ضمره بن ربیعه القرشی :
من الثقات المأمونین رجل صالح صالح الحدیث لم یکن بالشام رجل یشبهه
از افراد مورد وثوق و اعتماد ضمره بن ربیعه قرشی است و وی انسانی صالح و حدیثش هم خوب است که در شام مانند او نبود.
الشیبانی ، أحمد بن حنبل أبو عبدالله (متوفای۲۴۱هـ) ، العلل ومعرفه الرجال ، ج ۲ ، ص ۳۶۶ ، تحقیق : وصی الله بن محمد عباس ، ناشر : المکتب الإسلامی ، دار الخانی – بیروت ، الریاض ، الطبعه : الأولى ، ۱۴۰۸ – ۱۹۸۸ .
عبد الله بن شوذب :
عبد الله بن شوذب الخراسانی أبو عبد الرحمن سکن البصره ثم الشام صدوق عابد من السابعه .
عبد الله بن شوذب خراسانی ساکن بصره بود سپس به شام رفت ، انسانی راستگو و اهل عبادت و از طبقه هفتم از محدثین است.
العسقلانی الشافعی ، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای۸۵۲هـ) ، تقریب التهذیب ، ج ۱ ، ص ۳۳۸۶ ، رقم : ۳۳۸۷ ، تحقیق : محمد عوامه ، ناشر : دار الرشید – سوریا ، الطبعه : الأولى ، ۱۴۰۶ – ۱۹۸۶ م .
مطر الوراق :
مطر الوراق . الإمام الزاهد الصادق أبو رجاء بن طهمان الخراسانی نزیل البصره مولى علباء بن أحمر الیشکری کان من العلماء العاملین وکان یکتب المصاحف ویتقن ذلک
مطر الوراق پیشوای زاهد راستگو، اصل او خراسانی است و ساکن بصره شد، وی از دانشمندان شایسته و از نویسندگان قرآن بود که به درستی آن را انجام می داد. سیر أعلام النبلاء ، ج ۵ ، ص ۴۵۲ .
فمطر من رجال مسلم حسن الحدیث .
مسلم در کتاب صحیحش از او نقل روایت دارد و از رجال این کتاب است، و روایاتش نیکو است.
میزان الاعتدال فی نقد الرجال ، ج ۶ ، ص ۴۴۵ .
شهر بن حوشب :
شهر بن حوشب از روات صحیح مسلم است و در وثاقت وی تردید نیست ؛ چنانچه ذهبی در تاریخ الإسلام در باره او می‌گوید :
قال حرب الکرمانی : قلت لأحمد بن حنبل : شهر بن حوشب ، فوثقه وقال : ما أحسن حدیثه . وقال حنبل : سمعت أبا عبد الله یقول : شهر لیس به بأس . قال الترمذی : قال محمد یعنی البخاری : شهر حسن الحدیث ، وقوى أمره .
شهر بن حوشب مشکلی ندارد و حدیثش نیکو وکارش استوار بود.
تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام ، ج ۶ ، ص ۳۸۷ .
ترمذی در سنن خود بعد از نقل روایتی که در سند آن شهر بن حوشب وجود دارد ، می‌نویسد :
وَسَأَلْتُ مُحَمَّدَ بن إسماعیل عن شَهْرِ بن حَوْشَبٍ فَوَثَّقَهُ وقال إنما یَتَکَلَّمُ فیه بن عَوْنٍ ثُمَّ رَوَى بن عَوْنٍ عن هِلَالِ بن أبی زَیْنَبَ عن شَهْرِ بن حَوْشَبٍ قال أبو عِیسَى هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ صَحِیحٌ .
بخاری شهر بن حوشب را توثیق کرد و روایت وی را حسن وصحیح دانسته اند.
الترمذی السلمی ، محمد بن عیسى أبو عیسى (متوفای ۲۷۹هـ) ، سنن الترمذی ، ج ۴ ، ص ۴۳۴ ، ، تحقیق : أحمد محمد شاکر وآخرون ، ناشر : دار إحیاء التراث العربی – بیروت .
عجلی در معرفه‌ الثقات می‌نویسد : شهر بن حوشب شامی تابعی ثقه .
شهر بن حوشب اهل شام و از تابعان و ثقه بود .
العجلی ، أبی الحسن أحمد بن عبد الله بن صالح (متوفای ۲۶۱هـ) ، معرفه الثقات من رجال أهل العلم والحدیث ومن الضعفاء وذکر مذاهبهم وأخبارهم ، ج ۱ ، ص ۴۶۱ ، رقم : ۷۴۱ ، تحقیق : عبد العلیم عبد العظیم البستوی ، ناشر : مکتبه الدار – المدینه المنوره – السعودیه ، الطبعه : الأولى ، ۱۴۰۵ – ۱۹۸۵م .

نتیجه :

سند روایت صحیح و روات آن همگی از ثقات هستند و ثابت می‌کند که روز غدیر ، روز اکمال دین و اتمام نعمت پروردگار بوده است .

شاهد چهارم : تبریک و تهنیت مردم به امیر مؤمنان علیه السلام :

بعد از آن که رسول خدا امیر مؤمنان علیه السلام را به عنوان خلیفه و جانشین خود انتخاب و آن را اعلام کرد ، مردم یکی یکی آمدند و به امیر مؤمنان این مقام و منصب جدید را تبریک گفتند . طبیعی است که اگر آن حضرت منصب و سمت جدیدی پیدا نکرده بود و تنها تأکید بر محبت و دوستی و نصرت مطرح بود ، شایستگی تبریک و تهنیت نداشت .
طبق روایات صحیح السندی که در کتاب‌های اهل سنت وجود دارد ، خلیفه دوم از کسانی است که خود را به امیر المؤمنین علیه السلام رساند و به آن حضرت منصب جدیدش را تبریک گفت.
غزالی ، دانشمند شهیر قرن ششم در باره تبریک و تهنیت خلیفه دوم و پیمانی که در آن روز بست و فقط چند روز بعد آن را فراموش کرد ، می‌نویسد :
واجمع الجماهیر على متن الحدیث من خطبته فی یوم عید یزحم باتفاق الجمیع وهو یقول : « من کنت مولاه فعلی مولاه » فقال عمر بخ بخ یا أبا الحسن لقد أصبحت مولای ومولى کل مولى فهذا تسلیم ورضى وتحکیم ثم بعد هذا غلب الهوى تحب الریاسه وحمل عمود الخلافه وعقود النبوه وخفقان الهوى فی قعقعه الرایات واشتباک ازدحام الخیول وفتح الأمصار وسقاهم کأس الهوى فعادوا إلى الخلاف الأول : فنبذوه وراء ظهورهم واشتروا به ثمناً قلیلا.
از خطبه‌های رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) خطبه غدیر خم است که همه مسلمانان بر متن آن اتفاق دارند . رسول خدا فرمود : هر کس من مولا و سرپرست او هستم ، علی مولا و سرپرست او است . عمر پس از این فرمایش رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) به علی (علیه السلام) این گونه تبریک گفت :
«تبریک ، تبریک، ای ابوالحسن ، تو اکنون مولا و رهبر من و هر مولای دیگری هستی.»
این سخن عمر حکایت از تسلیم او در برابر فرمان پیامبر و امامت و رهبری علی (علیه السلام) و نشانه رضایتش از انتخاب علی (علیه السلام) به رهبری امت دارد ؛ اما پس از گذشت آن روز‌ها ، عمر تحت تأثیر هوای نفس و علاقه به ریاست و رهبری خودش قرار گرفت و استوانه خلافت را از مکان اصلی تغییر داد و با لشکر کشی‌ها ، برافراشتن پرچم‌ها و گشودن سرزمین‌های دیگر ، راه امت را به اختلاف و بازگشت به دوران جاهلی هموار کرد و از مصادیق این سخن شد : (فنبذوه وراء ظهورهم واشتروا به ثمناً قلیلا). پس، آن [عهد] را پشتِ سرِ خود انداختند و در برابر آن ، بهایى ناچیز به دست آوردند، و چه بد معامله‏اى کردند.
.الغزالی ، أبو حامد محمد بن محمد ، سر العالمین وکشف ما فی الدارین ، ج ۱ ، ص ۱۸ ، باب فی ترتیب الخلافه والمملکه ، تحقیق : محمد حسن محمد حسن إسماعیل وأحمد فرید المزیدی ، ناشر : دار الکتب العلمیه – بیروت / لبنان ، الطبعه : الأولى ، ۱۴۲۴هـ ۲۰۰۳م .
ذهبی در تاریخ الإسلام با سند صحیح نقل می‌کند :
وقال حماد بن سلمه ، عن علی بن زید ، وأبی هارون ، عن عدی بن ثابت ، عن البراء قال : کنا مع رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) تحت شجرتین ، ونودی فی الناس : الصلاه جامعه ، ودعا رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) علیاً فأخذ بیده ، وأقامه عن یمینه ، فقال : ألست أولى بکل مؤمن من نفسه قالوا : بلى ، فقال : فإن هذا مولى من أنا مولاه ، اللهم وال من والاه وعاد من عاداه . فلقیه عمر بن الخطاب فقال : هنیئاً لک یا علی ، أصبحت وأمسیت مولى کل مؤمن ومؤمنه .
ورواه عبد الرزاق ، عن معمر ، عن علی بن زید .
براء می‌گوید: با رسول خدا زیر درخت نشسته بودیم، فرمان اقامه نماز جماعت صادر شد، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی را گرفت وسمت راستش قرار داد و فرمود: آیا من نسبت به مؤمنان از جان آنان به خودشان برتر نیستم؟ گفتند: آری، فرمود: علی مولای کسی است که من مولای او هستم، خداوندا دوست بدار آنکه علی را دوست بدارد و دشمن بدار دشمن او را، عمربن خطاب گفت: مبارک باشد بر تو ای علی ، تو اکنون مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان مؤمن هستی.
تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر والأعلام ، ج ۳ ، ص ۶۳۳ .
علاوه بر روایت صحیح السندی که از خطیب بغدادی در بحث آیه إکمال گذشت‌ ، روایات صحیح السند زیادی در کتاب‌های اهل سنت وجود دارد که بیعت خلیفه دوم را در روز غدیر ثابت می‌کند ؛ از جمله ابن عساکر شافعی در تاریخ مدینه دمشق با سند صحیح قضیه تبریک گفتن خلیفه دوم را نقل می‌کند :
أبو بکر محمد بن عبد الباقی‌ ، أنا أبو الحسن علی بن إبراهیم بن عیسى المقرىء الباقلانی قراءه علیه وأنا حاضر ، نا أبو بکر بن مالک إملاء ، نا بن صالح الهاشمی ، نا هدبه بن خالد ، حدثنی حماد بن سلمه ، عن علی بن زید بن جدعان ، عن عدی بن ثابت وأبی هارون العبدی ، عن البراء بن عازب قال : کنا مع رسول الله صلى الله علیه وسلم فی حجه الوداع فکسح لرسول الله صلى الله علیه وسلم تحت شجرتین ونودی فی الناس إن الصلاه جامعه فدعا علیا وأخذ بیده فأقامه عن یمینه فقال ألست أولى بالمؤمنین من أنفسهم قالوا بلى قال ألست أولى بکل مؤمن من نفسه قالوا بلى وفی أحد الحدیثین ألیس أزواجی أمهاتکم قالوا بلى قال هذا ولی وأنا مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه .
فقال له عمر هنیئا لک یا علی أصبحت مولای ومولى کل مؤمن
براء بن عاذب می‌گوید : در حجه الوداع همراه رسول خدا بودیم، زیر درختها را تمیز کردند، فرمان اقامه نماز جماعت صادر شد ، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی را گرفت وسمت راستش قرار داد و فرمود : آیا من نسبت به مؤمنان از جان آنان به خودشان برتر نیستم ؟ گفتند: آری ، فرمود : آیا همسران من مادران شما نیستند ؟ گفتند : آری ، فرمود : این علی رهبر است و من رهبر او هستم، خداوندا دوست بدار آنکه علی را دوست بدارد و دشمن بدار دشمن او را، عمرگفت: مبارک باشد بر تو ای علی ، تو اکنون مولا و رهبر من و تمام مؤمنان هستی.
ابن عساکر الشافعی ، أبی القاسم علی بن الحسن إبن هبه الله بن عبد الله (متوفای۵۷۱هـ) ،‌ تاریخ مدینه دمشق وذکر فضلها وتسمیه من حلها من الأماثل ، ج ۴۲ ، ص ۲۲۱ ، تحقیق محب الدین أبی سعید عمر بن غرامه العمری ، ناشر : دار الفکر – بیروت – ۱۹۹۵ .

بررسی سند روایت :

محمد بن عبد الباقی ( ۵۳۵هـ) :
ومحمد بن عبد الباقی بن محمد القاضی أبو بکر الأنصاری البغدادی الحنبلی البزاز مسند العراق ویعرف بقاضی المارستان حضر أبا إسحاق البرمکى وسمع من علی بن عیسى الباقلانی وابی محمد الجوهری وابی الطیب الطبرى وطائفه وتفقه على القاضی أبی یعلى وبرع فی الحساب والهندسه وشارک فی علوم کثیره وانتهى إلیه علو الإسناد فی زمانه توفى فی رجب وله ثلاث وتسعون سنه وخمسه أشهر .
قال ابن السمعانی ما رأیت أجمع للفنون منه نظر فی کل علم وسمعته یقول تبت من کل علم تعلمته إلا الحدیث وعلمه .
محمد بن عبد الباقی مشهور و معروف است به قاضی مارستان، وی در درس ابو اسحاق برمکی شرکت کرد و از علی بن عیس باقلانی و ابو محمد جوهری و ابو الطیب طبری و گروهی دیگر حدیث شنید و استفاده برد، و فقه را نزد ابو یعلی و در حساب و هندسه سرآمد شد و در رشته های علمی زیادی نکته ها آموخت و در زمان خودش همه چیز به او ختم می شد، سر انجام در سن ۹۳ سالگی در ماه رجب از دنیا رفت.
سمعانی گفته است : کسی را که جامع فنون علمی باشد غیر از او ندیدم ، از وی شنیدم که می گفت: از همه آموخته هایم توبه کردم مگر از حدیث و دانش حدیث.
الذهبی ، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان أبو عبد الله (متوفای ۷۴۸ هـ) ، العبر فی خبر من غبر ، ج ۴ ، ص ۹۶ ، تحقیق : د. صلاح الدین المنجد ، ناشر : مطبعه حکومه الکویت – الکویت ، الطبعه : الثانی ، ۱۹۸۴ .
العکری الحنبلی می‌‌گوید :
وقال ابن الخشاب کان مع تفرده بعلم الحساب والفرائض وافتنانه فی علوم عدیده صدوقا ثبتا فی الروایه متحریا فیها .
ابن خشاب درباره وی می‌گوید: با این که محمد بن عبد الباقی در دانش ریاضیات و ارث منحصر به فرد بود و در علوم دیگر هم صاحب رای بود ، در علم روایت و حدیث نیز متبحر و راستگو و استوار بود.
العکری الحنبلی ، عبد الحی بن أحمد بن محمد (متوفای ۱۰۸۹هـ) ، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب ، ج ۴ ، ص ۱۰۹ ، تحقیق : عبد القادر الأرنؤوط ، محمود الأرناؤوط ، ناشر : دار بن کثیر – دمشق ، الطبعه : الأولی ، ۱۴۰۶هـ .
و أبو الفرج بن جوزی می‌گوید‌ : وکان فهماً ثبتاً ، حجه متقناً فی علوم کثیره ، متفرداً فی علم الفرائض .
محمد بن عبد الباقی درکی استوار داشت و در دانشهای فراوانی الگو بود، و در ارث منحصر به فرد بود.
ابن الجوزی ، أبو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد (متوفای ۵۹۷ هـ) ، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم ، ج ۱۸ ، ص ۱۴ ، ناشر : دار صادر – بیروت ، الطبعه : الأولى ، ۱۳۵۸ .
علی بن ابراهیم بن عیسی (۴۴۸هـ) :
الباقلانی الشیخ الإمام الصادق أبو الحسن علی بن إبراهیم بن عیسى البغدادی الباقلانی المقرئ سمع أبا بکر بن مالک القطیعی وحسینک بن علی التمیمی ومحمد ابن إسماعیل الوراق قال الخطیب کتبنا عنه وکان لا بأس به .
استاد و پیشوای راستگو علی بن ابراهیم بن عیسی از ابوبکر قطیعی و حسینک تمیمی و محمد وراق حدیث شنید، خطیب در باره وی گفته است: از علی بن عیسی روایت نوشته ام و ایرادی در وی نیست.
سیر أعلام النبلاء ، ج ۱۷ ، ص ۶۶۲ ، رقم : ۴۵۴ .
أبوبکر بن مالک القطیعی (۲۷۴ ـ۳۶۸هـ):
۱۴۳ – القطیعی * الشیخ العالم المحدث ، مسند الوقت ، أبو بکر ، أحمد بن جعفر بن حمدان بن مالک بن شبیب البغدادی القطیعی الحنبلی ، راوی ” مسند الامام أحمد ” و ” الزهد ” و ” الفضائل ” ، له .
وقال السلمی سألت الدارقطنی عنه فقال ثقه زاهد قدیم سمعت انه مجاب الدعوه .
ابوبکر بن مالک قطیعی، استاد، دانشمند و محدث بود، و ی راوی مسند احمد و کتاب زهد و فضائل است.
سیر أعلام النبلاء ، الذهبی ، ج ۱۶ ، ص ۲۱۱ .
و خطیب بغدادی در باره او می‌گوید :
سمعت أبا بکر البرقانی وسئل عن ابن مالک فقال : کان شیخا صالحا . وحدثنی البرقانی . قال کنت شدید التنقیر عن حال ابن مالک ؟ حتى ثبت عندی أنه صدوق لا یشک فی سماعه .
از ابوبکر برقانی در باره ابوبکر بن مالک قطیعی سؤال شد: گفت: او استاد و شایسته بود. اگر چه از وی متنفر بودم ولی برای من ثابت شد که او راستگو بود و در شنیده هایش شک و شبهه ای نیست.
تاریخ بغداد ، ج ۴ ، ص ۲۹۴ .
فضل بن صالح (۳۰۰هـ) :
الفضل بن صالح بن على بن عیسى بن جعفر بن أبى جعفر المنصور یکنى أبا العباس حدث عن هدبه بن خالد وعبد الأعلى بن حماد ویعقوب بن حمید بن کاسب وهدبه بن عبد الوهاب المروزی روى عنه الحسین بن عیاش القطان وإسماعیل بن على الخطبی وأبو القاسم الطبرانی وأحمد بن جعفر بن مالک القطیعی وعیسى بن حامد الرخجی وغیرهم وکان ثقه
فضل بن صالح از افرادی نقل حدیث دارد و ثقه است. تاریخ بغداد ، ج ۱۲ ، ص ۳۷۴ ، رقم : ۶۸۲۱ .
هدبه بن خالد (۲۳۵هـ) :
از روات بخاری ، مسلم و أبو داود
حماد بن سلمه (۱۶۷هـ) :
از روات صحیح مسلم و بخاری تعلیقاً .
علی بن زید بن جدعان (۱۳۱هـ) :
از روات صحیح مسلم و بقیه صحاح سته و بخاری در أدب المفرد .
عدی بن ثابت (۱۱۶هـ) :
از روات بخاری ، مسلم و بقیه صحاح سته .
أبی هارون العبدی (۱۳۴هـ) :
از روات بخاری ، ترمذی ، إبن ماجه .
طبق قواعد رجالی اهل سنت ، هر کس که در صحیح بخاری و مسلم روایتی نقل کرده باشد ، وثاقت و عدالتش قطعی است ؛ چنانچه ابن حجر عسقلانی در فتح الباری می‌نویسد :
وقد نقل بن دقیق العید عن بن المفضل وکان شیخ والده انه کان یقول فیمن خرج له فی الصحیحین هذا جاز القنطره .
ابن دقیق العید از ابن مفضل که استاد پدرش بوده است نقل حدیث دارد که می گفت: کسی که در طریق راویان بخاری باشد از پل عبور کرده است.
العسقلانی الشافعی ، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل (متوفای۸۵۲ هـ) ، فتح الباری شرح صحیح البخاری ، ج ۱۳ ، ص ۴۵۷ ، تحقیق : محب الدین الخطیب ، ناشر : دار المعرفه – بیروت .
و ابن تیمیه حرّانی در باره صحیح بخاری و مسلم می‌گوید :
ولکن جمهور متون الصحیحین متفق علیها بین أئمه الحدیث تلقوها بالقبول وأجمعوا علیها وهم یعلمون علما قطعیا أن النبى قالها .
محتوای صحیح بخاری و مسلم در بین پیشوایان حدیث پذیرفته شده و مورد قبول است ، و همگان بر این مطلب اجماع دارند که به طور قطع و یقین احادیث موجود در این دو کتاب از رسول خدا است .
الحرانی ، أحمد بن عبد الحلیم بن تیمیه أبو العباس (متوفای۷۲۸هـ) ، قاعده جلیله فی التوسل والوسیله ، ج ۱ ، ص ۸۷ ، ناشر : المکتب الإسلامی – بیروت تحقیق : زهیر الشاویش ، ۱۳۹۰هـ – ۱۹۷۰م.
بنا بر این حدیث مورد بحث ما سند آن از حماد بن سلمه تا براء بن عازب ، همان سند روایت ابن ماجه قزوینی از براء بن عازب در باره غدیر است که محمد ناصر البانی در السلسله الصحیحه ، آن را تصحیح کرده است .
ابن ماجه القزوینی ، محمد بن یزید (متوفای۲۷۵ هـ) ، سنن ابن ماجه ، ج ۱ ، ص ۴۳ ، ح۱۱۶ ، فَضْلِ عَلِیِّ بن أبی طَالِبٍ رضی الله عنه ، تحقیق : محمد فؤاد عبد الباقی ، ناشر : دار الفکر – بیروت .
الألبانی ، محمّد ناصر ، صحیح ابن ماجه ، ج ۱ ، ص ۲۶ ، ح۱۱۳ ، طبق برنامه المکتبه‌ الشامله .
نتیجه : تبریک گفتن مردم و به ویژه خلیفه دوم ثابت می‌کند که منظور رسول خدا صلی الله علیه وآله از جمله «من کنت مولاه فعلی مولاه» ولایت و إمامت امیر مؤمنان علیه السلام بوده نه صرف محبت و دوست داشتن ایشان ؛ چرا که اگر مقصود صرف دوست داشتن بود ، نیازی به تبریک گفتن نداشت . ضمن این که خلیفه دوم می‌گوید که « أصبحت مولای ومولى کل مولى ؛ تو از امروز مولای ما شدی» ؛ در حالی که دوست داشتن تمام مؤمان از واجباتی است که قبل از آن نازل شده و از مسلمات بود .
ادامه دارد ….
/خ