جایگاه نفس و مصاف آن با عقل

مفهوم نفس، به خودی خود، بار ارزشی مثبت و منفی ندارد و حکم خوب و یا بد بر آن مترتب نمی گردد. در قرآن نیز به همین منوال به کار رفته است. خداوند می فرماید: وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا؛(1) «و [قسم] به نفس و آن که آن را راست و درست ساخت. پس بدکاری و پرهیزگاری اش را به وی الهام کرد».
شاید منظور از این آیه این باشد که ما یک دسته خواسته هایی داریم که نتایج مطلوب دارد و ما را به تکامل می رساند. در مقابل، خواسته هایی داریم که اگر از حد خود تجاوز کنند و ضوابط و قواعد ارضاء آنها رعایت نگردد، مانع دستیابی انسان به کمال می گردند. آن بخش از خواسته هایی که مرز و حدشان رعایت نمی شود به بی بندوباری و فجور می انجامند و آن بخش از خواسته هایی که حد و مرز دارند و به بی بندوباری نمی ‏انجامند و در ارتباط با آنها انسان خودیابی و کنترل دارد، تقوای نفس به حساب می ‏آید. همچنین تمایلات و خواسته هایی که به فجور می انجامند حسی و حیوانی هستند و از تمایلاتی که به سمت تقوا جهت ‏گیری شده اند، زودتر شکوفا می‏ شوند و تمایلات و خواسته های مایل به تقوا به تدریج رشد می ‏کنند و شکوفا می‏ گردند.
گاهی بین تمایلات دنیوی تزاحم رخ می دهد؛ مثلاً کسی که نیازمند تشکیل خانواده، تهیه سرپناه و مسکن و منبع درآمد و شغل است، باید به کار و تلاش و تهیه سرمایه کافی برای تأمین آن خواسته ها بپردازد. در نتیجه لازم است که از برخی از امیال خود نظیر راحت‏ طلبی و تنبلی صرف ‏نظر کند. آن قوه ای که او را وامی دارد که برای تشکیل خانواده و تهیه مسکن و امکانات زندگی از بخشی از خواسته هایش صرف ‏نظر کند عقل است. کار عقل مقایسه بین امیال مهم تر، باارزش تر و پایاتر با امیال پست تر و کم ‏ارزش تر و حکم به ترجیح امیال دسته اول بر امیال دسته دوم است. به عنوان نمونه، دانشجو و دانش ‏آموزی که مشغول تحصیل است نیاز به راحتی و تفریح نیز دارد. اما او برای کسب موفقیت لازم است که به خصوص در ایام امتحان بیشتر وقت خود را به درس خواندن سپری کند و از خواب، خوراک، راحتی ها و شب نشینی‏ ها بکاهد و از تماشای فیلم و سریال صرف نظر کند. چون او با نور عقل که خداوند در وجودش قرار داده درمی یابد که در نتیجه درس خواندن و موفقیت در تحصیل به شغل مناسبی دست می یابد و به تهیه خانه، امکانات زندگی و تشکیل زندگی خانوادگی می پردازد و بی‏تردید لذت درس خواندن بیشتر و بادوام تر از لذت های کم ‏ارزش تر مادی، چون لذت خوش گذرانی و شب نشینی است.

برتری لذت های پایدار

خداوند متعال انسان را از نور باطن و نور عقل برخوردار ساخته که به مقایسه بین خواسته های خود بپردازد. عقل در مقام مقایسه دو ملاک فطری برای ترجیح پاره ای از خواسته ها بر دیگر خواسته ها دارد: ملاک اول مربوط به دوام و پایداری لذت است که بر اساس آن عقل خواسته و میلی را که لذتش بادوام تر است بر خواسته ای که کم ‏دوام تر است ترجیح می دهد. مثلاً لذتی را که یک ساعت، یا یک روز و یا یک هفته به طول می انجامد، بر لذتی که یک دقیقه دوام دارد ترجیح می دهد. ملاک دوم مربوط به شدت لذت خواسته و میل است و بر این اساس اگر دو لذت از نظر زمان یکسان بودند، اما یکی شدیدتر بود، عقل حکم می کند که لذت شدیدتر بر لذت ضعیف تر ترجیح داده شود. با توجه به آنکه عقل با دو ملاک فطری مزبور دست به گزینش و ترجیح برخی از لذت ها بر سایر لذت ها می‏زند، خداوند در قرآن می فرماید: والآخِرَه خَیرٌ وَ أَبقی؛(2)«و حال آنکه آخرت بهتر و پاینده ‏تر است».
لذت های آخرت هم از لذت های دنیوی بهتر است و چونان لذت های دنیوی با آفت، خستگی و رنج همراه نیست و هم ماندگارتر از نعمت های دنیوی است. لذت های دنیوی نهایتاً به اندازه عمر انسان در این جهان دوام می یابند، اما لذت های اخروی بی ‏نهایت هستند. از این روی اگر تزاحمی بین نعمت و لذت دنیوی و اخروی وجود نداشت و امکان جمع بین آن دو میسر گشت، عقل حکم می کند که انسان هر دو را فراهم آورد و در قرآن نیز به ما تعلیم داده شده که هم لذت و نعمت دنیوی و هم لذت و نعمت اخروی را از خداوند درخواست کنیم: وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ(3)؛ «و از آنان کسانی اند که گویند: پروردگارا، ما را در این جهان نیکویی [نعمت] ده و در آن جهان نیز نیکویی بخش و ما را از عذاب آتش دوزخ نگاه دار».
اما به هنگام تزاحم لذت دنیوی با لذت اخروی، عقل حکم می کند که انسان لذت بی ‏نهایت اخروی را بر لذت فانی و زودگذر دنیوی ترجیح دهد و به هوای رسیدن به لذت دنیوی، لذت ابدی اخروی را از دست ندهد. البته انسان از طریق عقل و بیشتر از طریق نقل، یعنی قرآن و سنت به تزاحم برخی از لذت های دنیوی با لذت های اخروی و ترجیح آنها پی می ‏برد.
تزاحم و اصطکاک بین لذت ها کاملاً روشن است و مثلاً لذت خوردن با لذت درس خواندن تزاحم دارد یا نزد کسانی که عواطف انسانی و فطری سالم دارندخدمت به ضعفا و بیچارگان و خیرخواهی برای دیگران لذت دارد و این لذت ها عملاً با برخی لذت ها تزاحم پیدا می کند. علمای اخلاق از این تزاحم و تضاد بین انگیزه ها و لذت ها، از باب مسامحه تعبیر جنگ و نبرد عقل با نفس را به کار می‏ برند. این از آن‏روست که حامل لذت ‏های پست نفس است و آن لذت ها به نفس نسبت داده می شوند، در مقابل، لذت های برتر به عقل نسبت داده می شود و از این‏روی عقل در مقام مقایسه بین لذت های دنیوی و لذت های معنوی و اخروی، لذت های اخروی و معنوی را ترجیح می دهد و گزینش لذت های برتر را بهتر و شایسته تر می داند و انسان را وادار می کند که از لذت های پست چشم بپوشد. پس در واقع، جنگی بین نفس و عقل نیست بلکه عقل تنها راه را نشان می دهد و انسان را به سمت کارهای برتر و لذت های پایدارتر هدایت می کند، چون گاهی در زندگی شرایط انسان به گونه ای است که نمی تواند بین دو خواسته و دو لذت جمع کند و مجبور است که یکی را انتخاب کند و از دیگری صرف نظر کند. مثلاً دانشجو شب امتحان یا باید لذت خوابیدن و استراحت را انتخاب کند و یا برای کسب موفقیت و رسیدن به لذت های برتر، درس خواندن را برگزیند و بدین ترتیب انسان در زندگی در معرض گزینش و انتخاب قرار می گیرد، و نفس اماره انسان را به گزینش لذت های پوچ و پست فرا می خواند و عقل، انسان را به گزینش لذت های برتر وا می دارد.
به اصطلاح علماء اخلاق نفس اماره انسان را به طغیان و سرکشی و اعمال غرایز حیوانی وا می دارد و پیوسته با خواسته های پی در پی و سیری ‏ناپذیرش زمینه گناه و گرفتار شدن به غضب خداوند و هلاکت را فراهم می‏ آورد. در برابر نفس اماره که پیوسته انسان را به سوی مراتب پست حیوانی می کشاند و او را از تعالی و کمال باز می دارد، نفس ملکوتی و به تعبیر دیگر «خود الهی» قرار دارد که انسان را از پرداختن به خواسته های پست باز می دارد و او را به کمال و تعالی فرا می خواند. اما در مباحث فلسفی و عقلی اثبات شده، که نفس انسان واحد است و دارای قوا و حیثیت های گوناگون می باشد. حیثیتی از نفس در تکاپوی خواسته های مادی و حیوانی است و حیثیتی از نفس در پی خواسته های معنوی، چون علم‏ دوستی و یا بالاتر از همه تقرب به خداست. آن حیثیت و قوای نفس که به سمت غرایز پست حیوانی جهت‏گیری شده نفس اماره نامیده شده و آن حیثیتی از نفس که در پی خواسته های متعالی است، خود ملکوتی و الهی نامیده شده است. پس در حقیقت نفس انسان متعدد نیست بلکه نفس واحد دارای قوای متعدد است که در عمل با یکدیگر تزاحم دارند. به لحاظ اینکه نفس دارای قوایی است که به سمت غرایز حیوانی و پست تمایل دارند نفس اماره نامیده می شود و در مقابل، از آن لحاظ که نفس دارای قوایی است که او را به سمت خواسته های برتر فرا می خواند و به مقاومت در برابر خواسته های پوچ حیوانی وا می دارد، نفس ملکوتی و الهی نامیده می شود و از همین جا اصطلاح تضاد و تقابل عقل و نفس و جنگ آنها با یکدیگر پدید می‏آید، و منظور از جنگ عقل با نفس، تضاد بعد حیوانی نفس با بعد ملکوتی آن است.

راهکار کنترل غرایز نفسانی و برتری لذت های اخروی

انسان دارای حیثیت ها و شئون گوناگون طولی و عرضی است که خواسته های متفاوتی دارند که بین آنها تزاحم رخ می دهد. و در نهایت انسان دارای قدرت تصمیم‏گیری است و وقتی ین دو خواسته، ناگزیر به انتخاب شد، قوه اراده و تصمیم گیری کار گزینش و انتخاب یکی از خواسته ها را انجام می دهد. منتها در شرایط عادی که برخی از خواسته ها از برتری و جذابیت خاصی برخوردار نیستند و در انسان نیز هیجان وجود ندارد، تصمیم گیری راحت است و انسان به راحتی دست به گزینش و انتخاب می‏زند. اما وقتی خواسته ها طغیان می کنند و در انسان هیجان به وجود می‏آورند، تصمیم گیری دشوار می گردد. بنابراین، تا خواسته های حیوانی طغیان نکرده اند و هیجانی به وجود نیاورده اند، انسان باید فرصت را غنیمت بشمرد و با تفکر در عواقب طغیان خواسته های پست حیوانی زمینه ای را فراهم آورد که خواسته های پست حیوانی طغیان نکنند، تا در مقام تصمیم گیری بتواند خواسته های الاهی را بر خواسته های نفسانی مقدم بدارد. وقتی قوه غضب در انسان به هیجان درمی‏آید، عقل از کار می افتد و فرصت اندیشیدن و فکر کردن از انسان گرفته می شود و گاهی ناخواسته انسان به رفتار جنون‏آمیز، ناسزاگویی و فحاشی می پردازد. اما وقتی قوه غضب انسان خاموش است و هیجان ندارد، انسان باید خودش را آماده کند که اگر کسی به او دشنام داد، خود را کنترل کند تا حرف زشتی نزند و رفتار نامناسبی از خود بروز ندهد. همچنین در ارتباط با شهوات و غرایز حیوانی، تا آن غرایز آرام و خاموش هستند، انسان باید زمینه جلوگیری از هیجان و طغیان آن غرایز را در خود فراهم آورد و مقدمات و تمهیدات اتخاذ تصمیم صحیح را فراهم آورد. با توجه به این حقیقت و نقش تفکر در اصلاح رفتار انسان، قرآن کراراً بر اهمیت تفکر و تعقل تاکید می‏ورزد: در جایی آیات و نشانه های الاهی را بستر تفکر انسان معرفی می کند و می فرماید: وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ وَ أَنْهَاراً وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِیهَا زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ (4) «و اوست آن که زمین را بگسترد و در آن کوه ها و رودها قرار داد و در آن از همه میوه ها دو جفت آفرید. شب را بر روز می پوشاند [و روز را بر شب، یعنی یکی را می‏آورد و دیگری را می‏برد.]همانا در این [امور]برای گروهی که بیندیشند نشانه هاست».
در جایی دیگر قرآن به برتری آخرت بر لذت های پوچ دنیا در نزد عقل و گروه تقواپیشه‏گان اشاره دارد و پرداختن به لذت های پوچ دنیوی و ترجیح آنها بر لذت های جاودانه اخروی را ناشی از عدم تعقل معرفی می کند و می فرماید: و وَ الدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَ فَلاَ تَعْقِلُونَ‌ (5)؛ «و سرای آخرت برای کسانی که پرهیزکاری کنند بهتر است. آیا به خرد درنمی یابید؟»
اگر انسان به مقایسه لذت های دنیا با لذت های آخرت و به تفکر در آنها بپردازد، بی شک لذت های پایدار و جاودانه آخرت را بر لذت های دنیوی ترجیح می دهد،چنان ‏که عقل انسان لذت های شدیدتر و پایدارتر دنیوی را بر لذت های ضعیف تر و کم‏ دوام تر دنیوی ترجیح می دهد. پس ترجیح لذت های پوچ دنیوی بر لذت های اخروی ناشی از آن است که عقل انسان معطل مانده و انسان اسیر هواهای نفسانی گشته و از نیروی عقل خود بهره نبرده است؛ چنان‏ که خداوند می فرماید: بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الْآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ‌ ؛(6) «[نه،] بلکه علم آنان درباره آخرت نارساست؛ [نه،]بلکه ایشان درباره آن تردید دارند؛ [نه،]بلکه آنان در مورد آن کوردل اند».
بنابراین، پیش از آنکه هیجانات بر انسان غالب گردد، راحت ترین و عاقلانه‏ ترین راه برای جلوگیری از انحراف و انحطاط و افتادن به ورطه هلاکت، این است که انسان با تفکر و تعقل، زمینه را برای تصمیم گیری صحیح فراهم آورد. البته، کسانی که به معرفت ناب توحیدی دست یافته اند و خداوند را عامل همه کارهای خیر می دانند، قبل از تعقل و تفکر و ایجاد زمینه کافی برای تصمیم گیری‏های صحیح و جلوگیری از تأثیرات نفس اماره و هیجانات نفس و مبارزه با خواسته های پست، به خداوند متعال که دارای قدرت بی‏ نهایت است پناه می‏برند و با این باور که قدرت تفکر و تعقل و توفیق پیمودن مسیر صحیح را خداوند به انسان داده، از خداوند می خواهند که آنان را از شر نفس اماره و کشش ‏های کاذب نفسانی نجات دهد و توفیق استفاده صحیح از نیروی عقل جهت گزینش مسیر صحیح زندگی را به آنان عنایت کند. اتکال به خداوند و پناه بردن به ساحت قدس او و اتصال به قدرت لایزال او که هیچ قدرتی در برابرش تاب مقاومت ندارد، بهترین راه برای نجات از خطرها و آسیب‏ های نفس اماره و عواقب سوء هیجانات حیوانی و شیطانی است. بر این اساس، بسته به درجه معرفت انسان و استفاده از این معرفت و میزان ارتباط با خداوند، دعا، و مناجات و توسل به خداوند چنان نیرویی به انسان می دهد که بتواند در برابر نیروهای شیطانی مقاومت کند. بنابراین، بایسته است که انسان خود را حقیر و سر تا پا نیاز به خداوند بداند و باور کند که همه قدرت ها از آن خداست و خداست که به انسان مجال اندیشیدن و تصمیم گیری می دهد، طبیعی است که با چنین باوری و با خضوع و توسل خالصانه در برابر معبود، خداوند نور هدایت را به قلب انسان می تاباند و او را در رسیدن به سعادت و کمال یاری می‏کند.

پی نوشت ها :

1. شمس (91)، 7، 8.
2. اعلی(87)، 18.
3. بقره(2)، 201.
4. رعد(13)، 3.
5. اعراف(7)، 169.
6. نمل(27)، 66.

منبع: مصباح یزدی، محمد تقی؛ (1390)، سجاده های سلوک: شرح مناجات های حضرت سجاد علیه السلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول