چکیده:
مقاله حاضر تلگراف شکایت اولاد ذکور آیت اله حاج آقا محسن اراکی از واقفان بزرگ است که در اسفند 1303 هـ ش به مجلس شورای ملی رسیده و در آن در باب دریافت و مطالبه وجه نیم عشر اولادی موقوفات از سوی وزارت مالیه و لغو آن را خواسته و شاکیان براساس قانون مصوب آن را خلاف دانسته، جواب مجلس به شاکیان و جواب وزارت مالیه به مجلس در پی آمده و در پایان بازخوانی اسناد و اصل سه برگ سند اصلی آمده. این مقاله شامل: 1ـ مقدمه 2ـ شرح حال واقف 3ـ موقوفات حاج آقا محسن 4ـ موضوع شکایت تلگرافی 5ـ پاسخ وزارت مالیه به مجلس 6ـ پاسخ مجلس به شاکیان
کلید واژه: وقف، اراک، حاج آقا محسن، موقوفات، شکایت، نیم عشر، مجلس، سند
مقدمه:
عراق عجم، سلطان آباد یا اراک فعلی از دیرباز موقوفات متعددی داشته و از مهمترین آن موقوفات حاج آقا محسن اراکی است که از توان مالی بسیار برخوردار و مورد توجه وزارت معارف و اوقاف در تاریخ 1303 هـ ش همزمان با تلگراف شکایت اولاد ذکور آقا محسن قرار داشته و مطالبه آن را می کردند.
شهر سلطان آباد از شهرهای جدید التأسیس در ابتداء قرن دوازدهم هـ ق است:
«بنای شهر اراک فعلی قبل از سال 1317 هـ ش به نام عراق و پیش از آن به اسم سلطان آباد و در بدو امر عنوان قلعه سلطان آباد داشته. شهر اراک از بناهای زمان فتحعلیشاه قاجار است که به دست یوسف خان گرجی نباشد. تاریخ شهر را چنان که از افواه معروف است به حساب جمل «نمود یوسف ثانی بنای شهر جدید» (1231 هـ .ق) ضبط نموده اند. ولی آنچه که قابل ذکر است اینکه بنای شهر مشتمل بر حدود پنج هزار خانوار با چهار راسته بازار مسقف و نیز مشتمل بر بنای ارک حکومتی و مدرسه و تعداد زیادی مسجد، حمام و … بود»(1) . مرحوم سپهدار علاوه بر مکانهای عمومی که لازمه یک شهر است، چند مسجد و هم زمان در کنار ارک حکومتی و بناهای عامه المنفعه، مدرسه علوم دینی سپهدار را ساخت و املاکی را وقف طلاب و امور جاری مدرسه کرد.

آقا محسن اراکی:
 

ایشان از بزرگترین واقفان اراک به شمار می آید که با ثروت وسیع و املاک فراوان از واقفان قوی البنیه عصر خود و بعد از آن بود. در باب شخصیت علمی و مکنت مالی وی در کتب تاریخی به تفضیل بحث گردیده و نیاز به تکرار آن نیست. مختصر آنکه از خاندان روحانی و اهل علم بود. اجداد وی از جمله عالمان دینی زمان خویش بودند. «حاج آقا محسن عراقی فرزند میرزا ابوالقاسم مجتهد از اهالی کرهرود در سال 1242 هـ ق متولد و در سال 1325 هـ ق درگذشت. وی در عتبات عالیات تحصیل کرد و یکی از فقهای عصر خود گشت. فرزندان وی بنام محسنی معروف هستند»(2)

موقوفات حاج آقا محسن:
 

حجم بالای املاک موقوفه که شامل مزارع، بیشتر در روستاهای اطراف اراک و دکاکین، کاروانسرا، آسیاب و تیمچه و سراها در اراک که در محدوده موقوفات شهری تعریف می شود. موقوفات حاج آقا محسن اراکی در بخش کزّاز عبارتند از: مهاجران، کزّاز، قدمگاه، باغ برآفتاب، رشان، بازنه، رازان، هفته، دیزیجان، قلعه حصار، عمارت، تاج آباد، باریک موچان، علی آباد گوشه، سورانه، سرسختی سفلی، قلعه خسبیجان، کرک چناس، عنبرته، دربند و باشه و در بخش مرکزی اراک: روستاهای زامنجان، رباط، خانه میران، مرزیگران، سپاه کله، مزرعه بیدرانی علی آباد، ساکی علیا، ساکی سفلی، خرم آباد، علیم آباد، رباط علیا و رباط سفلی» (3)
در وقف نامه سال 1299 هـ ق که توسط واقف تنظیم گردیده در باب حق التولیه و وقف بر اولاد ذکور آمده: «حق التولیه پس از اخراجات و مرمت موقوفات و بعد از سهم اولاد ذکور از تمامی منافع موقوفات عشر است و حق النظاره نصف عشر است». (4)

موضوع شکایت تلگرافی اولاد ذکور حاج آقا محسن به مجلس:
 

اولاد ذکور حاج آقا محسن در 8 برج حوت [اسفند]1303 هـ ش طی تلگرافی شکایت آمیز از عراق به تهران مطالبه وجه نیم عشر موقوفات که از طرف وزارت مالیه درخواست وصول آن را داشته و می نویسند: «وزارت مالیه از رقبات موقوفه مرحوم والد طلب نیم عشر می کنند و این امر بر ممرمعاش سیصد نفر از ذراری طاهره پیغمبر (صلی الله علیه و آله) اثر سوء دارد» و در پایان متذکر شده اند که: «مطالبه این تحمیل نامشروع را موقوف نمایند تا موقعی که به موضوع نیم عشر عموماً و خصوصاً در مجلس خاتمه پذیرد». اسامس شش تن از اولاد حاج آقا محسن در پایان تلگراف آمده: احمد، مصطفی، مهدی، ابراهیم، امین و عبداله.
این تلگراف توسط حاج آقا اسماعیل فرزند حاج آقا محسن، نماینده مجلس دوره پنجم شورای ملی از حوزه انتخابیه عراق (اراک) همزمان تسلیم رئیس مجلس شد. «حاج آقا اسماعیل عراقی در سال 1300 هـ ق متولد و در سال 1358 هـ ق فوت کرد. وی پنج دوره (از دوره پنجم تا یازدهم بین سالهای 1302 تا 1316 هـ ش) نماینده اراک در مجلس شورای ملی ایران بود» (5)
پاسخ وزارت مالیه در باب حق النظاره و نیم عشر موقوفات:
براساس پاسخ وزارت مالیه به مجلس در باب عواید موقوفات را در هفت بند می توان برشمرد:
1ـ از موقوفات اولادی مطالبه نیم عشر نمی شود و دستور لازم در این خصوص به ادارات مالیه صادر شده است.
2ـ بعنوان نیم عشر اوقاف، وجهی به تصویب مجلس شورای ملی نرسیده.
3ـ در موضوع حق النظاره کلیه موقوفات در سنه لوی ئیل [شهریور] 1334 هـ ش بموجب تصویب نامه نمره (1244) از طرف هیئت وزراء عظام برقرار و از آن سنه به بعد به وسیله وزارت جلیله معارف و اوقاف دریافت می گردیده.
4ـ از برج عقرب [تیر] 1303 هـ ش وصول عوائد مزبوره از طرف هیئت محترم دولت به موجب تصویب نامه نمره (11916) به وزارت مالیه واگذار گردیده.
5ـ در بودجه سال 1303 هـ ش مبلغ 52000 تومان بابت نیم عشر اوقاف پیش بینی ولی مجلس شورای ملی نیم عشر اوقاف را حد تکلیف و موکول به تهیه و تقدیم لایحه قانون آن فرمودند.
6ـ وزارت مالیه که بر اثر بلاتکلیفی نیم عشر به ادارات تابعه خود دستور اکید صادر نموده که از تاریخ اول برج دلو [بهمن] 1303 هـ ش از مطالبه عوائد مزبور خوداری نموده ولی چون قانون یا تصمیم مجلس را نمی توان عطف بماسبق نمود، بقایای سنواتی نیم عشر و نیم عشر سال 1303 هـ ش را تا دلو [بهمن] را وصل نمایند.
7ـ عایدات خالص موقوفات را بعد از وضع مخارج لازمه تقسیم بر 13 نموده و ده قسمت آن را مأخذ وصول نیم عشر تا اول بهمن سال جاری قرار داده و محاسبه نیم عشر این سال را تصفیه نمایند.

پاسخ مجلس به شاکیان:
 

در پایان مجلس طی نامه ای به شاکیان و بر پایه جواب وزارت مالیه نوشته: «چون این موضوع در مجلس بلاتکلیف است به وزارت مالیه نوشته شد مطالبه ننمایند».
سخن آخر از همکاری و لطف آقایان دکتر رسول جعفریان رئیس موزه و کتابخانه مجلس شورای اسلامی و دکتر علی ططری مسئول بخش اسناد مجلس سپاسگزارم. این استاد از مجموعه اسناد اراک موجود در مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی با این مشخصات است.
ع: (عرایض)، م 5: (مجلس پنجم)، ک 128: (کارتن 128)، ج 23: (جزودان 23)، پ 5/: (پوشه یا دوسیه پانزده)
  (144) [تلگراف اولاد مرحوم آقا محسن عراقی شکایت از مطالبه نیم عشر موقوفات] [نشان تاج و شیر و خورشید] اداره تلگرافی دولت علّیّه ایران، از عراق به ط[هران[، نمره قبض 5978، نمره تلگراف 173، عدد کلمات 196، تاریخ وصول 23 دلو سنه 1303
توسط جناب ثقه الاسلام آقای حاج اسماعیل نماینده محترم مقام منیع مجلس شورا شیداله، سه کپیه و وزارت خانه مالیه سه سال متوالی است تظلم مینمائیم که یک قسمت رقبات مرحوم آیه اله والد اعلی الاه مقامه برای اعاشه اولاد ذکور خود وقف فرموده و امروز منحصراً ممرمعاش سیصد نفر ذراری طاهره پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از این رقبات می شود و در حقیقت مقصود از این تجلیل نفروختن آن رقبات بوده و مشمول احکام اوقاف عمومی نیست. بدبختانه علاوه بر مالیات و هزاران تحمیلات دیگر مدتی است اداره مالیه از این رقبات مطالبه نیم عشر می نماید و با این که علاوه بر این خصومیت نسبت به نیم عشر کلیه موقوفات هم هنوز درم جلس تصمیمی اتخاذ نشده و علی القانون بدون تصویب مجلس نمی شود مالیاتی اخذ کرد. معذلک مأمورین مالیه با نهایت شدت مأمورین به نسبت دهات داعیان فرستاده رعایا را متواری و کمال تشدد را می نمایند عاجزانه استرحام می نمائیم امر فرمائید مطالبه این تحمیل نامشروع را موقوف نمایند تا موقعی که موضوع نیم عشر عموماً و خصوصاً در مجلس خاتمه پذیرد. الاحقر احمد حسینی الاحقر مصطفی حسینی، مهدی حسینی، ابراهیم حسینی، امین حسینی، عبداله حسینی ـ [مهر:] تلگرافخانه مبارک [حاشیه سند:] عریض 25 دلو 3 [130] [مهر:]ورود به دفتر مجلس شورای ملی، 25 دلو 1303، نمره (14058) به وزارت مالیه نوشته شود نظر به اینکه مجلس اخذ وجهی به عنوان نیم عشر اوقاف تصویب نکرده و موافق قانون نیست. قدغن شود مطالبه نکنند. 6 حوت 1303
سند شماره 14444
ع، م 5، ک 128، ج 23، پ 15
  [نشان تاج و شیر و خورشید] مجلس شورای ملی، نمره کتاب ثبت 14058، کارتن 23، دوسیه 15/ تاریخ ارسال 8 برج حوت 1303
وزارت جلیله مالیه
اولاد مرحوم حاج آقا محسن عراقی در شکایت از مطالبه نیم عشر اوقاف از موقوفات اولادی مرحوم مزبور به وسیله آقای حاج آقا اسماعیل نماینده محترم تلگرافی مخابره نموده اند که کپیه آن را نمره (174) ملاحظه نموده اند برای سهولت مراجعه سواد آن تلواً ارسال و چون بعنوان نیم عشر اوقاف اخذ وجهی به تصویب مجلس مقدس شورای ملی نرسیده بدیهی است قانونی نخواهد بود.
بنابراین مقتضی است برای رفع تشکی متظلمین قدغن نمائید مأمورین آن وزارتخانه از مطالبه آن خودداری نمایند. [امضاء]ـ ملاحظه شد ـ نمره (14599)
بوسیله آقای عراقی نماینده محترم، وجه مخابره عاید است.
عراق جنابان مستطابان آقایان محترم اولاد مرحوم حاج آقا محسن دام افضالهم تلگراف آقایان راجع به نیم عشر اوقاف واصل چون این موضوع در مجلس بلاتکلیف است به وزارت مالیه نوشته شد مطالبه ننمایند. [امضاء[ ملاحظه شد.
ش 14451
ع، م 5، ک 128، ج 23، پ 15
 
[نشان تاج و شیر و خورشید] وزارت مالیه، اداره کل عایدات، بتاریخ 24 برج حوت سنه 1303، نمره (22503 / 48729)
ریاست محترم مجلس شورای ملی
در جواب مرقومه نمره (14158) مورخه هشتم حوت متضمن سواد شکایت ورثه مرحوم حاج آقا محسن عراقی در خصوص مطالبه نیم عشر از موقوفات اولادی محترماً خاطر شریف را مستحضر میدارد.
اولاً ـ به طوریکه خاطر محترم را مستحضر داشته از موقوفات اولادی مطالعه نیم عشر نمی شود و دستور لازم در این خصوص به ادارات صادر شده است.
ثانیاً اینکه مرقوم میفرمائید (به عنوان نیم عشر اوقاف وجهی به تصویب مجلس شورای ملی نرسید آنچه) جواباً متذکر می شود موضوع حق النظاره کلیه موقوفات در سنه لوی ئیل 1334 به موجب تصویب نامه نمره (1244) از طرف هیئت وزراء عظام برقرار و از آن سنه به بعد به وسیله وزارت جلیله معارف و اوقاف دریافت و از برج عقرب سنه 1303 وصول عوائد مزبوره از طرف هیئت محترم دولت به موجب تصویب نامه نمره (11916) به وزارت مالیه واگذار و در ضمن بودجه هذه السنه 1303 مبلغ 52000 تومان بابت نیم عشر اوقاف پیش بینی ولی مجلس شورای ملی نیم عشر اوقاف را حد تکلیف و موکول به تهیه و تقدیم لایحه قانونی آن فرمودند. بنابراین وزارت مالیه که بر اثر بلاتکلیفی نیم عشر بادارات تابعه خود دستور متحدالعالی صادر نموده که از تاریخ اول برج دلو هذه السنه از مطالبه عوائد مزبور خودداری نموده ولی چون مدلول قانون یا تصمیم مجلس را نمی تواند عطف بماسبق نمود. بقایای سنواتی نیم عشر و نیم عشر هذه السنه تا اول دلو را دستور داد وصول نمایند به این ترتیب که عایدات خالص موقوفات را بعد از وضع مخارج لازمه تقسیم بر 13 نموده و ده قسمت آن را مأخذ وصول نیم عشر تا اول دلو هذه السنه قرار داده و محاسبه نیم عشر هذه السنه را تصفیه نمایند. [مهر:] وزارت [حاشیه نامه.] عرایض، 24 حوت / 3 [130] ـ [مهر:] ورود به دفتر مجلس شورای ملی 24 حوت 1303 نمره (15282) ـ 1225 / 3 [130] ـ ابلاغ شود، 10 / 1 / 4 [130]، [امضاء] شماره 14453
ع، م 5، ک 128، ج 23، پ 15

پي نوشت ها :
 

1- تاریخ اراک، جلد دوم، ابراهیم دهگان ، صفحه 102.
2- نامداران اراک، حسن صدیق، ص 62.
3- اسوه واقفان حاج آقا محسن اراکی، داود نعیمی و محمد سعید شفیعی، ص 89 و 90.
4- اسوه واقفان حاج آقا محسن اراکی، داود نعیمی و محمد سعید شفیعی، ص 120.
5- نامداران اراک، حسن صدیق، ص 154.

منبع:فصلنامه وقف ميراث جاويدان ش 74
/ع