در آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام شرایطی برای دعا بیان شده است . بعضی از این شرایط باید قبل از انجام دعا بوجود آمده باشد و برخی از آن‏ها باید در هنگام دعا و مناجات با پروردگار رعایت‏شود . در این مقاله به صورت مختصر این دو گونه شرایط را بیان خواهیم کرد .

شرایط پیش از دعا

۱- شناخت‏ خدا

شناخت‏خداوند متعال یکی از شرایط پذیرش دعاست و بدون شناخت، دعا مستجاب نمی‏شود .
قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «لو عرفتم الله حق معرفته لزالت لدعائکم الجبال (۱) ;
اگر معرفت‏شما به خداوند کامل باشد، با دعای شما کوه‏ها از بین می‏روند .»
به امام صادق علیه السلام گفته شد: «فما بالنا ندعوا فلا یستجاب لنا؟ ; چرا دعا می‏کنیم ولی دعای ما مستجاب نمی‏شود؟»
آن حضرت فرمودند: «لانکم تدعون من لاتعرفونه (۲) ; چون کسی را می‏خوانید که او را نمی‏شناسید .»

۲- یقین به اجابت

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرماید: «ادعوا الله وانتم موقنون بالاجابه (۳) ; خدا را با یقین به اجابت دعا، بخوانید .»
دلیل این شرط این است که اجابت دارای مراتبی است و ما به تمام مصالح و مفاسد امور آشنایی نداریم، و نفس خواستن از خداوند نوعی عبادت و اظهار خضوع در مقابل خداوند است که خداوند این حالت تواضع و اظهار نیاز را بر طبق رحمت واسعه‏اش بدون پاداش نمی‏گذارد .
پس در هر حال هیچ دعایی بدون پاداش نخواهد بود، لذا دعا کننده همواره یقین به اجابت دارد .
امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه می‏گوید: «اللهم انی اجد سبل المطالب الیک مشرعه ومناهل الرجاء لدیک مترعه، والاستعانه بفضلک لمن املک مباحه وابواب الدعاء الیک للصارخین مفتوحه واعلم انک للراجین بموضع اجابه (۴) ;
خدایا راه‏های درخواست از تو را هموار می‏بینم و چشمه‏های امید به سوی تو را سرشار و یاری جستن به فضل تو را برای هر که امیدوار باشد روا و درهای دعا به آستانت را برای فریادکنندگان باز می‏بینم و می‏دانم که تو برای امیدواران اجابت کننده‏ای .»
و نیز در همین دعا می‏خوانیم: «ولیس من صفاتک ان تامر بالسؤال وتمنع العطیه (۵) ;
در شان تو نیست که به سؤال امر کنی و از اجابت منع کنی .»
و خداوند متعال در حدیث قدسی می‏فرماید: «انا عند ظن عبدی بی فلا یظن بی الا خیرا (۶) ;
من طبق گمان بنده‏ام با او عمل می‏کنم، پس باید همواره به من خوش گمان باشد .»

۳- ترک محرمات

کسی که از آقای خود چیزی می‏خواهد و محتاج اوست، سعی می‏کند کاری را که مورد رضایت مولایش نیست انجام ندهد . مخالفت ‏با مولی زمینه ساز غضب و خشم اوست و عطا و بخشش در حال خشم امکان ندارد، اگر از خدا چیزی می‏خواهیم و انتظار اجابت داریم، باید به عهد خود نسبت ‏به خداوند وفادار باشیم و اوامر و نواهی او را رعایت کنیم .
خداوند متعال می‏فرماید: «اوفوا بعهدی اوف بعهدکم‏» ; (۷)
«شما به پیمانی که با من بسته‏اید وفادار باشید تا من هم به پیمان خود عمل کنم .»
لازم به ذکر است که در پیشگاه خداوند متعال ترک گناه از انجام نیکی‏ها بیشتر اهمیت دارد .
امام علی علیه السلام می‏فرماید: «اجتناب السیئات اولی من اکتساب الحسنات (۸) ;
ترک گناهان بر انجام نیکی‏ها ترجیح دارد .»
از جمله گناهانی که مانع اجابت دعا می‏شود، خوردن مال حرام است . امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «ان الله لایرفع الیه دعاء عبد وفی بطنه حرام (۹) ;
«خداوند دعای کسی را که حرام خورده باشد به سوی خود بالا نمی‏برد .»
نکردیم کاری در این بندگی ها
ندیدیم خیری از این زندگی ها
از این زندگی‏ها نشد کام حاصل
در این بندگی‏هاست‏شرمندگی ها
بیا تا تلافی کنیم آنچه بگذشت
که داریم از عمر شرمندگی ها

۴- صدقه ، مسجد ، عطر

حضرت صادق علیه السلام فرمود: «کان ابی اذا طلب الحاجه طلبها عند زوال الشمس فاذا اراد ذلک قدم شیئا فتصدق به وشم شیئا من طیب وراح الی المسجد ودعا فی حاجته بما شاء الله (۱۰) ;
پدرم گاهی که حاجتی داشت، آن را وقت زوال شمس طلب می‏کرد . پس وقتی که آن را اراده می‏کرد، چیزی را مقدم داشته و صدقه می‏داد و عطر می‏زد و به مسجد می‏رفت و حاجت‏خود را از خدا می خواست .»

۵- تختم به فیروزه و عقیق

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «قال الله سبحانه: انی لاستحیی من عبد یرفع یده وفیها خاتم فیروزج فاردها خائبه (۱۱) ;
خداوند می‏فرماید: من شرم دارم دعای بنده‏ای را که دست‏خود را بلند می‏کند و فیروزه در آن است رد کنم، در حالی که به آرزو نرسیده باشد .»
و امام صادق علیه السلام فرمود: «مارفعت کف الی الله عزوجل احب الیه من کف فیه خاتم عقیق;
هیچ دستی به سوی خدا بالا نرفته است که نزد خدا محبوب‏تر از دستی باشد که انگشتر عقیق در آن است .»

۶- رد مظالم:

امام صادق علیه السلام فرمود: «اذا اراد احدکم ان یستجاب له فلیطلب کسبه ولیخرج من مظالم الناس وان الله لا یرفع الیه دعاء من عنده مظلمه لاحد من خلقه (۱۲) ;
هر کس می‏خواهد دعایش مستجاب شود، باید حق الناس را از سرمایه‏اش جدا کند . بدرستی که کسی که حق الناس به عهده‏اش باشد دعایش به سوی خدا بالا نمی‏رود .»

۷- دعاکنندگان ۴۰ نفر باشند یا . . .

امام صادق علیه السلام فرمود: «ما من رهط اربعین رجلا اجتمعوا فدعواالله عزوجل فی امر الا استجاب الله لهم فان لم یکونوا اربعین فاربعه یدعون الله عزوجل عشر مرآت، فان لم یکونوا اربعه فواحد یدعواالله سبحانه اربعین مره یستجیب الله العزیز الجبار (۱۳) ;
هیچ گروه چهل نفری خداوند را در کاری نمی‏خوانند مگر اینکه دعای آن‏ها را مستجاب می‏کند . پس اگر چهل نفر نباشند، چهار نفر هر کدام ده مرتبه دعا کنند و اگر چهار نفر [هم] نباشد، یک نفر چهل مرتبه دعا کند، خداوند عزیز و جبار دعا را مستجاب می‏کند .»

شرایط حین دعا

۱- شروع با «بسم الله‏»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «لا یرد دعاء اوله «بسم الله الرحمن الرحیم‏» (۱۴) ;
دعائی که اولش بسم الله الرحمن الرحیم گفته شود، رد نمی‏شود .»
ز شر دیو به درگاه ما بیار پناه
به آب مغفرت ما بشوی لوح گناه
کمر به خدمت ما بند روز و شب از جان
به هر چه امر کنیمت، بگوی «بسم الله‏»

۲- حمد و ثنای خداوند،
۳- صلوات،
۴- اقرار به گناه

امام صادق علیه السلام فرمود: «ایاکم ان یسال احد منکم ربه شیئا من حوائج الدنیا والآخره حتی یبدا بالثناء علی الله (۱۵) ;
بپرهیزید از اینکه یکی از شما بدون مدح و ثنای پروردگارش از او چیزی از حاجت‏های دنیا و آخرت بخواهد، مگر اینکه با ستایش خداوند شروع کند .»
از آن حضرت سؤال شد: چگونه خداوند را مدح کنیم؟ فرمود: بگو: «یا من هو اقرب الی من حبل الورید، یا من یحول بین المرء وقلبه ، یا من هو بالمنظر الاعلی ، یا من لیس کمثله شی‏ء (۱۶) ;
ای کسی که از رگ گردن به من نزدیک‏تری، ای کسی که بین انسان و قلب او حائل می‏شوی ، ای کسی که در جایگاه بلندی، ای کسی که چیزی مانند او وجود ندارد .»
امام صادق علیه السلام فرمود: «ایاکم اذا اراد احدکم ان یسال شیئا من حوائج الدنیا والآخره حتی یبدا بالثناء علی الله عزوجل والمدح له والصلواه علی النبی (۱۷) ;
هرگاه یکی از شما خواست از پروردگار خود حاجتی در مورد دنیا و آخرت درخواست کند مبادا بدان مبادرت کند مگر اینکه ابتدا ستایش و مدح خدا نموده و درود بر پیغمبر صلی الله علیه و آله فرستد .»
بین خدا و بندگانش حلقاتی از مودت و محبت وجود دارد که مهم‏ترین این حلقات مودت و محبت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و آل طاهرین حضرتش هستند . خداوند درود و صلوات بر پیامبر اکرم و اهل بیت او را اجابت می‏کند و اگر حاجت دیگری در کنار این صلوات مطرح شود نیز به اجابت می‏رساند .
امام علی علیه السلام می‏فرماید: «اذا کان لک الی الله سبحانه حاجه فابدا بمسئله الصلاه علی رسول الله ثم سل حاجتک فان الله اکرم من ان یسال حاجتین فیقضی احداهما ویمنع الاخری (۱۸) ;
هرگاه از خداوند چیزی خواستی با صلوات بر پیامبر شروع کن و سپس حاجت‏خود را بخواه، به درستی که خداوند شانش بالاتر از این است که از دو چیزی که از او خواسته می‏شود یکی را اجابت کند و دیگری را اجابت نکند .»
و امام صادق علیه السلام فرمود: «لا یزال الدعاء محجوبا حتی یصلی علی محمد وآل محمد (۱۹) ;
دعا پیوسته در پرده است تا بر محمد و آل محمد درود فرستاده شود .»
و نیز آن حضرت فرمود: «انما هی المدحه، ثم الثناء ثم الاقرار بالذنب ثم المسئله (۲۰) ;
همانا [هنگام دعا] اول مدح (بیان صفات خداوند) ، بعد ستایش خداوند (اعتراف به نعمت و شکر او) و بعد اعتراف به گناه و سپس درخواست‏حاجت است .»
جان مرا جان تویی ، لعل مرا کان تویی
در دل ویران تویی، گنج نهانی مرا
یک نفس از پیش تو، گر بروم گم شوم
چون به تو آرم پناه، امن و امانی مرا
. . .
ای دوای درد بی درمان ما
وی شفای علت و نقصان ما
ای به ما آثار صنع تو پدید
وی تو پنهان در درون جان ما
ای تو هم آغاز و هم انجام خلق
وی تو هم پیدا و هم پنهان ما
عاجزیم از شکر نعمت‏های تو
عجز ما بین، بگذر از کفران ما
ای بدی از ما و نیکویی ز تو
آن خود کن، پرده پوش آن ما

۵- نام بردن حاجت

قال الصادق علیه السلام: «ان الله تبارک وتعالی یعلم مایرید العبد اذا دعاه ولکنه یحب ان تبث الیه الحوائج فاذا دعوت فسم حاجتک; (۲۱)
خداوند تبارک و تعالی خواسته بنده را – آنگاه که او را می‏خواند – می‏داند، اما دوست دارد خواسته‏ها به درگاهش شرح داده شود، پس هرگاه دعا کردی حاجت‏خود را ذکر کن .»

۶- دعای پنهانی

خداوند متعال می‏فرماید: «ادعوا ربکم تضرعا وخفیه‏» (۲۲) ;
«پروردگارتان را از روی تضرع و در پنهانی بخوانید .»
و امام رضا علیه السلام می‏فرماید: «دعوة العبد سرا دعوه واحده تعدل سبعین دعوه علانیه; یک دعای بنده در نهانی برابر است‏با هفتاد دعای آشکار . (۲۳) »

۷- رقت قلب و گریه

قال الصادق علیه السلام: «اذا رق احدکم فلیدع (۲۴) ;
هرگاه رقت قلب پیدا کردید، دعا کنید .»
رقت قلب اغلب موجب می‏شود که اولا غیر خدا از دل محو شود، و ثانیا قلب به کلی متوجه خداوند گردد . تا زمانی که دل نشکند و کاملا متوجه خدا نشود مانند ظرفی است که پشتش به طرف آسمان است و هر چه باران رحمت الهی ببارد قطره‏ای به داخل این ظرف نفوذ نخواهد کرد . قلب غیر رقیق هیچ بهره‏ای از رحمت دائم الفضل خداوند نخواهد داشت .
حافظ! ز دیده دانه اشکی همی فشان
شاید که مرغ وصل کند قصد دام ما
مرا در این ظلمات آنکه رهنمایی کرد
دعای نیمه شبی بود و گریه سحری

۸- دعا برای همه

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اذا دعا احدکم فلیعم فانه اوجب للدعاء (۲۵) ;
هرگاه یکی از شما خواست دعا کند باید عمومی دعا کند، زیرا که آن برای دعا واجب‏تر است .»
عمومیت دعا به دو معنی است:
الف: دسته جمعی دعا کردن; به همین خاطر، شرط اصلی نماز استسقاء به جماعت نماز خواندن است .
ب: برای عموم مردم دعا کردن; به همین جهت است که در نماز شب بهتر است چهل مؤمن را دعا کنند و یا به طور کلی بگویند: «اللهم اغفر للمؤمنین والمؤمنات .»

۹- واسطه کردن پیامبر و اهل بیت علیهم السلام

از داوود برقی نقل شده است که می‏گفت: «انی کنت اسمع ابا عبدالله علیه السلام اکثرما یلح فی الدعاء علی الله بحق الخمسه یعنی رسول الله وامیرالمؤمنین وفاطمه والحسن والحسین علیهم السلام (۲۶) ; من همواره از امام صادق علیه السلام می‏شنیدم که بیشترین چیزی که امام صادق علیه السلام در دعا بر خداوند اسرار داشت، [دعا کردن] به حق اصحاب خمسه یعنی پیامبر، امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام بود .»

۱۰- داشتن حالت‏ خوف و رجا

در حین دعا باید به فضل پروردگار امیدوار و از نتیجه اعمال خود نگران و خوفناک باشیم .
امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب به خداوند عرض می‏کند: « واجعلنی ممن یسارع فی الخیرات و یدعوک رغبا و رهبا (۲۷) ;
[خدایا] مرا از کسانی قرار بده که در کارهای نیک شتابانند و تو را در حال بیم و امید می‏خوانند .»
و خداوند متعال می‏فرماید: «وادعوه خوفا وطمعا» (۲۸) ; «خدا را در حال بیم و امید بخوانید .»
وجود مقدس امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه ثمالی به خداوند عرض می‏کند: «خیرک الینا نازل وشرنا الیک صاعد (۲۹) ;
[خدایا] خیر تو بر ما فرود می‏آید و شر ما به سویت‏ بالا می‏آید .
و نیز می‏گوید: «اذا رایت مولای ذنوبی فزعت واذا رایت کرمک طمعت (۳۰) ; ای مولای من! چون به گناهانم می‏نگرم ناله‏ام بلند می‏شود و چون به گذشت تو نظر می‏کنم امیدوار می‏شوم .»

۱۱- اصرار در دعا

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «ان الله یحب السائل اللحوح (۳۱) ;
خداوند دعا کننده اصرار کننده را دوست دارد .»
گرم برانی از این در، درآیم از در دیگر
من آن گدا سمج مخلص، کنایه نفهمم
. . .
دکان عاشقی را بسیار مایه باید
دل‏های همچو آذر چشمان رودباری

۱۲- ختم دعا به قول «ما شاءالله لاقوه الا بالله‏»

امام صادق علیه السلام فرمود: «ما من رجل دعا فختم دعاءه بقول ماشاء الله لاقوه الا بالله الا اجیب حاجته (۳۲) ;
هیچکس دعایش را به قول «ماشاء الله لا قوه الا بالله‏» ختم نمی‏کند مگر اینکه حاجتش برآورده می‏شود .»

پی نوشت :

۱) جامع الصغیر، ج‏۲، ص‏۴۳۲، ح‏۷۴۴۸ .
۲) بحرالمعارف، ج‏۱، ص‏۲۱ .
۳) عده الداعی، ص‏۱۰۵ .
۴) مفاتیح الجنان، دعای ابو حمزه ثمالی .
۵) همان .
۶) المیزان، ج‏۲، ص‏۳۷ .
۷) بقره/۴۰ .
۸) غررالحکم، ص‏۵۷ .
۹) بحارالانوار، ج‏۹۳، ص‏۳۲۱ .
۱۰) وسائل الشیعه، ج‏۴، ص‏۱۱۱۶ .
۱۱) بحارالانوار، ج‏۹۳، ص‏۳۲۱ .
۱۲) همان .
۱۳) سفینه البحار، ج‏۳، ص‏۵۱ .
۱۴) بحارالانوار، ج‏۹۳، ص‏۳۱۴ .
۱۵) همان .
۱۶) سفینه البحار، ج‏۳، ص‏۵۰ .
۱۷) کافی، ج‏۴، ص‏۲۵۳ .
۱۸) نهج البلاغه، حکمت ۳۶۱ .
۱۹) اصول کافی، ج‏۲، ص‏۴۹۱، ح‏۱ .
۲۰) همان .
۲۱) اصول کافی، ج‏۲، ص‏۴۷۶، ح‏۱ .
۲۲) اعراف/۵۵ .
۲۳) اصول کافی، ج‏۲، ص‏۴۷۶ .
۲۴) همان .
۲۵) کافی، ج‏۱، ص‏۲۵۵ .
۲۶) اصول کافی، ج‏۲، ص‏۵۸۰، ح‏۱۱ .
۲۷) بحارالانوار، ج‏۸۷، ص‏۹۳ .
۲۸) اعراف/۵۶ .
۲۹) مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزه ثمالی .
۳۰) همان .
۳۱) سفینه‏البحار، ج‏۳، ص‏۵۷ .
۳۲) همان، ص‏۳۰۶ .

منبع: پایگاه اطلاع رسانی سبطین
/خ