مروری بر مطالب پیشین

هدف و مقصد نهایی انسان، قرب و وصول الی الله است و انسان برای رسیدن به آن مقصد راهی طولانی و پرفراز و نشیب در پیش دارد، چنان که امیرمؤمنان علیه السلام با آن ‏همه شب‏زنده ‏داری ها، مناجات ها، عبادت های طاقت فرسا با آهی جانکاه می فرمود: آهِ مِن قِلَّهِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّریقِ وَ بُعدِ السَّفَرِ وَ عَظیمِ المَورِدِ؛(1) «آه از کمی توشه و درازی راه و دوری سفر و سختی منزل».
امیرمؤمنان علیه السلام از آن حسرت می خورد که زاد و توشه ای کافی برای پیمودن راه طولانی آخرت ندارد و عبادت های آن حضرت در شأن مقصد و منزلگاه ابدی نیست این در حالی که عبادت های طولانی و طاقت فرسای آن حضرت به گونه ای بود که وقتی امام سجاد علیه السلام نوشتاری گردآمده از احوالات و عبادت های آن حضرت را به دست گرفت و اندکی از آن را خواند، با ناراحتی آن را کنار نهاد و فرمود: مَن یَقوی علی عباده علیّ ‏بن ابی‏ طالب علیه السلام؛(2) «چه کسی قدرت بر انجام عبادت امیرمؤمنان علیه السلام را دارد؟»
گرچه از روایات و آموزه های دینی استفاده می شود که راه آخرت طولانی و پرفراز و نشیب است، اما انسان با سعی و تلاش و خودسازی می تواند آن راه را طی کند و به سلامت به مقصد برسد و پیامبران الاهی و ائمه اطهار علیهم ‏السلام آمده اند که مقصد آخرت و قله سعادت و کمال را به ما بنمایانند و ما را در حرکت به سمت آن قله و نقطه فلاح و رستگاری یاری دهند. در این بین، هرکس در حد همت و تلاش خود هر بخشی از این راه را به سلامت طی کند، کاری بس ارزشمند انجام داده و چنان نیست که اگر کسی به قله و نقطه فرازین این مسیر نرسید، به طور کلی از راه بازمانده و کاری صورت نداده است. بلکه هر قدمی که در این راه برداشته شود، در حد خود مأظجور و مبارک است و آثار مثبتی بر آن مترتب می گردد. البته انسان باید همت عالی داشته باشد و هدفش معطوف به رسیدن به عالی ترین مقامات قرب خدا گردد و به مراتب نازل آن راه اکتفا نکند.

ویژگی های پیش گامان طریق قرب الاهی

از فراز اول مناجات به دست آمد که راه‏ های گوناگونی برای وصول به مقصد آخرت و قرب الاهی وجود دارد و نزدیک ترین راه به آن مقصد راه مستقیم است و سایر راه ها به اندازه زاویه و قوسی که از راه مستقیم پیدا می کنند، از مقصد دورتر می گردند و ما باید از خداوند بخواهیم که راه نزدیک تر و مستقیم را به ما بنمایاند و سختی‏ های طریق آخرت را برای ما آسان سازد.
پس از آنکه مقصد که قرب الاهی است و نیز نزدیک ترین راه وصول به آن را شناختیم و بر فرض که خداوند دعای ما مبنی بر شناساندن نزدیک ترین راه به سوی خویش و نیز یاری رساندن به ما در پیمودن آن طریق را به اجابت رساند، مسلماً صرف قرار گرفتن در نزدیک ترین راه کافی نیست و به دلیل وجود خطرات فراوان در پیمودن مسیر وصول الی الله، ما سخت نیازمند رفیق شایسته نیز هستیم. به یک مثال توجه کنید.
در پیمودن مسیرهای دنیوی و به خصوص در گذشته که مسافرت‏ ها با وسایل ساده آن روزگار، یعنی اسب، استر و شتر صورت می‏ گرفت و برخی نیز پیاده سفر می کردند، حتی در مسافرت‏ های کوتاه نظیر مسافرت از قم به جمکران، برای مسافرها و به ویژه افراد پیاده رفیق خوب و بانشاط و سرحال که پیشاپیش همه و با جدیت و عزم راسخ راه را طی می‏ کرد، به دیگران نشاط می ‏بخشید و سختی راه را از دیگران می زدود. برعکس اگر انسان بی عرضه و ناتوانی هم‏ سفر انسان می ‏گشت، نشاط را از انسان می ‏زدود و پیمودن مسیر را برای وی دشوار و سخت می ساخت. بنابراین، یکی از رمزهای موفقیت سفر، پیدا کردن یک رفیق سرحال و بانشاط و به خصوص راه‏ بلد است که موجب افزایش نشاط و کاستن از خستگی راه گردد. از این روی، حضرت در این مناجات به هم سفران و پیشگامانی که پیشاپیش دیگران در مسیر سلوک الی الله در حرکتند و راه را خوب می دانند و گفتار و حرکات آنان برای دیگران الگوست توجه می کنند و می فرمایند:
اَلحِقنا بِعبادِک الَّذین هُم بِالبِدارِ(3) اِلَیک یُسارِعونَ(4) وَ بابَک عَلَی الدَّوامِ یَطرُقُونَ، وَ ایَّاک فِی اللَّیلِ و النَّهارِ یَعبُدونَ، وَ هُم مِن هَیبَتِک مُشفِقونَ؛ «خدایا ما را به آن بندگان برگزیده‏ ات ملحق فرما که با سرعت به سوی تو مبادرت می‏ جویند و پیوسته حلقه بر در تو می‏ کوبند و شب و روز تو را پرستش می کنند و از هیبت و عظمتت ترسان و هراسان ‏اند».
حضرت پس از آنکه از خداوند درخواست می کنند که نزدیک‏ ترین راه سلوک و وصول به مقام قرب خویش را به ایشان بنمایاند، از خداوند می خواهند که هم سفرانی شایسته برای ایشان بگمارد که دارای این صفات هستند:
1. با سرعت حرکت می کنند؛
2. مستمراً و پی ‏در پی این مسیر را طی می کنند؛
3. اهل عبادت‏ های شبانه ‏روزی هستند؛
4. اهل خشیت در پیشگاه با عظمت تو هستند.

الف) سرعت در حرکت به سوی قرب الاهی

برای تبیین صفت اول یعنی سرعت در حرکت به مثالی توجه کنید: فرض کنید بر روی بلندی و در موقعیتی مسلط بر اطراف مردمی را مشاهده می کنید که همه به سوی مقصد واحدی در حرکت اند. اما گروهی شتابان، سریع و باجدیت و عزم راسخ راه می ‏پیمایند و برخی آهسته تر و افتان و خیزان حرکت می کنند و گروه سوم بسیار کند و بدون نشاط و انگیزه کافی به سمت مقصد حرکت می کنند. حال شما که در جست‏ و جوی همان مقصد هستید و در تلاشید که خیلی سریع به مقصد دست یابید، کدام گروه را برمی‏گزینید؟ قطعاً شما آن گروهی را که سریع ‏تر حرکت می کنند و راه مستقیم ‏تری را در پیش دارند انتخاب می کنید. در مسیر تعالی، کمال و قرب به الله نیز سالک با کسانی همراه می گردد که پیش ‏قدم و پیش قراول کاروان عظیم تعالی جویان هستند و بدانان تأسی می جوید و ویژگی های ممتاز و متعالی آنان را اقتباس کند. قطعاً منظور امام سجاد علیه السلام از کسانی که درخواست همراهی را با آنان را دارند، انبیای الاهی و به خصوص خاتم‏ الانبیا صلی ‏الله‏ علیه ‏و ‏آله و امیرمؤمنان و امام حسن و امام حسین علیهم‏ السلام هستند که پیشاپیش کاروان عظیم بشری و بسیار راسخ و جدی در حرکت بودند و تنها توجه و دل را معطوف به خداوند ساختند، و به این سو و آن ‏سو توجه نداشتند و در نتیجه زودتر از سایرین به مقصد رسیدند.
بنابراین، اولین ویژگی همراهان شایسته در مسیر تعالی و قرب به الله، جدیت، سرعت، سبقت جستن بر دیگران و کنار نهادن تنبلی و کسالت و بی‏ میلی و تصمیم قاطع بر پیمودن راه تعالی است.

ب) پایداری و استمرار در حرکت

دومین صفت آنان این است که پیوسته در خانه خدا را می ‏زنند. این معنایی است کنایی و در موردی به کار می ‏رود که انسان نیازمند است و برای رفع کمبود و نیاز خود سراغ کسی می ‏رود و از او کمک و مدد می خواهد. «در خانه کسی را کوبیدن» کنایه از کمک خواستن از اوست. انسان سرتا پا نیاز به خداوند است و از خود چیزی ندارد و آنچه در اختیار اوست عاریه و امانتی است که خداوند در اختیار او نهاده است؛ با این وصف و با توجه به نیازهای پی در پی و روز افزون، پیوسته باید سراغ خداوند برود و از او مدد بخواهد و با همه وجود به استعانت و استمداد از خداوند بپردازد. مثلاً اگر انسان یک مشکل جزئی داشته باشد، ممکن است در شبانه روز یک بار در خانه رفیقش برود و از او درخواست کمک کند، اما اگر آن نیاز شدیدتر شد، بیشتر در خانه رفیقش می ‏رود؛ ولی اگر نیاز بسیار شدید گردید و انسان را تحت فشار قرار داد، او بی ‏صبرانه درصدد رفع آن و درخواست کمک از دیگران برمی ‏آید و می‏کوشد که هرچه زودتر نیازش را برطرف کند. چنین انسانی مانند بیماری است که حیات و زندگی ‏اش مورد تهدید قرار گرفته و اگر مورد معالجه قرار نگیرد و دارو به او نرسد خواهد مرد و از این روی با همه وجود فریاد کمک ‏خواهی سر می ‏دهد و همه توانش را به کار می ‏گیرد تا از مرگ برهد. یا کسی که مشکل تنفسی دارد و احتیاج به اکسیژن دارد که اگر اکسیژن در اختیارش قرار نگیرد جانش به خطر می ‏افتد، برای درخواست کمک از دیگران و تهیه اکسیژن منتظر فرصت دیگری نمی‏ ماند و پیوسته و لحظه به لحظه درخواست کمک می کند و می ‏کوشد که هرچه زودتر آن نیاز حیاتی را تأمین کند و جانش را از خطر برهاند.
کسی که در مسیر طولانی نیل به قرب الی الله گام می‏ سپرد، نیک می‏ داند که در هر قدمی که برمی ‏دارد نیازمند یاری خداست و پیوسته باید از خداوند مدد جوید که توجه اش را از او قطع نگرداند و از سقوط او به جهنم جلوگیری کند. وقتی نیازها در ما خود می ‏نمایانند، مثلاً نیاز به غذا پیدا می کنیم و یا شاگرد نیاز به استاد و درس پیدا می کند و یا نیازهای اجتماعی برای انسان رخ می ‏دهد، برای تأمین هر بخش از نیازهای خود به کسانی مراجعه می کنیم که توان برآورده ساختن آن نیازها را دارند. اما گاه هفته ها و ماه ها فراموش می کنیم که ما نیازمند خدا هستیم و در درجه اول باید سراغ او برویم تا نیازهایمان را برآورده سازد. کسی که بیمار می گردد، از افراد گوناگون درباره پزشک متخصص که به خوبی درد او را تشخیص دهد و به درستی او را معالجه کند تحقیق می کند و گاه مکرر از واسطه ها می خواهد که نزد آن پزشک به سفارش او پردازند و گاه چندین ماه منتظر نوبت معالجه خود می‏ ماند و پیوسته به اسباب و وسایل توجه دارد و به ذهنش خطور نمی کند که به دعا و توسل به درگاه خدا بپردازد و از غنی مطلق بخواهد که او را شفا دهد و نیازش را برآورده سازد.
کسانی که اعتقادی به خداوند ندارند طبیعی است که سراغ خداوند نروند، اما ما که به خداوند ایمان داریم و اهل نماز و طاعت هستیم، گاه فراموش می کنیم که برای رفع نیازهایمان به خداوند مراجعه کنیم. وقتی بیمار می ‏گردیم به سراغ پزشک می‏رویم، اما از اینکه سراغ خداوند شفا دهنده دردها برویم غفلت می کنیم. یا از هنگامی که برای تحصیل علم در مدرسه ثبت‏ نام می کنیم، تا پایان دوره تحصیلی ‏مان که گاه پانزده سال به طول می‏ انجامد، مکرر نزد اساتید گوناگون می رویم و در آن مدت طولانی فراموش می کنیم که برای کسب علم محتاج خداوند هستیم و باید سراغ او نیز برویم.
اما آن بندگان سالک و اسوه خوبی ها، در همه حال در خانه خدا می ‏روند و دایم دست نیاز به سوی خداوند می ‏افرازند و برای غیرخدا شأنی قائل نیستند. آنان گرچه به هنگام گرسنگی غذا می خورند و در هنگام بیماری به پزشک مراجعه می کنند و برای همه نیازهای خود از اسباب و عوامل مادی استفاده می کنند، ولی دل آنان همیشه پیش خداست و سررشته کار را به دست خدا می‏ بینند و می دانند که اگر خدا بخواهد، اسباب و عوامل اثر می ‏گذارند و اگر نخواهد بی تأثیرند و حتی گاهی تأثیر معکوس دارند؛ چنان که گاهی پزشکی اشتباهی دارو تجویز می کند و بیمار خود را از پا درمی‏ آورد. آنان نیک آموخته اند که در همه حال و برای هر نیاز و هر کاری باید سراغ خانه خدا بروند؛ چنان که در حدیث قدسی آمده است که خداوند به حضرت موسی علیه السلام فرمود: یَا مُوسَی سَلنِی کلَّ مَا تَحتاجُ إلَیهِ، حَتَّی عَلَفَ شَاتِک وَ مِلحَ عَجِینِک؛(5) «ای موسی، هرچه بدان نیاز داری حتی علف گوسفند و نمک خورشتت را از من بخواه».
انسان باید این روحیه را در خود تقویت کند که همه چیز از خداست و برای هر چیزی و رسیدن به هر خواسته ای به در خانه خدا برود. این بدان معنا نیست که اسباب و وسایل را رها کند و به دستوراتی که خداوند برای استفاده از اسباب و وسایل جهت کسب رزق، علم، سلامتی و… داده عمل نکند؛ چرا که خداوند بر اساس حکمت خود امور این عالم را از راه اسباب اداره می کند. غرض این است که انسان به این باور برسد که خداوند همه‏ کاره عالم است و اسباب و وسایل و همه عوامل با اراده و مشیت او مؤثر واقع می ‏شوند.

ج) بندگی خدا

اما صفت سوم این است که شبانه روز خدا را بندگی می کنند و کاری بجز بندگی خدا ندارند و همه کارهای آنها رنگ بندگی دارد و کاری را انجام می ‏دهند که مورد پسند و رضایت خداست. خوردن، خوابیدن، درس خواندن و هر کار دیگری که انجام می ‏دهند، مصداق بندگی خداست: می خوابند تا بتوانند خوب عبادت کنند و غذا می خورند تا نیرو برای عبادت داشته باشند و کار می کنند تا زندگی آبرومندانه و شرافتمندانه ای داشته باشند و فرصت برای عبادت و بندگی خدا پیدا کنند. طبیعی است که همه کارهای آنها که به مقصد تقرب به خداوند و بندگی او انجام می‏ پذیرد و رضایت الاهی را در آنها لحاظ می کنند، عبادت محسوب می گردد.

د) خشیت و ترس از خدا

اما صفت چهارم این است که در هر حال از خداوند خشیت دارند. چرایی اینکه خداوند دوست می‏ دارد که بندگان او در هر حال از او خشیت داشته باشند، این است که هرکس در برابر موجود دارای عظمتِ فوق ‏العاده قرار گیرد و درک کند که در برابر چه کسی قرار گرفته، حالت انفعالی در او پدید می‏آید که در عربی از آن به هیبت و یا خشیت تعبیر می گردد. این حالت با لکنت زبان به هنگام حرف زدن، لرزیدن دست و پا، پریدن رنگ صورت و سایر واکنش‏ های روانی و جسمی که حاکی از آن است که انسان خود را باخته است همراه می گردد. هر قدر انسان عظمت کسی را که با او مواجه شده بیشتر درک کند و بیشتر به حقارت خود در برابر او پی ببرد، آن حالت در وی قوی تر و شدیدتر می گردد. حال هر قدر انسان عظمت و قدرت بی نهایت خداوند را بیشتر درک کند، هیبت و خشیت او در برابر خداوند فزون‏ تر خواهد گشت. البته در قرآن واژه «هیبت» به کار نرفته و واژه «خشیت» به کار رفته است و واژه هیبت در روایات و ادعیه و از جمله در این مناجات به کار رفته است و به نظر می‏رسد هیبت همان حالتی است که در قرآن «خشیت» نامیده شده است و خداوند در تبیین این حالت در فرشتگان که به درک بلندای عظمت الاهی پی برده اند می‏ فرماید: یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ وَ لاَ یَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضَى وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ‌؛ (6) «آنچه را پیش روی آنهاست و آنچه را پشت سر نهاده اند [کارهایی را که کرده اند و خواهند کرد] می‏داند و جز برای کسانی که او بپسندد و خشنود باشد شفاعت نمی کنند و از ترس او بیمناک اند».
پس پیشگامان طریق قرب الاهی چون به درک مقام عظمت بی نهایت الاهی نایل گشته اند، در برابر عظمت الاهی حالت خشیت دارند و احساس حقارت می کنند. اگر انسان عظمت نامتناهی خداوند را درک کند و از سوی دیگر، به حقارت و کوچکی خود پی ببرد، حالت انفعال و خشیت در او پدید می‏ آید و اگر ما در برابر خداوند چنین حالتی نداریم، از آن ‏روست که دو طرف معادله و یا یکی از دو طرف آن را درک نکرده ایم: یا به عظمت خداوند واقف نگشته ایم و یا به عظمت خداوند پی برده ایم اما به حقارت و کوچکی خود توجه نیافته ایم. گاهی در برابر قدرت های ظاهری احساس حقارت می کنیم، غافل از آنکه همه آن قدرت ها برگرفته از قدرت لایزال و نامحدود الاهی هستند. اگر ما معادله مزبور به خصوص طرف مربوط به خود، یعنی ضعف و حقارت خویش را به خوبی ادراک کنیم و دریابیم که همه قدرت ها ناشی از قدرت خداست، حالت هیبت و خشیت در ما پدید می‏ آید. چنان که این حالت در حضرات معصومین علیهم السلام که به عالی ترین مرتبه معرفت الاهی نایل گشته اند بسیار شدید و قوی بود، تا آنجا که آنان گاهی بر اثر مشاهده عظمت بی نهایت الاهی و فقر ذاتی خود، روی زمین می‏ افتادند و حالتی شبیه بیهوشی به آنان دست می‏ داد و آن ‏قدر این حالت به طول می‏ انجامید که اطرافیان می‏ پنداشتند که از دنیا رفته اند.

راهکار پیدایش حالت خشیت در برابر خدا

البته ما نمی توانیم به مرتبه معرفت حضرات معصومین علیهم ‏السلام نایل گردیم، اما باید وقتی را به تفکر درباره عظمت خداوند و حقارت و کوچکی خویش اختصاص دهیم. به گذشته خود بنگریم، هنگامی که کودکی ناتوان بودیم و قدرت دفاع از خویش را نداشتیم. به اینکه ما زمانی نطفه حقیر و ناچیزی بودیم که خداوند مجال رشد و نمو آن را فراهم آورد و به اراده الاهی آن نطفه به نوزادی تبدیل گردید و آن نوزاد مراحل رشد را یکی پس از دیگری از سر گذراند و اکنون انسانی توانمند گردیده و همه آنچه در اختیار اوست نعمت های الاهی هستند که به عاریت در اختیار او نهاده شده اند تا به وسیله آنها مورد آزمایش خداوند قرار گیرد. آیا با توجه به اینکه ما زمانی نطفه ای بیش نبودیم و آنچه به ما داده شد همه از خداوند است و ما از خود چیزی نداریم، سزد که انسان فخر فروشد و تکبر داشته باشد؟ امیرمؤمنان علیه ‏السلام فرمود: وَ عَجِبتُ لِلمُتَکبِّرِ الَّذی کانَ بِالأمسِ نُطفَهً وَ یَکونُ غَداً جِیفَهً؛(7) «و از متکبری در شگفتم که دیروز نطفه بود و فردا مردار خواهد گشت».
چطور موجودی که زمانی قطره ای آب گندیده بود و در نهایت تبدیل به مرداری می گردد که اگر او را در خاک پنهان نکنند، از بوی تعفنش کسی به او نزدیک نمی گردد به خود می ‏بالد و تکبر می ‏ورزد؟ ما ذلیل و حقیریم و در سایه ارتباط با خداوند و انتساب به او عزیز می‏ گردیم؛ به همین سبب در دعای عرفه می خوانیم: اِلهی کَیفَ اَستَعِزُّ وَ فِی الذِّلِّ اَرکزتَنی وَ کَیفَ لا اَستَعِزُّ وَ اِلیکَ نَسبتَنی؛(8) «خدایا، چگونه احساس عزت و افتخار کنم، در حالی که مرا در ذلت فرو بردی؟ و چگونه احساس افتخار و عزت نکنم، در حالی که تو مرا به خود منسوب کردی؟».
وقتی انسان دریافت که مخلوق خداست و مخلوق، بنده خدا و سرتا پا نیاز به خالق خویش بلکه فقیر محض است و وجود او عین ذلت و ناداری است، نباید به خود ببالد. اثر طبیعی توجه به حقارت و ذلت در برابر قدرت و عظمت بی نهایت خداوند، حالت خودباختگی و خشیت است. بی‏ شک این ترس به معنای ترسی که از رذایل اخلاقی شمرده می شود نیست، بلکه حالتی است که در هنگام احساس فقر و خطر و رو به رو گشتن با عظمت و شکوه آفریدگار به انسان دست می ‏دهد و باعث می گردد که انسان از مسیر بندگی خداوند منحرف نگردد و برای اینکه از نعمت های الاهی محروم نگردد و عنایت الاهی از او سلب نشود، باید در اطاعت و بندگی خداوند بکوشد.

پی نوشت ها :

1. نهج‏البلاغه، حکمت 77.
2. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 41، باب 101، ص 17، ح 10.
3. واژه «بدار» و «مبادرت» در جایی مطرح می گردد که چند کار فراروی انسان باشد و او یک کار را برگزیند و با جدیت درصدد انجام آن برآید و سایر کارها را کنار زند.
4. «مسارعت» که از باب «مفاعله» است، بر مفهومی فراتر از سرعت گرفتن و بر مسابقه و تلاش بر سبقت گرفتن از یکدیگر دلالت دارد.
5. حر عاملی، وسائل ‏الشیعه، ج 7، باب 5، ص 32، ح 8634.
6. انبیا(21)، 28.
7. نهج‏البلاغه، حکمت 126.
8. مفاتیح الجنان، دعای عرفه.

منبع: مصباح یزدی، محمد تقی؛ (1390)، سجاده های سلوک: شرح مناجات های حضرت سجاد علیه السلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول