شنیدم پس از مرگ عده ای هستند که تا قیامت مدهوشند و یا خوابند و یا بر سر قبر خود می نشینند و زاری می کنند به خاطر مرگشان. درست است؟ این عده چه کسانی هستند که نه در بهشت برزخی نه در جهنم برزخی جای ندارند؟ و اگر کسی ثوابش بیشتر از گناهش باشد و به لطف پروردگار به بهشت برزخی رود تکلیف گناه هایی که کرده چیست؟ او که معصوم نبوده؟!

علامه طباطبایی می فرمایند: پر واضح است که در بهشت قیامتی خوابی وجود ندارد . در بزرخ نیز با این که از خواب های دنیوی سراغی نیست، با این حال نسبت به قیامت همچون خواب است به بیداری … به همین دلیل است که طبق حدیث امام علی(ع) در قبر برای میّت مؤمن دری به بهشت باز می شود و خطاب می رسد که به آسودگی بخواب ؛ و برای غیر مؤمن دری به جهنم باز می شود و خطاب می رسد که در بدترین شرایط بخواب … و امام باقر(ع) فرمودند: « مرگ همان خوابی است که هر شب به سراغتان می آید با این تفاوت که مدت آن طویل تر است و شخص از آن بیدار نخواهد شد مگر در روز قیامت». (انسان از آغاز تا انجام، علامه طباطبایی، ترجمه صادق لاریجانی، ص83و84)
طبق این بیان علامه طباطبایی روشن می شود که مراد از خواب اهل برزخ، ناآگاهی آنها نسبت به وضع زندگی آخرت است. اما در مقایسه با دنیا، اهل برزخ از اهل دنیا بیدارترند. لذا در مقایسه اهل بزرخ نسبت به اهل دنیا فرمودند: «الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا » (بحارالانوار، ج4، 43)( مردم دنیا در خوابند پس زمانی که مردند بیدار می شوند.)
خواب در واقع مرتبه ای از زندگی و حیات است که در آن حالت انسان آگاهی اندکی نسبت به حالت بیداری دارد. بنابراین در عالم برزخ همه به اعتبار دنیا زنده و بیدارند ولی نسبت به حیات اخروی در خوابند . البته برخی دربرزخ نیز از آگاهی بالایی نسبت به حیات آخرت برخوردارند یا به عبارتی در برزخ نیز زنده به حیات اخروی هستند .
امّا سوال قبر و مؤاخذه بنا به برخی روایات برای همه نیست. امام صادق(ع)می فرمایند: «در قبر تنها ا زکسانی سوال و مواخذه می شود که در محض نمودن ایمان یا کفر کوشیده باشند و دیگران به حال خود رها خواهند شد».(کافی، ج3، ص235) روایات به این مضمون بسیار زیاد و به قول علمای حدیث در حد استفاضه است.
ضریس الکناسی از امام باقر(ع) می پرسد: فدایت گردم کسانی که موحّدند و به پیامبری محمد(ص) اقرار دارند، لکن گناهکارند و امامی ندارند و ولایت شما را نمی شناسند وضعشان چگونه است؟ فرمودند: « در قبر باقی خواهند ماند: اگر عمل صالحی داشته باشند و عداوتی(نسبت به ما اهل بیت) ابراز نکرده اند، برای آنها راهی به بهشتی که در مغرب است، گشوده خواهد شد و از آنجا برایشان نسیم فرح خواهد وزید تا اینکه در روز قیامت خداوند خویش را ملاقات کنند و خداوند آنها را به خاطر نیکیها و بدیهایشان مورد حساب و مؤاخذه قرار دهد. مستضعفین، ابلهان، اطفال و فرزندان مسلمانان که به حد بلوغ نرسیده اند، نیز چنین وضعی دارند».
بنابراین درعالم برزخ از کسانی سوال می شود که اهل فکر بوده اند و شعور لازم برای درک حقیقت را داشتند ؛ و بر این اساس یا دنبال محض نمودن ایمان خود بودند یا در مسیر کفر پیش می رفتند. این دو گروه هر کدام به دو دسته تقسیم می شوند. 1. مؤمنان و کافرانی که در ایمان یا کفر به درجات بالایی رسیده اند. 2. مؤمنان و کافرانی که در مسیر محض نمودن ایمان و کفرشان بودند ولی به درجات بالای ایمان و کفر نرسیده اند.
مؤمنین محض ، هم در برزخ اهل بهشتند هم در آخرت. کفار محض نیز در هر دو عالم اهل جهنمند. اما مؤمن غیر محض در عالم بزرخ به مقدار ناخالصی ایمانش عذاب می بیند ولی در آخرت از اهل بهشت است و حتی ممکن است در برزخ نیز بعد از مقداری عذاب از عذاب نجات یابد. عمرو بن یزید می گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم: من از شما شنیدم که شما می فرمودید هر شیعه ای به بهشت می رود به خاطر آنچه در آنهاست. حضرت فرمودند: « راست گفتم، به خدا قسم همه آنها در بهشتند». گفتم: فدایت شوم گناهان زیادند و بزرگ. پس امام فرمودند: « در قیامت همه آنها در بهشتند به سبب شفاعت پیامبر مطاع یا شفاعت وصی پیامبر ، لکن به خدا قسم من بر شما در مورد برزخ هراسناکم». گفتم: برزخ چیست؟ فرمود: «همان قبراست از زمان مرگ تا روز قیامت»(کافی، ج3، ص243)
کافران غیرمحض ، هم در عالم برزخ اهل جهنمند هم در آخرت ، لکن بنا به ظهور برخی آیات و روایات به نظر می رسد که آنها مخلد در جهنم آخرتی نخواهد بود.
البته جهنم رفتن این سه گروه در برزخ و دو گروه کافر در آخرت به این شرط است که در دنیا توبه نکرده باشند لذا اگر کافر از کفرش توبه واقعی کند و در مسیر ایمان قرار گیرد از عذاب نجات می یابد. همچنین مؤمن غیرمحض اگر از گناهش توبه کند عذاب برزخی نخواهد داشت ؛ و درجه آمرزش به میزان درجه توبه است کما اینکه درجه عذاب بستگی به درجه گناه دارد.
برای مطالعه بیشتر ر.ک: معاد، استاد محمد شجاعی، ج1، ص301 الی 349
انسان از آغاز تا انجام، ص80-85