طبق یک آیه، ابراهیم(ع) با آن‌که می‌داند آزر گمراه است، برایش درخواست آمرزش می‌کند، اما در آیه‌ای دیگر می‌فرماید ابراهیم(ع) بعد از آن‌که فهمید که آزر دشمن خدا است، دیگر برایش استغفار نکرد! آیا این دو آیه ناهمخوان نیستند؟!

همان‌گونه که در پرسش مطرح شد، قرآن کریم در داستان حضرت ابراهیم(ع) و پدرش(عمویش) در آیاتی می‌فرماید:

«… وَ اغْفِرْ لِأَبی‏ إِنَّهُ کانَ مِنَ الضَّالِّین»؛[1] ابراهیم(ع) از خدا خواست که خدایا! پدرم را بیامرز که وى از گمراهان است!

اما در آیه‌ی دیگری می‌فرماید:

«وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهیمَ لِأَبیهِ إِلاَّ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِیَّاهُ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ»؛[2]

یعنی درخواست آمرزش ابراهیم براى پدرش، از آن‌رو بود که به او وعده‌ای داده بود. و چون برایش آشکار شد که پدرش دشمن خدا است، از او بیزارى جست.

شاید در ابتدای امر تصور شود که این دو آیه با یکدیگر همخوان نیستند؛ اما پاسخ آن است که این آیات ناهمخوان نیستند، زیرا:

الف) گمراه بودن یک شخص از راه هدایت و ایمان، لزوما به معنای دشمنی با خدا نیست. فراوان انسان‌هایی یافت می‌شوند که راه گم کرده‌اند، و بهره‌ای از ایمان و تعالیم الهی ندارند، اما در عین حال با خدا و دینش و حق و حقیقت دشمنی ندارند و به مخالفت با تعالیم الهی برنمی‌خیزند؛ لذا با توجه به فراگیری رحمت الهى می‌توان براى آنان استغفار و طلب رحمت کرد.^[3] در داستان ابراهیم(ع) نیز می‌تواند این‌گونه باشد؛ یعنی ایشان ابتدا فکر می‌کرد که پدرش(عمویش) تنها به جهت ناآگاهی از تعالیم الهی گمراه شده و از دین فاصله می‌گیرد و شاید بعد از آگاهی، زمینه‌ی بازگشت او فراهم شود. از این‌رو برایش دعا و طلب آمرزش نمود، اما هنگامی که برایش مسلم شد که کفر او ناشی از عدم آگاهی نبوده ،بلکه از دشمنی او با خدایش سرچشمه می‌گیرد، استغفار برای او را رها کرد.

ب) در تکمیل مورد قبلی مفسران معتقدند که این دو آیه از دو اتفاقی سخن به میان می‌آورند که در دو زمان جدا از هم رخ داده است. بدین ترتیب که در یک آیه، درخواست آمرزش ایشان برای پدرش بر اساس وعده‌ای بود که او به عمویش – منوط بر ایمان آوردن او – داده بود. و یا چنان‌که برخی مفسران می‌گویند: عمویش به ایشان وعده داده بود که من ایمان می‌آورم، اگر برایم طلب آمرزش کنی؛[4] لذا حضرت ابراهیم(ع) برایش درخواست آمرزش نمود.

اما آیه‌ی «…فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ…»، چنان‌که از ظاهرش پیدا است، وقتی که ابراهیم(ع) فهمید او نه تنها ایمان نمی‌آورد، بلکه با علم و عمد به دشمنی با خدا می‌پردازد، دیگر این شایستگی از او سلب شده است؛ لذا از او بیزاری جست.

بر این اساس، دو آیه بالا منافاتی با یکدیگر ندارند.

[1].شعراء، 86.

[2].توبه، 114.

[3]. بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج 6، ص 108، تهران، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1361ش.

[4]. ر. ک: قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 8، ص 274، تهران، ناصر خسرو، تهران، چاپ اول، 1364ش.