عهدنامه ي مالک اشتر، با توجّه به آموزه هاي بي نظيرش، هميشه مورد توجّه بوده، و هر چه گذشته است، آموزه هاي آن، نه تنها کهنه نگشته، که پيوسته دريچه هايي نو در حکومت و مديريت گشوده است، و اين قابليت را دارد که هنوز بر آن شرح هاي متعدد نگاشته شود.
عهدنامه ي مالک اشتر به دليل محتواي بي بديل آن، و نکات و آموزه هاي حکومتي و مديريتي بسيار در آن، پيوسته مطرح بوده و ترجمه هاي متعددي از آن صورت گرفته، و بر آن شرح و تفسيرهاي مستقل بسيار نوشته شده است، (1) که فهرست اين شرح و تفسيرها – به جز ترجمه ها – به شرح زير است:

1. شرح عهدنامه ي علي (ع)، از شارح ناشناخته، نگاشته شده براي ابوالفتح سلطان ابراهيم ميرزا. کتابت در قرن دهم هجري.
2. تحفه ي سليمانيه، از سيّد ماجدبن محمد حسيني بحراني ( زنده در 1097ق ). نگاشته شده به نام شاه سليمان صفوي (1105-1077ق).
3. شرح عهدنامه ي مالک اشتر، از محمدصالح بن محمدباقر روغني قزويني ( ف 1116ق ). نگاشته شده به سال 1094 هجري.
4. آداب الولاة يا سلوک الولاة علي ما قرّر في أحاديث الائمّة الهداة ( رساله ي آداب سلوک حاکم با رعيت )، به فارسي از محمدباقر مجلسي ( ف 1110ق ).
5. نظامنامه ي حکومت، از محمد کاظم بن محمد فاضل مشهدي ( زنده در 1107ق). نگاشته شده به درخواست اعتماد الدوله شاه قلي خان.
6. نصايح الملوک و آداب السلوک، از ابوالحسن شريف بن محمد طاهر فتوني عاملي غروي اصفهاني ( ف 1138ق ). نگاشته شده براي شاه سلطان حسين. تأليف به سال 1118 هجري.
7. هداية السلوک و هدية الملوک، از محمدبن عبدالله نوري ( از عالمان قرن سيزدهم ).
8. تحفة الوليّ، از محمد حسين بن احمد سميع يزدي. نگاشته شده به فرمان شاهزاده محمد ولي ميرزا قاجار. تأليف به سال 1227 هجري.
9. بيعة الأفاخم، از علي بن ميرزا محمد گيلاني ( از عالمان قرن سيزدهم ). تأليف به سال 1235 هجري.
10. مرآة الملوک و ارشاد الولاة، از سيدّ محمد اسماعيل بن سيّد مهدي حسيني مدرّس يزدي. نگاشته شده به نام ناصرالدين شاه قاجار.
11. آثار ناصري، از محمدتقي بن علي دزفولي ( زنده در 1291 ق ).
12. شرح عهد أميرالمومنين (ع)، از ميرزا محمدبن سليمان تنکابني ( ف 1302 ق ).
13. هدايات الحسام في عجائب الهديّات للحکّام، از ميرزا محمد حسين بن علينقي همداني. نگاشته شده براي زين العابدين خان حسام الملک. تأليف به سال 1308 هجري.
14. مقتبس السياسة و سياق الرياسة، از شيخ محمد عبده مصري ( ف 1323 ق ).
15. آداب الملوک، از سيّد محمد رفيع الدين بن علي اصغر طباطبايي تبريزي ( نظام العلماء ) ( ف 1326ق ).
16. أساس السياسة في تأسيس الرياسة، از محمدبن اسماعيل کجوري مازندراني طهراني ( سلطان المتکلمين ) ( ف 1353ق ).
17. قانون الولاة في سياسة الرّعاة، از سيّد محمد حسن بن سيّد علي موسوي قزويني نجفي ( ف 1358 ق ).
18. عهد الأشتر ( رسالة في بيان سند عهده إلي مالک الأشتر و شرح متنه )، از سيّد محمدعلي بن حسين ( هبة الدين ) حسيني شهرستاني ( ف 1386 ق ).
19. الرّاعي و الرعيّة، از توفيق بن علي فکيکي محامي بغدادي ( ف 1389 ق ).
20. السياسة العلوية ( شرح عهد أميرالمومنين (ع) إلي مالک الأشتر )، از عبداالواحد بن احمد آل مظفر ( ف 1395 ق ).
21. مع الامام علي (ع) في عهده لمالک الأ‌شتر، محمدباقر ناصري.
22. آئين جهانداري، از محمدعلي انصاري قمي ( ف 1405 ق ).
23. برداشتي از فرمان علي (ع) به مالک، از کيومرث صابري.
24. نظرية الحکم و الإدارة في عهد الامام علي (ع) للأشتر، از سيّد عبدالمحسن فضل الله.
25. آئين جهانداري ( شرح عهدنامه ي اميرالمؤمنين (ع) به مالک اشتر )، از سيّد ابراهيم ابن مهدي علوي خويي.
26. شرح عهدنامه ي مالک اشتر، از ميرزا محمدبن محمدرضا همداني واعظ.
27. نموداري از حکومت علي (ع)، از حسن سعيد.
28. آغاز حرکت انقلابي در مصر ( شرح عهدنامه ي علي (ع) به مالک اشتر )، از حسين نوري همداني.
29. درس هايي از نهج البلاغه، نامه ي امام علي (ع) به مالک اشتر، از حسينعلي منتظري ( ف 1388 ش ).
30. عهدالأشتر ( شرح لعهد أميرالمؤمنين (ع) الّذي کتبه لمالک الأشتر (ره) لمّا ولّاه مصر )، از محمدمهدي شمس الدين ( ف 1421ق ).
31. برداشت هايي از عهدنامه ي مالک اشتر، از سيّد جمال الدين دين پرور.
32. خط و فرهنگ حکومت اسلامي ( ترجمه و توضيح عهدنامه ي مالک اشتر )، از عبدالمجيد معاديخواه.
33. شرح عهد الامام علي (ع) إلي مالک الأشتر، از سيّد احمد بن عطاء الله ( ف 1414ق ).
34. علي (ع) و آيين رهبري، از مهدي ماحوذي.
35. الحکم و الإدارة في نهج الامام علي (ع)، از علي صلاح.
36. سياست و مديريت از ديدگاه امام علي (ع) ( ترجمه و توضيح عهدنامه ي مالک اشتر )، از محمد تقي رهبر.
37. آئين کشورداري از ديدگاه امام علي عليه السلام، از محمد فاضل لنکراني، تقرير و تنظيم حسين کريمي.
38. سيري کوتاه در مديريت اسلامي ( شرحي بر فرمان مالک اشتر )، از سيّد محمد حسيني سياهپوش.
39. مالک الأشتر و عهد الامام له، از عبّاس علي موسوي.
40. حکمت اصول سياسي اسلام ( ترجمه و تفسير فرمان مبارک اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (ع) به مالک اشتر )، از محمد تقي جعفري ( ف 1377ش ).
41. القانون الاکبر في شرح عهد الامام للأشتر، از سيّد مهدي سُوَيّج بصري ( ف 1423ق ).
42. النظام السياسي في عهد الامام علي (ع) لمالک الأشتر، از نوري حاتم.
43. فرمان حکومتي پيرامون مديريت ( شرح عهدنامه ي اميرالمؤمنين (ع) به مالک اشتر )، از محمود قوچاني.
44. نامه ي روح افزا ( برداشت هايي از عهدنامه ي علي (ع) به مالک اشتر )، از علي محمد تاکندي، رضا شيخ محمدي.
45. عهد أميرالمؤمنين (ع) إلي القادة و المسؤولين ( دراسة نموذجية لعهد الامام علي (ع) إلي مالک الاشتر ) تبيين القواعد الأساسية للإدارة و القيادة في الاسلام )، از سيّد عباس نورالدين.
46. بيست مجلس پيرامون عهدنامه ي مالک اشتر، از رضا استادي.
47. اصول سياسي اسلام در عهدنامه ي امام علي (ع)، از احمدرضا کشوري.
48. منشور علوي در فرمان به مالک اشتر نخعي، از عبدالستار اجرايي.
49. اهداف و وظايف اصولي حکومت اسلامي ( برداشت هايي از عهدنامه ي اميرالمؤمنين (ع) به مالک اشتر نخعي )، از علي شيخ موحد.
50. مديريت و سياست ( فرمان اميرالمؤمنين (ع) به مالک اشتر )، از علي اکبر ذاکري.
51. مديريت و مدارا در کلام علي (ع) ( دريافتي از فرمان اميرمؤمنان به مالک )، علي شيرواني.
52. منشور مديريت ( نگرشي تطبيقي به فرمان امام علي (ع) به مالک اشتر )، از سيّد محمد مقيمي.
53. دولت جاويد ( ترجمه و تبيين فرمان امام علي (ع) به مالک اشتر نخعي، به انضمام زندگي نامه ي مالک اشتر )، از محمدعلي صالحي مازندراني.
54. شرح عهدالعلوي الي مالک الأشتر النخعي يا آئين زمامداري، از محمدبن غلامحسين طسوجي.
55. ترجمه و شرح مختصر فرمان مبارک اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (ع) به مالک اشتر ( اخلاق کارگزاران و مديران در جامعه ي اسلامي )، از محمد گلدوست.
56. نامه اي ناشناخته، عهدنامه ي مالک اشتر در نگرشي تطبيقي با بيانيه ي حقوق بشر، از رسول احمدي.
57. علي (ع)، عدالت، قانون، از فريبا رکني.
58. امام علي سلام الله عليه و کارگزاران حکومت اسلامي ( شرحي بر عهدنامه ي مالک اشتر )، از قدرت الله مشايخي.
59. مديريت اسلامي، تحليلي مديريتي بر فرمان امام علي عليه السلام به مالک اشتر، از علي نقي اميري.
60. اقتصاد و مديريت در نامه ي امام علي (ع) به مالک اشتر، از صادق بافنده ايماندوست.
61. نوآوري و شکوفايي در پرتو مديريت علوي و اخلاق نبوي، شرح عهدنامه ي مالک اشتر، از رضا کريمي.
62. البرنامج الأمثل للإدارة الدولة و قيادة المجتمع في عهد الامام علي لمالک الأشتر، از حسين برکة الشامي.
63. منشور مملکت داري در نامه ي امام علي (ع) به مالک اشتر، از زين العابدين قرباني.
64. منشور مردم سالاري ديني، شرح نامه ي علي (ع) به مالک اشتر، از علي محمد تاکندي، رضا شيخ محمدي.
65. العولمة و تطبيقاتها عند الامام علي بن أبي طالب (ع)، عهد الأشتر انموذجًا، از عدنان الياسري.
66. نظام الحکم و الادارة في الاسلام، عهد علي بن أبي طالب (ع) لمالک الأشتر نموذجا، از فلاح حسن شنشل.
67. عهدنامه ي امير عليه السلام، جان مايه ي خرد معنوي در حکمراني و سنّت انبيا، از علي اصغر پور عزّت.

اين تعداد شرح مستقل بر عهدنامه ي مالک اشتر بيانگر محتواي والايي است که در اين منشور حکومت و مديريت وجود دارد و مي توان از زواياي گوناگون بدان نگريست و از آن بهره يافت.

پي نوشت :

1. ر.ک: سيّد مهدي جعفري، پرتوي از نهج البلاغه، چاپ اوّل، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1372-1381ش. ج 4، صص 504-508؛ سيّد محسن دين پرور، کتابشناسي عهدنامه مالک اشتر، فصلنامه نهج البلاغه، بنياد نهج البلاغه، شماره 7 و 8، زمستان 1382 ش. صص 213-214.

منبع مقاله :
دلشاد تهراني، مصطفي؛ (1390)، رايت درايت: اخلاق مديريتي در عهدنامه ي مالک اشتر، تهران: انتشارات دريا، چاپ اول