برای این آیه ذکر شده است: 1. عمر دعا می‌کرد که خدا در مورد نوشیدن شراب توضیح بیشتری ارائه کند تا او تکلیف خود را بداند. هنگامى که آیه‌ – یسْئَلُونَک عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیسِرِ – نازل شد، پیامبر(ص) این آیه را براى عمر قرائت کرد، او به دعاى خود ادامه ‌داد و ‌‏گفت: خدایا! توضیح بیشتری بده! تا این‌که آیه «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکارى‏» نازل شد، پیامبر(ص) آن‌را نیز بر او خواند، عمر باز به دعاى خود ادامه ‌داده و توضیح بیشتری می‌خواست! تا این‌که سوره‌ی مائده که صراحت فوق العاده‌‏اى در این موضوع دارد، نازل گردید، هنگامى که پیامبر(ص) آیه را بر او خواند، گفت: «انتهینا، انتهینا» یعنی دیگر از این پس از نوشیدن شراب خوددارى می‌کنیم![9]

2. قبل از تحریم شراب در اسلام مردى از انصار غذایى تهیه کرده بود و افرادی را دعوت کرد. آنها علاوه بر صرف غذا، شراب نیز نوشیدند. هنگامى که مغز آنها از شراب گرم شد، شروع به ذکر افتخارات خود کردند، کار بالا گرفت. یکى از آنها استخوان شترى را برداشت و بر بینى سعد بن وقاص کوبید و آن‌را شکافت. او خدمت پیامبر(ص) رسید و ماجرا را عرض کرد و در این هنگام بود که آیه‌ی فوق نازل شد.[10]
3. عبدالرحمن بن عوف غذا و شرابى را آماده کرد و جمعى از اصحاب را دعوت نمود و از آن خوردند. هنگام نماز مغرب یکى از آنها به نماز ایستاد، اما سوره «کافرون» را غلط خواند؛ لذا این آیه نازل گردید.[11]

گفتنی است که تنها در برخی از منابع اهل‌سنت گزارش شده است که فردی که نماز را به اشتباه خواند، امام علی(ع) بود، اما از نظر ما – حتی اگر هنوز حکم به حرمت شراب نیز نازل نشده بود – این موضوع، قابل پذیرش نیست؛ زیرا ما پیامبران و معصومان را برتر از آن می‌دانیم که خود را در هیچ زمانی به شراب آلوده باشند.

4. در روایات متعددى که در کتب فریقین آمده، آیه‌ی فوق به «مستى خواب» تفسیر شده است؛ یعنى در حالی‌که هنوز کاملاً از خواب بیدار نشده‌‏اید، شروع به خواندن نماز نکنید تا این‌که بدانید چه می‌گویید.[12]

[1]. «سال حرمت شراب»، 67523؛ «مشروبات الکلی منشأ تمام گناهان»، 100239؛ «خواندن نماز و شراب »، 7690؛ «حدیثی درباره عذاب تارک نماز»،  92198.

[2]. نحل، 67.

[3]. اعراف، 33.

[4]. نساء، 43.

[5]. بقره، 219.

[6]. مائده، 90.

[7]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 158 – 159، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[8]. سمرقندى، نصربن محمد بن احمد، بحرالعلوم، ج 1، ص 305، بی‌جا، بی‌تا؛ عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج 1، ص 242، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق.

[9]. ابن کثیر دمشقى اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، شمس الدین، محمد حسین، ج 2، ص 271، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلى بیضون، چاپ اول، 1419 ق؛ ابن عربی، ابو عبدالله محیی الدین محمد، تفسیر ابن عربی، تحقیق، رباب، سمیر مصطفی، ج 1، ص 149، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1422ق.

[10]. تفسیر القرآن العظیم، ج ‏2، ص  272.

[11]. همان، ص  273.

[12]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 479 – 480، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق؛ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 5، ص 201، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ش.