صلح حدیبیه

رسول گرامى اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) در كنار مبارزه نظامى خود، مبارزه سياسى ديگرى نيز داشت كه اهميتش كمتر از قبلى نبود و يكى ازبزرگ ترين موفقيت هاى آن حضرت بستن پيمانى بود كه به فتح بزرگ، يعنى فتح مكه انجاميد؛ فتحى كه اسلام به واسطه آن تقويت گشت و جزيرةالعرب زير فرمان آن حضرت در آمد.

فتح مكه با يك عمل سياسى (پيمان صلح حديبيه)، كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آن را در اوج حكمت و تدبير انجام داد آغاز گرديد، چرا كه هدف پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) گسترش رسالت الهى اسلام بود، نه جنگ و خونريزى و هر كجا كه ناگزير می شد به جنگ می پرداخت و آنجا كه می بايست صلح و آشتى برقرار باشد، تن به صلح و آشتى می داد. اكنون فشرده اى از سيماى صلح حديبيه و آثار آن را ياد آور می شويم:

زيارت مسجدالحرام

مسجدالحرام در مكّه مورد توجّه اعراب در عبادات آنها بود. هر سال در ماه هاى حرام براى انجام مراسم حج بدان جا می رفتند و كسى كه داخل مسجد الحرام می شد، داراى مصونيت و امنيت كامل بود، به گونه اى كه اگر كسى در مسجد با سرسخت ترين دشمن خود روبه رو می شد، جرأت نداشت شمشير بكشد و يا خونى بريزد، ولى قريش از آن زمان كه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) و مسلمانان از مكه مهاجرت نمودند، تصميم گرفتند آنها را از زيارت مسجدالحرام محروم سازند و تنها از ورود آنها جلوگيرى به عمل آورند، نه از ساير اعراب، ومسلمانان به سبب اينكه از انجام دادن مراسم واجب دينى خود محروم گشته بودند، سخت متأثر و نگران بودند. شش سال از هجرت سپرى شد و مسلمانان در آتش شوقِ زيارت مسجدالحرام می سوختند، روزى گردهم آمدند و رسول خدا(ص) نزد آنان رفت و به آنها اطلاع داد كه وى در عالم رؤيا ديده است كه مسلمانان با امنيت و آرامش وارد مسجدالحرام خواهند شد و حلق و تقصير می كنند. از اين رو رسول اكرم(ص) مردم مدينه و اعراب باديه نشين پيرامون اين شهر را براى انجام عمره (زيارت مسجدالحرام) به همراه خود فراخواند و در عين حال بيمناك بود كه مبادا قريش با او درگير شوند و
يا او را از زيارت مسجدالحرام محروم سازند. عده زيادى از اعراب از انجام زيارت امتناع ورزيده و گفتند: ما گرفتار مال واموال و زندگى خود هستيم، براى ما از خدا طلب آمرزش كن. سبب اصلى امتناع آنها از اين سفر اين بود كه آنها بر اين باور بودند كه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) و يارانش هرگز از اين سفر خود باز نخواهند گشت و مشركان همه آنها را به قتل می رسانند. اين مطلب را خداوند از قول آنان چنين بازگو می فرمايد:
سَيَقُولُ لَكَ المُخَلَّفُونَ مِنَ الأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَأَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِى قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ بِكُمْ ضَرّاً أَوْ أَرادَ بِكُمْ نَفْعاً بَلْ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً * بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالمُؤْمِنُونَ إِلی  أَهْلِيهِمْ أَبَداً؛(1)
اعرابى كه از سفر فتح مكه تخلف ورزيدند به تو خواهند گفت كه اموال و خانواده ما سبب حضور نيافتن ما شد. اينك برايمان طلب آمرزش كن، آنها آنچه را در دل بدان عقيده ندارند بر زبان می آورند. اگر خداوند اراده كند به شما زيان يا سودى برساند، چه كسى می تواند مانع او شود، بلكه خداوند به آنچه انجام می دهيد آگاه است. از اين گذشته، شما پنداشتيد كه رسول خدا و مؤمنان همه كشته می شوند و هرگز به خانواده هايشان برنمى گردند.
رسول گرامى با مهاجرين و انصار و ساير اعرابى كه بدو پيوستند به قصد زيارتِ خانه خدا از شهر خارج گرديد. تعداد آنان به هزار و چهار صد نفر بالغ می شد و به جز شمشيرهايى كه در نيام داشتند اسلحه ديگرى برنگرفتند. آنان قربانی هاى خود را پيشاپيش به حركت در آوردند تا قريش و ساير مردم بدانند كه آنان به قصد زيارت، رهسپار مكه شده اند، نه براى جنگ و مبارزه.

جلوگيرى از زيارت پيامبر

هنگامى كه نبىّ اكرم(ص) در بين راه به منطقه اى به نام «عسفان» وارد شد، بدو خبر رسيد كه قريش از آمدن آنان مطلع شده و گرد هم آمده اند تا مانع ورود آنها به مكه شوند و با سپاهى به فرماندهى خالدبن وليد (كه هنوز اسلام نياورده بود) آماده نبرد با آنان هستند.
وقتى پيامبر از آمادگى قريش براى جنگ آگاه گرديد، فرمود: «واى بر قريش، جنگ، آنها را نابود سازد، چه می شد كار مرا به ساير قبايل بت پرست واگذار می كردند كه اگر بر من پيروز می شدند، به هدف خود می رسيدند و اگر من بر آنها پيروزمی گشتم در اين صورت بدون قتل و كشتار اسلام می آوردند، به خدا سوگند، در تبليغ آيين يكتاپرستى كوشش خواهم‏كرد تا خداوند آن را پيروزگرداند و يا در اين راه كشته شوم». آن گاه رسول خدا(ص) آنان را از راهى ديگر در سمت راست و نزديك حديبيه، رهنمون شد و در آنجا شتر حضرت زانو زد. مردم با شگفتى گفتند: شتر زانو زد! حضرت فرمود: «زانو نزد، ولى آنچه مانع رفتن فيل به مكه شد [يعنى فرمان خدا] از رفتن اين شتر نيز جلوگيرى به عمل آورد». هم‏چنين فرمود: «اگر امروز قريش از من چيزى بخواهند كه باعث تحكيم روابط خويشاوندى شود، من آن را انجام خواهم داد و سپس شتر خويش را به حركت در آورده و تغيير مسير داد، وشتر به سرعت راه افتاد تا اين كه پيامبر(ص) در نزديك‏ترين منطقه به حديبيه فرود آمد.
تشنگى بر مردم چيره گشت، رسول خدا(ص) تيرى از تركش خود بيرون آورد و به يكى از ياران خود داد تا آن را در چاهى در آن منطقه قرار دهد، وى تير را داخل چاه فرو برد، ناگهان آب بالا آمد و آنها سيراب گشتند، به گونه اى كه بر لب چاه نشسته بودند و با ظرف‏هاى خود آب برداشته و می نوشيدند.

گفتگوى پيامبر و قريش

قريش رسولانى را يكى پس از ديگرى فرستاد تا سبب آمدن مسلمانان را جويا شوند؛ زيرا آنان نسبت به تصميم رسول خدا(ص) دچار شك و ترديد شده بودند و حضرت به آنان اطلاع داد كه وى براى زيارت خانه خدا بدين جا آمده است، ولى آنها ترديد داشتند، از اين رو عروةبن مسعود (رئيس طائف) را كه به او اعتماد داشتند و مقام و جايگاهى نيز داشت، نزد پيامبر(ص) فرستادند. وى نزد حضرت آمد و گفت: اى محمد تو عدّه اى از مردم اوباش را دور خود گرد آورده اى و سپس به زادگاه خويش آمده اى تا قبيله و عشيره خود را به واسطه آنها متفرق و پراكنده سازى؟ اينك قريش با خدا پيمان بسته كه هرگز نگذارد تو با زور و قدرت وارد مكه شوى. به خدا سوگند گويى می بينم كه هوادارانت شكست خورده و تو را تنها خواهند گذاشت. عروه سپس متوجه رفتار ياران پيامبر نسبت به او شد؛ زيرا هرگاه پيامبر(ص) وضو می ساخت ياران او براى تبرك جستن به قطره اى از آب وضوى حضرت، سرو دست می شكستند و هرگاه نزد او سخن می گفتند صداى خويش را بلند نمی كردند و به چهره آن حضرت خيره نمی شدند. وى بازگشت و به همراهان خود گفت: اى قريشيان به خدا سوگند، من عظمت و قدرت شاهان بزرگى، چون كسرى و
قيصر روم را ديده ام، ولى موقعيت هيچ كدام را ميان قوم خود مانند حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) نديده ام! من مردمى را پيرامون او مشاهده كردم كه هرگز و با هيچ قيمتى دست از او برنخواهند داشت. بنابراين در اين قضيه انديشه كنيد؛ زيرا او شما را به راه صحيح فرا می خواند، شما را نصيحت می كنم آنچه را وى می گويد بپذيريد، علاوه بر اين كه بيم دارم بر او پيروز هم نگرديد، قريش گفتند: از اين سخن ها نگو، ولى ما امسال او را برمی گردانيم و سال آينده به حج بيايد.
سپس پيامبر گرامى اسلام(ص) تصميم گرفت تا عثمان بن عفان را به عنوان فرستاده خود نزد قريش اعزام نمايد تا هدف از آمدنِ آن حضرت را بدانان ابلاغ كند. عثمان پيام رسول‏ خدا(ص) را به قريش رساند، وقتى از ابلاغ پيام خود فراغت يافت به او گفتند: شما اكنون اگر ميل داشته باشى می توانى خانه كعبه را طواف كنى. وى گفت: تا رسول خدا(ص) آن را طواف نكند، من طواف نخواهم كرد، لذا او را نزد خود زندانى كردند، خبر قتل عثمان بين مسلمانان شايع شد، وقتى اين خبر به رسول خدا(ص) رسيد حضرت فرمود: تا با آنان (يعنی قريش) نبرد نكنيم اينجا را ترك نخواهيم كرد.

بيعت رضوان

پيامبر اكرم(ص) از ياران خود خواست براى نبرد با مشركان تا پاى جان با او پيمان ببندند و آنان به جز يك تن، همگى – زير درختى كه آنجا بود – با او عهد و پيمان بستند. يكى از شاهدان آن بيعت، در مقام پرسش از اين سؤال: در روز حديبيه، بر چه چيز با پيامبر بيعت كرديد (يعنى پيمان بستيد)؟ چنين پاسخ داد: «بر جانفشانى». در روايتى ديگر آمده است كه: «آنان با پيامبر پيمان بستند كه از جنگ فرار نكنند» به اين معنا كه بجنگند تا پيروز شوند، هر چند در اين راه قربانى دهند و هر اندازه سختى و دشوارى جنگ را احساس كردند، ازبرابر دشمن نگريزند. قرآن اين بيعت را ياد آور شده و مؤمنينى را كه در آن بيعت، با پيامبر خويش پيمان بستند ستوده است. خداى متعال فرمود:
«لَقَدْ رَضِىَ اللَّهُ عَنِ المُؤْمِنِينَ إِذ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً»؛
آن گاه كه مؤمنين زير درخت با تو بيعت كردند، خداوند از آنها خرسند گرديد و آنچه را در دل داشتند می دانست و اطمينان و آرامش كامل بر آنها نازل كرد و آنها را به فتحى نزديك پاداش‏داد.

پيمان صلح

مسلمانان مهياى نبرد شدند و در همين آمادگى به سر می بردند كه متوجّه شدند عثمان كشته نشده و ديرى نپاييد كه ناگهان با برگشتن او رو به رو شدند و بدين ترتيب مذاكرات بين طرفين از سر گرفته شد. قريش فرستاده خود سهيل بن عمرو را فرستاد تا شروط چهارگانه اى(2) را كه قريش می خواهد در پيمان نامه بيايد به آنها پيشنهاد كند:
نخست: مسلمانان و قريش متعهد می شوند مدت ده سال جنگ و خونريزى را بر ضد يكديگر ترك كنند.
دوم: اگر فردى از قريش به مسلمانان پناهنده شد، بايد او را به قريش باز گردانند، ولى اگر مسلمانى فرار كرد و به قريش پناهنده گشت، قريش موظف نيست وى را نزد مسلمانان برگرداند.
سوم: امسال مسلمانان بايد بدون انجام عمره (زيارت مسجد الحرام) برگردند، ولى سال آينده می توانند وارد مكه شوند و سه روز در مكه بمانند و سلاحى جز شمشير در نيام نداشته باشند.
چهارم: مسلمانان و قريش با هر كس كه خواستند می توانند پيمان برقرار كنند و رسول گرامى اسلام(ص) اين شرطها را پذيرفت.

تأثير پيمان نامه بر مسلمانان

مسلمان ها موادى را كه در اين پيمان نامه ملاحظه كردند برايشان قابل تحمل نبود، لذا تصميم گرفتند در اين زمينه با رسول گرامى اسلام(ص) گفتگو كنند. از جمله مطالبى كه به عرض پيامبر رساندند اين بود كه اى رسول خدا، اگر فردى از مشركين مسلمان شد و به ما پناهنده شد، چگونه او را به آنها باز گردانيم، در صورتى كه آنها شخصى را كه از ما مرتد شود و به آنها رو آورد باز نگردانند؟ حضرت در پاسخ آنان فرمود: «آن كس كه از ما به آنان پناهنده شود، خداوند او را از رحمت خويش دور گردانده است، ولى كسى كه به ما پناهنده شود و او را به آنان برگردانيم، خداوند وسيله نجات او را فراهم خواهد ساخت».
شدت نگرانى مسلمانان از اين پيمان نامه به حدّى بود كه عمر بن خطاب نزد ابوبكر رفت و نگرانى خود را از اين صلح ابراز داشت. ابوبكر به او گفت: محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) رسول خداست و نافرمانى خداوند نمی كند و خدا يار و پشتيبان اوست. عمر از سخنان دوستش قانع نشده و نزد رسول خدا(ص) رفت و همان گونه كه با ابوبكر گفتگو كرده بود با آن حضرت سخن گفت: رسول خدا(ص) در پاسخ او فرمود: «من بنده و فرستاده خدايم و هرگز از فرمان او سرپيچى نمی كنم و او هرگز مرا خوار نخواهد ساخت».
و آن گاه پيامبر اسلام، على بن ابی طالب(ع)را طلبيد تا شروط پيمان نامه صلح را بنگارد. پيامبر(ص) به او فرمود كه بنويسد: بسم الله الرحمن الرحيم. سهيل بن عمرو اعتراض كرد و گفت: قريش عبارتى جز «باسمك اللهم» نمی شناسند. مسلمانان از اين گستاخى ناراحت شدند و پيامبر به على(علیه السلام) دستور داد بنويسد: «باسمك اللهم». و سپس بدو فرمود: بنويس: اين پيمانى است كه محمد پيامبر خدا بسته است اين جمله نيز مورد اعتراض سهيل قرار گرفت و گفت: اگر ما تو را به پيامبرى خدا می شناختيم، با شما سر جنگ نداشتيم و تو را از زيارت خانه خدا محروم نمی ساختيم. به نام خود و پدرت بنويس، رسول اكرم(ص) به على(ع) فرمود: ای على، كلمه رسول الله را پاك كن.اين كار بر على(ع) دشوار آمد و حضرت خود پيمان نامه را گرفت و با دست مبارك خويش آن را محو كرد. و به على(ع) دستور داد بنويس: اين پيمانى است كه محمد بن عبدالله با سهيل بن عمرو منعقد می كند. پس از آن وحى الهى نازل گرديد و عمل سهيل را مورد نكوهش قرار داد و رسول خود و مؤمنين را با اين فرموده اش ستود.
«إِذ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِى قُلُوبِهِمُ الحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الجاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلی  رَسُولِهِ وَعَلی  المُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوی» ؛(3)
آن گاه كه كافران در دلشان تعصّب جاهليت پروردند، خداوند آرامش و اطمينان خويش را بر پيامبر خود و مؤمنين فرو فرستاد و آنها را با كلمه اخلاص و تقوا ملازم ساخت.
پس از نگارش اين شروط و اجراى مفاد آن توسط طرفين، مردى كه خود را «ابوجندل» می خواند و قريش مانع مهاجرت وى شده بودند، به مسلمانان پناهنده شد. پيامبراسلام بدو فرمود: ما با قريش عهد و پيمان صلحى بسته ايم، از اين رو به آنان خيانت نمی كنيم، شما صبركن، شايد خداوند براى تو و ساير درماندگان راه نجاتى فراهم سازد.

دور انديشى همسر پيامبر

ماجراى پيمان نامه صلح كه به پايان رسيد، رسول خدا(ص) دستور داد يارانش از احرام عمره بيرون آيند، به اين ترتيب كه سرهاى خود را تراشيده، شتران قربانى خود را ذبح نمايند، اين پيشنهاد بر آنها
(4) سخت گران آمد، به گونه اى كه آنها را به نافرمانى دستور پيامبر(ص) واداشت. رسول خدا(ص) به همسرش ام سلمه كه او را با خود آورده بود وارد شد و بدو فرمود: مسلمانان با اين كار خود، خويشتن را در معرض هلاكت و نابودى قرار دادند. بدانان دستور دادم، ولى فرمان نبردند. ام سلمه به حضرت عرض كرد: اى پيامبر خدا(ص) آيا دوست دارى اين كار عملى شود؟ بنابراين بی آن كه با هيچ ‏يك از آنان سخن بگويى بيرون رو و شترِ قربانى خويش را ذبح نما و سلمانى خود را بخواه تا سرت را بتراشد. رسول اكرم(ص) به پا خاست و با هيچ يك از آنان سخن نگفت تا شتر قربانى خود را ذبح نمود و سلمانى خويش را طلبيد و سرش را تراشيد.وقتى مسلمانان اين حالت را ديدند، همگى به پا خاسته و شتران خويش را قربانى كردند و برخى سر بعضى ديگر را تراشيدند و بدين سان «ام سلمه» در صاحب نظرى و دورانديشى ضرب المثل شد.

باطل كردن يكى از شروط

«ابوبصير عُتبة بن أسيد» به قصد پناهندگى به رسول خدا(ص) از مكه فرار كرد. قريش دوتن را در تعقيب وى فرستادند و خواستار تسليم وى شدند. رسول خدا(ص) به او دستور داد همراه آنان برگردد و او نيز با آن دو تن باز گشت و آن گاه كه به منطقه اى به نام «ذى الحليفه» رسيدند، بر يكى از نگهبانان خود حمله برد و او را كشت و ديگرى گريخت و بار ديگر خدمت رسول اكرم(ص) رسيد و عرضه داشت: به شما پناهنده شده ام؟ حضرت فرمود: خير، هر كجا دوست دارى برو و در مدينه نمان. لذا او به ناحيه اى در راه شام كه مسير عبور كاروان بازرگانى قريش بود، رهسپار گرديد و در آنجا اقامت گزيد و گروه ديگرى از مسلمانان مكه كه خلاصى يافته بودند به او پيوستند از جمله «ابوجندل» كه نخستين بار پناهنده شده بود. آنها راه را بر كاروان هاى بازرگانى قريش می بستند از اين رو قريش ناگزير شدند فرستاده اى را نزد پيامبر(ص) اعزام دارند و از او بخواهند اين شرط از پيمان نامه صلح را باطل كند. حضرت پيشنهاد آنها را پذيرفت. و بدين ترتيب يكى از بندهاى اين پيمان نامه كه براى مسلمانان بسيار دردناك بود. باطل گرديد.

نتيجه صلح

از مُجّمَع بن حارثه نقل شده كه گفت: ما در حديبيه حضور داشتيم، وقتى از آنجا رفتيم ديديم رسول خدا(ص) در محلى به نام «كراع الغميم» ايستاد و مردم را گرد آورد و آياتى را كه بر او نازل شده بود برايشان تلاوت فرمود:
«إِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً * لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَما تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً * وَيَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً»؛
ما فتحى آشكار برايت به وجود آورديم تا خداوند از گناهان گذشته و آينده ات درگذرد و نعمتش را بر تو تمام می گرداند و به راه راست هدايتت می كند و تو را به پيروزى با عزّتى می رساند.
مردى به رسول خدا(ص) عرض كرد: آيا اين پيمان نامه، فتح به شمار می آيد؟ حضرت فرمود: آرى، به خدايى كه جانم در دست اوست، فتح است.
ممكن است خواننده شگفت زده شود كه قرآن اين صلح را فتح المبين خوانده، حال آن كه قبلاً همه لشكريان به جز ابوبكر،آن را پيمان نامه اى ضعيف و ذلت بار می دانستند، ولى مسلمانان بعدها نتيجه اين صلح را ديدند و برايشان روشن شد كه اين صلح به خير و مصلحت آنها و از هر فتح و پيروزى قبلى، سودمندتر بوده است، بلكه متوجه شدند كه واجب بوده چنين آرامش جنگى برقرار شود تا مقدمه اى باشد براى راه يابى به دل‏هاى مردم از طريق باور و دليل، نه از طريق شمشير و زور. به ناچار بايد آتش بس (آرامش جنگى) برقرار گردد تا مدتى جنگ و خونريزى صورت نگيرد و اهل خرد بتوانند با آرامش و دور از هرگونه جنجال در اصول و اركان اين دين جديد، بينديشند و از روى يقين و باور، پذيراى آن شوند، نه از ترس و بيم.
ولى براى آن دسته از كسانى كه پذيراى اين صلح نبودند [عمر و امثال او] ديرى نپاييد كه پس از گذشت دو سال از انعقاد آن، هنگام فتح مكه راز و حكمت آن در روشن ترين مظاهر آن برايشان پديدار گشت. يكى از مسلمانانى كه خود در ماجراى اين صلح حضور داشت، اين رخداد مهم صلح نامه را اين گونه وصف می كند: «وقتى آتش بس اعلام شد و جنگ آرامش يافت، برخى از مردم از بعضى ديگر امان يافتند و با يكديگر ديدار كرده و در بحث و مناقشات به گفتگو نشستند، در اين فاصله با هر صاحب انديشه اى كه درباره اسلام گفتگو به عمل می آمد، اسلام را می پذيرفت و در مدت اين دو سال به اندازه تمام افرادى كه قبلاً به اسلام گرويده بودند و يا بيشتر از آن تعداد، پذيراى اسلام شدند و دليل آن اين است كه رسول خدا(ص) با تعداد هزارو چهار صد نفر راهى حديبيه شد، در صورتى كه پس از گذشت دو سال، براى فتح مكه ده هزار تن آن حضرت را همراهى می كردند.
از ابن مسعود منقول است كه گفت: شما فتح مكه را فتح می شمريد، ولى ما فتح را صلح حديبيه می دانيم.
اقدامى كه پيامبر(ص) در مورد اين صلح كرد و پذيرش شرايط دستور آن به رغم ميل باطنى بيشتر يارانش و وصفى كه قرآن از اين صلح به فتح المبين كرده، آن هم در زمانى كه هنوز نتايج آن پديدار نشده بود، از طرفى گذشت زمان بر كارى كه رسول خدا(ص) انجام داد، همه اين موارد، قوی ترين دليل بر صدق نبوت حضرت محمد(ص) بوده و نيز دليل بر اين است كه قرآن وحى الهى است.

نویسنده: عفيف عبدالفتّاح طبّاره
مترجم: عباس جلالى

___________________________________

پی نوشت:

1- فتح (48) آيات 11 – 12.
2- به نقل حلبى در سيره خود، ج‏3، ص 25 و 26 و مصادر ديگر، و نيز طبق نقل برخى از منابع شيعه مانند: بحارالانوار، ج‏20، ص‏353، اين پيمان نامه داراى هفت بند بوده كه مؤلف به چهارتاى آن اشاره كرده است. «ج»
3- فتح (48) آيه 26.
4- آنچه از تاريخ استفاده می شود اين است كه پيشنهاد پيامبر(ص) براى ذبح قربانى، تنها بر عمر و يارانش گران آمد.