صفات امام بر دو دسته است:
الف) آن دسته که به حکم عقل باید دارا باشد، مانند مصونیت از بیراهه رفتن، پوشیده نماندن کارها بر او، عدم فراموشی، داناتر بودن، عدالت در کارها و رفتار با مردم.
ب) آن دسته که برای نگهداری از آنچه پیامبر (صلی‌الله علیه‌وآله ‌وسلم) به جای گذارده باید دارا باشد مانند داناترین مردم به میراث پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و شجاع‌ترین فرد در حفظ و پیاده ساختن آن‌ها باشد. (1)

وظایف امام

امام در رابطه با مردم و در قالب مرجعیت دینی و رهبری اجتماعی، وظایفی را برعهده دارد که به اجمال به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

تعلیم مطالبی که مردم عادی قدرت درک آن‌ها را ندارند:

برخی امور (مستقلات عقلیه) را عقل به استدلال درک می‌نماید، اما فروعات و پاره‌ای امور از حیطه ادراکات عقلی بیرون است و عقل بشر بدون کمک از شرع هرگز قادر نیست آن‌ها را بشناسد؛ از این‌رو، راهنمایی پیامبران، یاری دهنده و مؤکد حکم عقل است و هادی بشر به سوی سعادت می‌باشد. پیامبران (علیهم‌السلام) در کنار مسئولیت خطیرِ دریافت و ابلاغ وحی، وظیفه تفسیر آیات کتب آسمانی و بیان رموز و اسرار آن، (2) بیان وظایف دینی پیروان در حوزه احکام فردی و اجتماعی، پاسخ‌گویی به شبهات دشمنان، ردّ اعتراضات آنان بر حقانیّت دینشان، پاسداری از کیان آموزه‌های دین و جلوگیری از وقوع تحریفات را بر عهده داشتند. حکمت الهی اقتضا دارد برای حفظ شریعت و مصونیت آن از تحریف و نیز استمرار هدایت مردم پس از پیامبران، اوصیای آنان وظایف آنان را برعهده گیرند. (3)

تربیت افراد و هدایت فطریات و تعدیل غرایز:

یکی دیگر از وظایف پیامبران این است که نفوس بشری را تزکیه نموده، ایشان را به سمت ارزش‌های اخلاقی سوق دهند و شیوه اداره منزل و جامعه را به آنان بیاموزند. (4)

اتمام حجت بر بندگان:

قرآن درباره انبیا می‌فرماید: «رُّسُلاً مُّبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ» (5). حضرت امیر نیز می‌فرماید: خداوند به وسیله خلفای خود حجت‌ها و بیناتش را حفظ می‌کند. (6)

برقراری عدل و امنیت اجتماعی:

قرآن در این باره می‌فرماید:
«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» (7) هر آینه ما رسولان خود را با دلایل فرستادیم و کتاب و میزان را با آنان نازل کردیم تا مردم عدل را برپا دارند.
این امر پس از نبوت از راه امامت تحق می‌پذیرد. امام علی (علیه السلام) در خطبه 131 نهج البلاغه درباره اهداف حکومت دینی می‌فرماید: خدایا تو می‌دانی که آن چه انجام دادیم به انگیزه مسابقه در کسب سلطنت و به دست آوردن متاع پست دنیوی نبود، بلکه به خاطر این بود که نشانه‌های از بین رفته دینت را بازگردانیم و اصلاح و آبادی را در شهرها و روستاها آشکار سازیم. با استقرار عدالت در جامعه مقدمات صلاح و رستگاری فراهم‌تر می‌شود. (8)

داوری در منازعات:

خداوند می‌فرماید: «فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْكُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُواْ فِیهِ» (9)؛ خداوند پیامبران را بشارت دهنده و بیم دهنده برانگیخت و کتاب را به حق با آنان نازل کرد تا در اختلافات مردم داوری کند. بدیهی است اختلاف و نزاع به زمان پیامبران اختصاص ندارد و از آن جا که حلّ این اختلافات، به وجود افراد برگزیده از جانب خدا نیاز دارد، پس از ختم نبوت نیز این ضرورت وجود دارد و در نتیجه، وجود امام، بسان پیامبر، امری لازم و ضروری است. (10)

پی‌نوشت‌ها:

1.شیخ طوسی، رسائل العشر، ص 112.
2.چنانکه قرآن درباره پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و‌آله و‌سلم) می‌فرماید «وَأَنزَلْنَا إِلَیْكَ الذِّكْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ» (نحل، آیه 44).
3.چنان که درباره اوصیای پیامبر، حدیث ثقلین بر این امر دلالت دارد.
4.سعیدی مهر، آموزش کلام اسلامی، ج 2، ص 136 – 141؛ محمدی، شرح کشف المراد، ص 338 – 365؛ سبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ج 2، ص 23 – 52 و مصباح یزدی، راهنما شناسی، ج 1، ص 64 – 70.
5.نساء، آیه 165.
6.صبحی صالح، نهج البلاغه، کلمات قصار ش 139.
7.حدید، آیه 25.
8.علی ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ج 2، ص 97 – 101.
9.بقره، آیه 213.
10. سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، ج 2، ص 136 – 141؛ مصباح یزدی، راهنما شناسی، ج 1، ص 64.

منبع مقاله:
رستمی، محمدزمان و آل بویه، طاهره، (1390)، علم امام (با رویکرد قرآنی، روایی، عرفانی، فلسفی و کلامی)، قم: مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیّه قم)، چاپ دوم.