اگر به یک بچه وقتی دارد با یک جواهر قیمتی و یا یک جنس بسیار ارزشمند بازی می کند یک آبنبات و یا بستنی چوبی تعارف کنیم به راحتی حاضر می شود آن جواهر قیمتی را در اختیار ما قرار دهد؛ علت و منشأ این چنین معاوضه و معامله ای چیزی جز عدم اشراف و آگاهی به قیمت و ارزش جواهر نیست، البته این چنین معامله زیان بار تنها مختص به کودکان نیست؛ چرا که بسیاری از ما آدم ها در هر سن و سالی به واسطه عدم معرفت و آگاهی  دست به این چنین معامله هایی می زنیم و دارایی های با ارزش خودمان را با قیمت ناچیزی به حراج می گذاریم، یکی از این نعمت ها و دارایی های بسیار ارزشمند، نعمت قرار گرفتن در ماه رمضان و بهره مندی از فیوضات الهی آن است. چه انسانی هایی که در این ماه قرار می گیرند، ولی متوجه جوایز و برکاتی که در پیش دارند نیستند و با بی توجهی از کنار آن عبور می کنند.
 

خدای متعال در قرآن کریم برای بیان جایگاه و اهمیت ماه رمضان به این نکته اشاره می کند که ماه رمضان ماهی است که قرآن کریم در آن نازل شده است، درک و فهم این نکته شاید برای هر کسی میسر نباشد، ولی محققان و پژوهشگران در تبیین این مطلب این چنین اشاره کرده اند که ماه رمضان در واقع ماه تجلی و نور افشانی قرآن به انسان های خاکی است. «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقان‏؛[1]ماهِ رمضان است؛ ماهى که قرآن، براى راهنمایى مردم، و نشانه‏هاى هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است.» منابع روایی برای درک و فهم انسان خاکی در مقام بیان جایگاه و اهمیت ماه رمضان به این مطلب اشاره می کنند« لَو یَعلَمُ العَبدُ ما فی رَمَضانَ لَوَدَّ أن یکونَ رَمَضانُ السَّنَة؛[2] اگر بنده ارزش ماه رمضان را بداند، آرزو مى‏کند که سراسر سال، رمضان باشد.»
 

این که برخی ماه رمضان برای آنان با ماه های دیگر سال هیچ گونه تفاوتی ندارند، و هیچ گونه تغییر و تحولی در وجود آنان ایجاد نمی شود به خوبی گویای عدم معرفت و آگاهی آنها نسبت به این ماه ارزشمند است. این در حالی است که در منابع روایی ماه رمضان سرور تمام ماه ها معرفی می شود. در اهمیت این ماه همین بس که در روایات نقل شده است: «رسول خدا (صلى الله علیه و آله) سه روز مانده از ماه شعبان، به بلال دستور داد در میان مردم جار بزند. پس مردم را جمع کرد و بر منبر رفت و حمد و ثناى خدا گفت و فرمود: اى مردم! همانا این ماه به شما روى آورده و آن سروَر همه ماه هاست. در آن شبى وجود دارد که از هزار ماه بهتر است. در این ماه درهاى دوزخ بسته و درهاى بهشت گشوده مى ‏شود. هر که این ماه را دریابد و آمرزیده نشود خداوند او را [از رحمت خود] دور گرداند.»[3]  

با آغاز ماه مبارک رمضان فصل جدید، و بهاری متفاوت به روی انسان ها باز می شود. فصلی که آغاز باز شدن دانشگاه خداشناسی، انسان شناسی و خودسازی است. مأنوس شدن با ادعیه های ماه رمضان، دعای ابوحمزه ثمالی، دعای افتتاح و مناجات سحر با معارفی غنی همه و همه درهای تازه ای از خداشناسی را در پیش روی انسان باز می کند که مسیر خودسازی و تعالی روح و کمال انسان را هموار می سازند. ماهی که می بایست با مأنوس شدن با خدا، منیت و سیاهی های دنیوی را از سرزمین وجود خود پاک کرد و حرم دل را محل تجلی نعمت های الهی قرار داد. جناب صدوق در کتاب ارزشمند من لایحضر الفقیه در خصوص تلاش و جهاد در این ماه روایتی بسیار زیبا و ماندگار را نقل می کند: «وَ کَانَ الصَّادِقُ ع‏ یُوصِی وُلْدَهُ وَ یَقُولُ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَأَجْهِدُوا أَنْفُسَکُمْ‏ فَإِنَّ فِیهِ‏ تُقَسَّمُ الْأَرْزَاقُ‏ وَ تُکْتَبُ الْآجَالُ‏ وَ فِیهِ یُکْتَبُ وَفْدُ اللَّهِ‏ الَّذِینَ یَفِدُونَ إِلَیْهِ‏ وَ فِیهِ لَیْلَةٌ الْعَمَلُ فِیهَا خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی أَلْفِ شَهْرٍ؛[4] و امام صادق (علیه السّلام) در توصیه به فرزندانش مى‏فرمود: چون ماه رمضان فرا رسد، خود را تا آخرین حدّ توان به کوشش وادارید، زیرا که در آن ماه ارزاق تقسیم مى‏شود، و مدّت هاى عمر مقرّر مى‏گردد، و در آن ماه نام حجّ‏کنندگان که به میهمانى خدا مشرف مى‏شوند نوشته مى‏شود، و در آن ماه شبى هست که انجام عملى در آن از عمل در هزار ماه بهتر است.»
در اسلام به قدرى اهمیت دارد که در وصایاى معروف امیر مؤمنان (علیه السلام) مى‏خوانیم: « اللَّهَ اللَّهَ فِی جِیرَانِکُمْ فَإِنَّ النَّبِیَّ ص أَوْصَى بِهِمْ وَ مَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یُوصِی بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُم؛ و از خدا بترسید از خدا بترسید در باره همسایگانتان که آنان سفارش شده پیغمبرتان هستند، همواره درباره ایشان سفارش مى‏فرمود تا گمان کردیم براى آنها (از همسایه) میراث قرار دهد.»

نباید این چنین برداشت کرد که رسیدن به مقام روزه دار در ماه رمضان تنها با امساک و خوداری از خوردن و آشامیدن است، چرا که اگر این چنین باشد برخی از مرتاضان هندی بیشتر از ما گرسنگی و تشنگی تجربه کرده اند، پس آنچه به روزه دار مسلمان هویت و جایگاه ممتاز و درجه یک می دهد علاوه بر تحمل گرسنگی و تشنگی در این ماه، خصوصیات های دیگری است که در منابع روایی به آنها این چنین اشاره شده است: در منابع روایی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) این چنین نقل شده است: « إِنَ‏ مَنْ‏ تَمَسَّکَ‏ فِی‏ شَهْرِ رَمَضَانَ‏ بِسِتِّ خِصَالٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ؛[5]همانا هر کس در ماه رمضان، شش کار را با قوّت انجام دهد، خداوندْ گناهانش را مى‏ آمرزد:

 در فراز ابتدای روایت از پبامبراکرم(ص) این چنین نقل می شود: «أن یَحفَظَ دینَه؛‏ دین خود را حفظ کند»، در واقع دین در فرهنگ اسلامی همان مبانی دینی و باوری های اعتقادی، و همچنین باید و نباید های اخلاقی و آداب و مقرارت فقهی و شرعی خلاصه می شود، که یک مؤمن به شریعت اسلامی در زندگی خود می بایست خود را موظف به رعایت و اجرای آنها نماید، و به عبارتی خود را تسلیم فرمان الهی نماید، چرا که به اذعان مفسران قرآن روح دین همان تسلیم در برابر حق است![6] کما اینکه در آیات رحمانی پروردگار نیز دین حق این چنین معرفی می شود:«إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام‏؛[7] دین در نزد خدا، اسلام (و تسلیم بودن در برابر حق) است.»
  

 «وَ یَصُونَ نَفْسَه‏؛ خویشتن را نگه دارد،» این که انسان روزه دار بتواند نفس خود را از گرفتار شدن در دام های نفسانی و شیطانی محافظت کند و نفس خود را پاسداری نماید؛ از جمله ویژگی های درجه یک روزه داران ممتاز و نمونه است. عمل بسیار مهم و با ارزشی که ریشه در تقوا و پرهیز کاری دارد.

 «وَ یَصِلَ رَحِمَه‏؛ به خویشاوندانش نیکى کند.»، نکته ی بسیار مهمی که در فراز سوم روایت به آن توجه می شود، صله رحم و توجه به خویشاوندان و نزدیکان است موضوع بسیار مهمی که در خطبه ارزشمند شعبانیه نیز به آن اشاره و تأکید شده است. اهتمام و توجه به امور خویشاوندان این موضوع را در ذهن تداعی می کند که اسلام آیین اجتماعی است؛ چرا که در کنار سفارش به عبودیت و خودسازی رسیدگی به امور همنوعان را مطرح می نماید.
 

نکته چهارمی که در روایت به آن اشاره می شود پرهیز از آزار همسایگان است. «ُ وَ لَا یُؤْذِیَ جَارَهُ؛ همسایه ‏اش را نیازارد.»، توجه به حقوق همسایگان موضوع بسیاری مهمی است که علاوه بر روایات در آیات قرآن کریم نیز به آن توجه و تأکید شده است، «وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى‏ وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ؛[8]و همسایه نزدیک، و همسایه دور، و دوست و همنشین،» نکته بسیار مهمی که در آیه به چشم می خورد اینکه در این آیه خداوند نیکی به همسایه را، خواه فامیل باشد و یا بیگانه، سفارش کرده و نیکی به همسایه را در ردیف نیکی به پدر و مادر، یتیمان و… قرار داده است. ” حق جوار” در اسلام به قدرى اهمیت دارد که در وصایاى معروف امیر مؤمنان (علیه السلام) مى‏خوانیم: « اللَّهَ اللَّهَ فِی جِیرَانِکُمْ فَإِنَّ النَّبِیَّ ص أَوْصَى بِهِمْ وَ مَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یُوصِی بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُم؛[9] و از خدا بترسید از خدا بترسید در باره همسایگانتان که آنان سفارش شده پیغمبرتان هستند، همواره درباره ایشان سفارش مى‏فرمود تا گمان کردیم براى آنها (از همسایه) میراث قرار دهد.»
 

 «و یَرعى إخوانَهُ، و یَخزُنَ لِسانَهُ. أمَّا الصِّیامُ فَلا یَعلَمُ ثَوابَ عامِلِهِ إلَّا اللّهُ؛[10]حال برادرانش را مراعات کند و زبان خویش را در کام نگه دارد. امّا روزه! پس پاداش روزه‏دار را جز خداوند نمى‏داند.» در فراز پایانی با توجه دادن به حفظ زبان و مراعات حقوق مردم به این مطلب اشاره می شود که ثواب این چنین روزه و روزه داری را تنها خدا می داند ان شالله که همه ما جز این دسته روزه داران باشیم.

پی نوشت ها:
[1]. سوره بقره آیه 185.  
[2]. بحار الأنوار، ج‏93، ص346، ح12.
[3]. الأمالی( للصدوق)، ص58، ح2.
[4]. من لا یحضره الفقیه ؛ ج‏2، ص99، ح1842.
[5]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏7، ص370، ح8443.
[6]. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج‏2، ص470.
[7]. آل عمران آیه 19.
[8]. سوره نساء آیه 36.
[9].  الکافی، ج‏7، ص51، ح7.
[10]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏7، ص370، ح8443.