چكيده

زبان‌انگليسي به سبب بين‌المللي بودن و دارا بودن كتاب‌هاي مرجع و مورد اعتماد علمي، از موقعيتي ممتاز و منحصر به ‌فرد برخوردار است. در اين مقاله سعي شده به بررسي مدخل «عاشورا» در شماري از كتاب‌هاي مرجع انگليسي پرداخته شود. دستاورد كلي اين پژوهش نشان مي‌دهد مفهوم «عاشورا» بيشتر از زاويه ي ديد اهل سنت و به عنوان روزِ «روزه مستحبي» معرفي شده است و تنها برخي از اين منابع، روز «عاشورا» را با تكيه بر نقطه نظر و ديدگاه شيعه تعريف كرده‌اند.
كليد واژه‌ها: عاشورا، شيعه، كتاب‌هاي مرجع انگليسي، شرق‌شناسي، محرم.

مقدّمه

واژه ي عربي «عاشورا» در لغت به معناي «روز دهم ماه محرم‌الحرام» است؛(2) اما اهميت «عاشورا» به تعريف قاموسي فوق محدود نمي‌شود. «عاشورا» نام روزي است كه قلب شيعه با آن مي‌تپد و هويت شيعه را شكل مي‌بخشد؛ روزي كه نام و ياد آن با اشك و اندوه و حُزن همراه بوده، شوق سوختن براي حبّ به اهل‌ بيت عليهم السّلام نه تنها در دل هر مسلمان و به ويژه شيعه، بلكه در دل هر انسان آزاده‌اي موج مي‌زند.(3)
«عاشورا» روزي است كه حرمت حرم اهل‌بيت عليهم السّلام در دشت كربلا شكسته شد.شيخ صدوق(صدوق، 1400ق، ص128)، به نقل از امام ‌رضا عليه السّلام آورده است: «فاستحلت فيه دماءنا و هتك فيه حرمتنا و سبي فيه ذرارينا و نساءنا… و لم ترع لرسول‌الله حرمة في أمرنا… أن يوم الحسين أقرح جفوننا و أسبل دموعنا و اذل عزيزنا بأرض كرب و بلاء و اورثنا الكرب و البلاء إلي يوم الانقضاء فعلي مثل الحسين فليبك الباكون فانّ البكاء يحط الذنوب العظام» (ر.ك به: طبسي، 1385ش، ص16)؛ و فاجعه‌اي در تاريخ رقم خورد كه مصيبتي بالاتر و دردناك‌تر از آن را نه تنها در سرتاسر اسلام، بلكه در گستره ي كائنات نمي‌توان سراغ گرفت.(4)
واژه ي «عاشورا» در تعدادي از كتاب‌هاي مرجع انگليسي به عنوان مدخل آورده
شده است. اين مطلب، ناظر به اهميت آن در جهان اسلام و نيز فراواني كاربرد آن در برخي از متون انگليسي است. نوشتار حاضر سعي دارد به بررسي تعدادي از اين مدخل‌ها بپردازد. نكته ي قابل‌ توجه اينكه با توجه به اهميت و مأخذ بودن اين دسته از منابع، تعريف‌هاي ارائه شده در اين كتاب‌ها در بسياري از موارد، سخن آخر تلقي شده، اطلاعات ارائه شده در آنها تقريباً وحي آسماني قلمداد مي‌شوند؛ از اين ‌رو ضروري است اطلاعات ارائه شده ي اين منابع در خصوص «عاشورا» مورد بازخواني و تحليل قرار گيرد. گفتني است مطالعه حاضر، داراي پيشينه‌اي نبوده، لذا نخستين بررسي از نوع خود است.

دلايل توجه خاص به فرهنگ لغت‌ها در خصوص «عاشورا»

مطالعه ي تعريف‌هاي ارائه شده از مفهوم «عاشورا» در فرهنگ لغت‌ها و كتاب‌هاي مرجع انگليسي، به دلايل متعددي از ديدگاه اصول فرهنگ‌نگاري (Lexicography) حائز اهميت است. از آنجا كه هر فرهنگ لغت به طور عام، داراي واژه‌ها و عبارت‌هاي زبانِ مورد نظر است، درج كردن هر واژه‌اي- مفروض در فرهنگ لغتي كه آن واژه بدان زبان تعلق دارد- در حكم به رسميت شناختن و تعلق آن واژه به پيكره ي آن زبان است؛ از سوي ديگر، فرهنگ لغت تخصصي در پي آشنا ساختن مخاطبان خود با مفهوم يا مفاهيم واژه‌هاي تخصصي و يا كاربردهاي ويژه واژگان عمومي زبان است al-Kasimi, 1977, p. 31.

تأثير فرهنگ لغت‌ها

هر چند فرهنگ لغت‌هاي عمومي، واژه‌ها و عبارت‌هاي زبان را ضبط و تعريف مي‌كنند، فرهنگ لغت‌هاي تخصصي و يا موضوعي، در پي هدفي هنجاري
(Normative) نيز هستند؛ از اين ‌رو، تعريف‌هاي متقن از واژه‌ها و اصطلاحات تخصصي (Landau, 2001, p. 32)، بر تعريف‌هاي ارائه شده براي همان واژه‌ها و اصطلاحات تخصصي، در فرهنگ لغت‌هاي عمومي نيز تأثير مي‌گذارد. اين بدان ‌دليل است كه فرهنگ لغت‌هاي عمومي، براي درج تعريف‌هاي واژه‌ها و اصطلاحات تخصصي به فرهنگ لغت‌هاي تخصصي توجه و عنايت خاص دارند (Landau, 1974, p. 242. cited in Landau, 2001, p. 33). اين تأثيرگذاري به نقش تجويزي (Prescriptive) براي فرهنگ لغت‌هاي تخصصي منجر مي‌گردد (Landau, 2001, p. 34). آنچه گفته شد، از اين پديده ناشي مي‌شود كه متخصصان واقعي (True experts) مهم ترين دسته از كاربران فرهنگ لغت‌هاي تخصصي را تشكيل داده، سپس نيمه متخصصان (semi-experts) (اعم از دانشجويان يك رشته خاص و يا متخصصان ساير رشته‌ها) و غيرمتخصصان (non-experts) (اعم از مترجمان و آناني كه صرفاً آشنايي چنداني با رشته موردنظر ندارند) نيز از فرهنگ لغت‌هاي تخصصي بهره‌مند مي‌شوند (Bowker, 2003, p. 157). بايد در نظر داشت چنين گروه‌هايي از كاربران، بر نوع و محتواي فرهنگ لغت‌هاي تخصصي تأثير فراواني مي‌گذارند (Bowker, Ibid, p. 156).

مهمترين فرهنگنامه‌ها و روش كار

ترديدي نيست كه زبان انگليسي هم ‌اكنون زبان بين‌المللي جهان بوده، فراواني كاربرد آن در سطح جهان و فراواني اشخاصي كه زبان انگليسي زبان اول آنهاست يا برايشان تقريباً در حكم زبان اول است، ايجاب مي‌كند كه اين زبان داراي گستره ي وسيع و متنوعي از انواع فرهنگ لغت‌ها براي دسته‌هاي گوناگوني از كاربارن باشد؛ از اين‌ رو فرهنگ لغت‌هاي معتبر انگليسي داراي تعداد فراواني از
وام‌واژه‌هايي هستند كه نه تنها اهميت واژگاني داشته، بلكه حائز اهميت فرهنگي مي‌باشند.
براي مطالعه ي حاضر، تعداد فراواني از فرهنگ لغت‌هاي انگليسي اعم از مشروح(5) و مختصر شده(6) مورد بررسي قرار گرفته است و هر كدام كه واژه ي «عاشورا» را ضبط كرده است، ضمن تعريف، كلمه به كلمه يادداشت‌برداري شده و سپس به دقت به فارسي برگردان شده است. اين تعريف‌ها تقريباً بر حسب طول، مرتب شده و ذيلاً ارائه مي‌گردند.

تعريف نقد آنها

1. راهنماي تلفظ آكسفورد بي.بي.سي(7)

«روز مقدس مسلمانان» (Olausson and Sangster, 2006). در اين تعريف روشن نيست «عاشورا» از چه روي نزد مسلمانان «مقدس» تلقي مي‌شود، دليل «تقدس» آن چيست و چگونه مورد بزرگداشت قرار مي‌گيرد و اساساً نزد كدام ‌يك از فرقه‌ها و يا مذاهب اسلامي اين «تقدس» وجود دارد.

2. فرهنگ لغت انگليسي جهاني انكارتا(8)

«جشنواره‌اي اسلامي كه در دهمين روز محرم برگزار مي‌شود» (Rooney, 1999). اين تعريف هم، از همان ايرادات بالا برخوردار است؛ علاوه بر اينكه تعريف ارائه شده بيشتر تداعي‌كننده ي مراسم شادي است و نه حزن و اندوه؛ در حالي‌ كه عاشورا نزد شيعه، روز حزن و اندوه است.

3. سومين فرهنگ لغت جديد مشروح بين‌المللي زبان انگليسي وبستر(9)

«روز روزه ي اختياري [مستحبي] در روز دهم محرم [بوده] و به ويژه نزد شيعيان مقدس [است]» (Gove, 1961, repr. 1986) تعريف ارائه شده در وبستر فاقد دليل برگزاري مراسم عاشورا نزد شيعيان است؛ زيرا برگزاري مراسم ديني در روزي خاص، بايد حتماً مستند به دليل باشد. اين در حالي‌ است كه تعريف فوق، به روزه ي مستحبي در «عاشورا» نزد سنيان تصريح دارد؛ از سوي ديگر با توجه به جايگاه بالا و ارجمند اين فرهنگ لغت در پژوهش‌هاي لغت‌شناسي انگليسي، دقت و ارائه ي اطلاعات فراوان‌تر و در عين ‌حال موجز از اين فرهنگ لغت مورد انتظار است.

4. فرهنگ لغت چيمبرز(10)

«روزه روزه‌داري در دهم محرم، خصوصاً در ميان مسلمانان شيعه، به يادبود مرگ [حضرت امام] حسين[عليه‌السّلام]» (Schwarz, 1993). در اين تعريف، به جاي واژه ي «شهادت»، از «مرگ» استفاده شده است كه آشكارا خلاف واقعيت تاريخي است. پرواضح است كه شيعيان در «عاشورا»، «شهادت»، و نه مرگ طبيعيِ حضرت امام‌ حسين عليه السّلام را گرامي مي‌دارند.

5. فرهنگ لغت كوتاه‌تر انگليسي آكسفورد مبتني بر اصول تاريخي(11)

«دهمين روز محرم كه به عنوان روزي مقدس از سوي مسلمانان سني جشن گرفته شده و نزد مسلمانان شيعه روز عزاداري، يعني سالروز مرگ [حضرت امام]‌حسين[عليه السّلام] است» (Trumble and Stevenson, 2007). در تعريف ارائه شده هم به جاي «شهادت» از «مرگ» استفاده شده و نيز تقدم تعريف را به كاربرد آن ميان سنيان داده است؛ در حالي ‌كه هيچ ‌كس نمي‌تواند نقش «شهادت»امام‌حسين عليه السّلام را در برجسته‌سازي روز «عاشورا» در فرهنگ و تاريخ اسلام منكر شود.

6. كتاب مرجع روميزي اسلامي(12) تأليف فان دون زِل

«نام روز روزه ي اختياري [مستحبي] است كه در دهم محرم- نخستين ماه سال مسلمانان- مي‌باشد. در مغرب، صدقه دادن در اين روز عملي همگاني است» (Van Donzel, 1994). آنچه در كتاب مرجع روميزي اسلامي آمده است، اصلاً ذكري از شيعه و يا مناسبت «شهادت» حضرت امام‌حسين عليه السّلام را به ميان نياورده است؛ در حالي ‌كه از اين كتاب، به دليل آنكه تعريف‌هاي خود را از دايرةالمعارف اسلام برگرفته است، انتظار مي‌رود تعريفي روشن و واقع‌بينانه از مفهوم «عاشورا» در جهان اسلام و به ويژه نزد شيعه ارائه نمايد.

7. فرهنگ لغت راندم هاوس(13)

«1. دهمين روز ماه محرم، روز مهم روزه‌داري نزد مسلمانان سني؛ 2. (درميان مسلمانان شيعه) سالروز شهادت [حضرت امام]حسين[عليه السّلام]» (Flexner, 1987). اين تعريف، مفهوم «عاشورا» نزد سنيان را از آنچه براي شيعيان اهميت دارد، به ترتيب شماره جدا كرده، ليكن هيچ توضيحي داده نشده است كه «عاشورا» چه روزي از چه ماهي در تقويم اسلامي است و «شهادت» آن حضرت در زمان كدام حاكم و از چه خانداني بوده است.

8. فرهنگ لغت عمومي اسلام، تأليف نِتِن(14)

«دهمين روز ماه محرم مسلمانان است. [پيامبراسلام، حضرت] محمد[صلي الله عليه و آله] بر اين عادت بودند كه اين روز (عاشورا) را روزه مي گرفتند و لذا در اسلام سنّي، اين روز همچنان مقدس تلقي مي‌شود. برخي از مسلمانان اين روز را روزه مي‌گيرند. در اسلام شيعي، اين روز عمدتاً به مناسبت سالروز شهادت [حضرت امام]حسين بن‌ علي[عليه السّلام] در نبرد كربلا، مقدس تلقي مي‌شود» (Netton, 1992). اين تعريف، اولاً اسلام را به دو شاخه ي سنّي و شيعه تقسيم كرده و در تعريف خود، روزه‌داري روز «عاشورا» را سنت نبوي نشان مي‌دهد. واضح است كه چنين توصيفي، تلويحاً عملكرد شيعيان را اجتناب ورزيدن از روش و سيره ي نبوي نشان مي‌دهد.

9. فرهنگ لغت نوين معيار زبان انگليسيِ مؤسسه ي فانك و واگنالز(15)

«دهمين روز محرم؛ روز روزه‌داري مسلمانان كه هم از سوي سنيان و هم شيعيان رعايت مي‌شود. بنابر عقيده ي مسلمانان، در اين روز آدم و حوا، بهشت و جهنم، زندگي و مرگ و تقدير و قلم خلق شده‌اند» (Funk, Thomas, and F.H Vizetelly 1963, orig. pub. 1913). اين تعريف هيچ اشاره‌اي به واقعه ي «شهادت» حضرت امام‌حسين عليه السّلام در روز عاشورا نكرده، بلكه به غلط مي‌گويد شيعيان اين روز را روزه مي‌گيرند. قابل‌ توجه آنكه اين فرهنگ لغت در تعريف خود به كتاب فرهنگ لغت اسلام، تأليف هيوز- كه تعريف و نقد آن در ادامه مي‌آيد- اشاره مي‌كند و آن را منبع تعريف خود مي‌كند.

10. فرهنگ مختصر آكسفورد در اديان جهان(16)

«روز كفاره(17) يهوديان كه به عنوان روزِ روزه گرفتن، نزد جامعه ي مسلمانان اوليه در مدينه مورد تكريم بود، سپس در دهم محرم، عاشورا روز روزه ي اختياري (مستحبي) شد كه اغلب از سوي پارسايان رعايت مي‌شود. نزد مسلمانان شيعه، عاشورا سالروز مرگ «الحسين» به دست خليفه يزيد است و غالباً با ايجاد كردن زخم‌هايي بر بدن به نشانه ي تمايل به شهادت و اجراي تعزيه‌ها گرامي داشته مي‌شود» (Bowker, 2000). اين تعريف داراي ايرادهاي متعددي است: نخست آنكه براي «عاشورا» ريشه‌اي يهودي قائل است؛ ديگر آنكه «شهادت» حضرت امام‌حسين عليه السّلام را «مرگ» دانسته و ديگر آنكه با «خليفه» توصيف كردن يزيد، قيام و حركت امام‌حسين عليه السّلام را تلويحاً به صورت شورش و تمرّد عليه حاكم زمان به تصوير مي‌كشد. اين تعريف دقيقاً نقطه ي مقابل تأكيد حضرت امام‌حسين عليه السّلام در نامه ي مباركشان به جناب محمّد بن حنفيه است كه مي‌فرمايند: از روي سركشي و تمرد قيام نكرده، بلكه هدف آن حضرت امر به ‌معروف و نهي‌ از منكر بوده است.(18)

11. فرهنگ لغت اسلام(19) تأليف تامس پاتريك هيوز

در فرهنگ لغت اسلام، تعريف تحت‌اللفظي [عاشورا] «دهم» است. « [عاشورا] روز روزه ي اختياري (مستحبي) است كه در روز دهم ماه ‌محرم برگزار مي‌شود. روايت شده است كه [حضرت] محمّد[صلي الله عليه و آله] اين روز را روزه مي‌گرفت و گفته شده كه اين روز مورد تكريم يهوديان و مسيحيان بود. اين [عاشورا] تنها روزي است كه از سوي مسلمانان سني گرامي داشته مي‌شود؛ چرا كه گفته مي شود خداوند در چنين روزي آدم و حوا، بهشت و جهنم، لوح محفوظ، قلم و مرگ و زندگي را خلق كرده است. سنيان اين روز را روزه مي‌گيرند» (Hughes, 1885). اين كتاب كه از جمله آثار قديمي و تأثيرگذار بر آثار شرق‌شناسان بوده است، نخستين بار در سال 1885 در لندن منتشر شده، مكرراً در ديگر كشورها تجديد چاپ شده است و هنوز هم منتشر مي شود. يكي از ويژگي‌هاي قابل توجه در اين كتاب، توجه خاص به اهل سنت و به ويژه فرقه وهّابيت است كه هيوز اين نكته را در مقدّمه كتاب به صراحت بيان مي‌كند. اين تأثير در ديگر مدخل‌هاي كتاب هم ديده مي شود. تعريفي كه اين كتاب از «عاشورا» به دست مي‌دهد، هيچ اشاره‌اي- هر چند كوتاه- به موضوع «شهادت» حضرت امام حسين عليه‌السّلام و ارادت‌ورزي شيعيان به آن
حضرت به اين مناسبت نداشته، در عوض «روزه ي روز عاشورا» را سنت نبوي در پيروي از يهوديان و مسيحيان معرفي مي‌كند.

12. فرهنگ دينداران و بي دينان(20)

« [عاشورا] اوج دوره ي عزاداري نزد مسلمانان شيعه است كه طي آن، دسته‌روي همراه با تعزيه‌ها، سرودها، وعظ ‌ها و خودآزاري به يادبود «شهيد بزرگ» [حضرت] الحسين، نوه ي [حضرت] محمّد[صلي الله عليه و آله] و فرزند خليفه، علي بن ابيطالب برگزار مي شود. عاشورا دهمين روز محرم (نخستين ماه سال قمري اسلامي) است. در طي قرن‌ها، رهبران ديني به عاشورا براي رهايي از خشونت تمسك مي‌جسته‌اند. آن هم با تشويق كردن مؤمنان كه خود را با زنجير بزنند و با شمشيرها و خنجرها بر خود زخم وارد كنند و از اين قبيل كارها. در آسياي مركزي سوسياليستي، يعني جايي كه هنوز هم مي‌توان شيعيان را در آن سامان يافت، خودآزاري از نظر قانوني ممنوع است» (Judelson, 1985). اين فرهنگ لغت در تعريفي كه از «عاشورا» به دست مي‌دهد، بيشتر به تأثيرات و الهامات صرفاً سياسي و نه ديني- اخلاقي از رويداد «عاشورا» پرداخته، حضرت علي عليه السّلام را «خليفه» (يعني يكي از خلفاي راشدين) و نه «امام» معرفي كرده و مراسم «عزاداري» را «خودآزاري» تلقي كرده و تصويري كاملاً مخدوش و غالباً منفي از آن ارائه مي‌دهد كه اصلاً درست نيست.

13. نسخه الكترونيكي دايرة‌المعارف بريتانيكا(21)

اين اثر، «عاشورا» را چنين تعريف مي‌كند: «روز مقدس مسلمانان كه در دهم محرم (نخستين ماه سال اسلامي) [با تاريخ گريگوري متغيّر] گرامي داشته مي‌شود. عاشورا در اصل توسط [حضرت] محمّد [صلي الله عليه و آله] در سال 622 [ميلادي= اوايل هجرت] به عنوان روز روزه‌داري از طلوع تا غروب خورشيد معرفي شد كه احتمالاً از روز كفاره يهوديان، يعني يوم كيپور، الگوبرداري شده بود؛ اما هنگامي كه روابط يهوديان و مسلمانان به سختي و دشواري گراييد، [حضرت] محمّد [صلي الله عليه و آله] رمضان را به عنوان ماه روزه گرفتن مسلمانان برگزيد و روز روزه ي عاشورا را عملي اختياري (مستحب) قرار داد؛ آنگونه كه در ميان سنّيان اينگونه باقي مانده است.
در ميان شيعيان، عاشورا مراسمي عمده است كه در آن تعزيه به يادبود مرگ [حضرت امام] حسين [عليه السّلام]، فرزند [حضرت] علي [عليه السّلام] و نوه ي [حضرت] محمّد [صلي الله عليه و آله] در دهم محرم 61 هجري قمري (10 اكتبر 680 ميلادي) در كربلا (اكنون واقع در عراق) برپا مي‌گردد. عاشورا ايام اظهار حزن و به زيارت كربلا رفتن است: [و] تعزيه‌ها به يادبود مرگ [حضرت امام] حسين[عليه السّلام] برپا مي شود» (Encyclopaedia Britannica, CD-ROM version, 2006). تعريف ارائه شده در دايرة‌المعارف بريتانيكا، روزه ي روز «عاشورا» را تقليد پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله از سنت يهودي معرفي كرده و «شهادت» حضرت امام حسين عليه السّلام را «مرگ» معرفي مي‌نمايد؛ بدون هيچ اشاره‌اي به دليل تأكيد بر زيارت كربلا در اين روز.

14. دايرة‌المعارف مختصر اسلام(22)

اين دايرةالمعارف «عاشورا» را اينگونه تعريف مي‌كند: «دهمين روز ماه محرم (نخستين ماه از سال اسلامي) است. عاشورا كه برگرفته از ايام مقدس يهودي است، توسط [حضرت] محمّد [صلي الله و عليه و آله] به عنوان روز روزه ي اختياري (مستحبي) گرامي داشته مي‌شد. اين روز براي سنيّان روزي مقدس و برخوردار از مواهب است. در ميان شيعيان [عاشورا] سالروز قتل عمد دهشتزاي [حضرت امام] حسين[عليه السّلام] به دست سربازان خليفه يزيد مي‌باشد. شيعيان نهمين روز محرم را روزه مي‌گيرند، در روز دهم، گروه‌هاي شيعي در شهرها گردش كرده، خود را در ملأ عام مجروح مي‌نمايند. اين خودآزاري، بيان گناهي است كه ميان شيعيان وجود داشته كه امام را در لحظه ي نياز، تك و تنها رها كردند. در روزهاي پيش از عاشورا، در ايران تعزيه برپا مي‌شود. عاشورا به عنوان روز مقدس اهل سنت گرامي داشته مي شود؛ زيرا اين امر از زمان پيامبر(صلي الله عليه و آله) دقيقاً سنت بوده است. [عاشورا] به عنوان سالروز مرگ حسين عليه السّلام شاهد مراسم عمومي‌اي است كه توسط حاكم شيعي آل‌بويه، معزالدوله، در سال 35 ق/ 962 م(23)برقرار شد» (Glass, 2001).
دايرةالمعارف مختصر اسلام هم مانند بسياري از منابع ذكر شده ي پيشين، «عاشورا» را الگوبرداري از سنت يهودي معرفي كرده، استحباب روزه‌داري در اين روز را به سنت مرتبط مي‌كند. در جهان تشيّع، بزرگداشت «عاشورا» به صورت
«قتل» و نه «شهادت» حضرت امام حسين عليه السّلام به دست سربازان «خليفه» يزيد معرفي شده است؛ از سوي ديگر، ادعا شده است شيعيان روز نهم محرم‌الحرام را روزه مي‌گيرند كه البته نادرست است. در ادامه، سنت عزاداري به صورت «خودآزاري» معرفي شده است كه البته «بار منفي» آن نيازي به توضيح ندارد؛ همچنين روزه‌داري در اين روز به عنوان سنتي نبوي مطرح شده است. عجيب‌تر آنكه برپايي مراسم عزاداري روز «عاشورا» نه به عنوان يك سنت اسلامي كه از سوي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و ائمّه طاهرين عليهم السّلام مورد تأكيد بوده، بلكه به عنوان ابتكاري از سوي معزُّالدوله در سال 35 هجري قمري (يعني 26 سال پيش از واقعه كربلا !) معرفي شده است. در خصوص سنت اسلامي در بزرگداشت شهادت حضرت امام حسين عليه السّلام كتاب‌هاي متعددي تأليف شده است كه از جمله مي‌توان به كتاب فضل زيارة الحسين عليه السّلام، تأليف ابي عبدالله محمّد بن علي بن الحسين العلوي الشجري (367- 445 ق)، تحقيق آيت‌الله سيد احمد حسيني (اشكوري) (العلوي الشجري، 1403 ق) اشاره كرد.

15. فرهنگ لغت اسلام آكسفورد(24)

فرهنگ لغت اسلام آكسفورد، تعريف زير را از «عاشورا» مي‌آورد: «دهمين روز از ماه اسلامي محرم، بزرگداشت شهادت [حضرت امام] حسين [عليه السّلام] در سال 680 [ميلادي= 61 هجري] كه نوه [حضرت] محمّد [صلي الله عليه و آله] و سومين امام اسلام شيعي است. مجامع شيعي هر ساله آن واقعه ي دلخراش را در يك تعزيه بر پا مي‌كنند؛ از
آن جمله به آزار و اذيت خود پرداخته، غم و حزن خود را نشان مي‌دهند، كه آنان را در رنج و مرگ [حضرت امام] حسين[عليه السّلام] به مثابه ي كمكي براي رستگاري در روز جزا متحد مي‌سازد. جوامع شيعي‌اي كه رنج محروميت، تحقير يا سوء‌استفاده را امروزه تحمل مي‌كنند، شهادت [حضرت امام] حسين [عليه السّلام] را به مثابه ي زمينه‌اي براي مبارزه عليه بي‌عدالتي، ظلم و سركوب تلقي مي‌كنند. [عاشورا] نماد و شعار عمده‌اي در طي انقلاب اسلامي ايران و در طي جنگ ايران و عراق (1980- 1988) و نيز در لبنان بوده است» (Esposito, 2003). اين فرهنگ لغت، «عاشورا» را از چشم‌اندازي تقريباً شيعي معرفي كرده و بيشتر به الهامات سياسي محض از «عاشورا» در انقلاب اسلامي ايران و نيز ساير جوامع شيعي مي پردازد.

16. دايرةالمعارف اديان جهان ميريام وبستر(25)

اين دايرةالمعارف، «عاشورا» را اينگونه تعريف مي‌كند: «روز مقدس مسلمانان در دهم محرم كه نخستين ماه سال اسلامي است (با معادل گريگوري متغيّر). عاشورا در اصل توسط [حضرت] محمّد [صلي الله عليه و آله] در سال 622 يعني اندكي پس از هجرت به عنوان روز روزه‌داري از طلوع تا غروب خورشيد معرفي شد كه احتمالاً از الگوي روز كفاره ي يهوديان، يعني يوم كيپور، الگوبرداري شده است؛ اما هنگامي كه روابط يهوديان و مسلمانان به دشواري گراييد، [حضرت] محمّد [صلي الله عليه و آله] رمضان را به عنوان ماه روزه‌داري برگزيد و روزه ي روز عاشورا را اختياري (مستحبي) اعلام كرد؛ آن‌گونه كه در ميان سنيان به همين منوال است. در ميان شيعيان، عاشورا روز مراسم عمده، تعزيه، بزرگداشت شهادت [حضرت امام] حسين[عليه السّلام]، فرزند
[حضرت] علي [عليه السّلام] و نوه ي [حضرت] محمّد [صلي الله عليه و آله] است كه در روز دهم محرم 61 هجري (10اكتبر 680) در كربلا (اكنون واقع در عراق) به شهادت رسيد. عاشورا دوره ي ابراز حزن و زيارت كربلاست و تعزيه‌ها نيز در ايران برپا مي‌گردد. شيعيان در خاورميانه، آفريقاي جنوبي و حتي آمريكا اين روز را تعطيل مي‌دارند و دسته‌روي و هيئت [هاي عزاداري] بر پا مي‌دارند كه ملهم از شعار « كل يوم عاشورا و كل ارض كربلا» است؛ چنين مراسمي نقشي محوري در سرنگوني رژيم محمّدرضا شاه در انقلاب ايران (1978-1979) ايفا كرد» (Doniger, 1999).
اين دايرة‌المعارف در آغاز، روزه ي روز «عاشورا» را الگوبرداري پيامبر اسلام [صلي الله عليه و آله] از «روز كفاره» يهوديان معرفي مي‌كند؛ ضمن آنكه در ميان شيعيان به مراسم بزرگداشت « شهادت» حضرت امام حسين عليه السّلام اشاره مي‌نمايد و حديث «كل يوم عاشورا و كل ارض كربلا» را در دسته‌روي‌ها و عزاداري‌هاي روز «عاشورا» مؤثر مي‌داند. در پايان هم به نقش محوري الهام از «عاشورا» در انقلاب اسلامي ايران و براندازي رژيم پهلوي اشاره مي‌كند. در اين تعريف، هيچ اشاره‌اي به علت قيام امام حسين عليه السّلام و نيز به توطئه ي يزيد براي به شهادت رساندن آن حضرت نشده است.

17. مدخل دايرةالمعارف كوتاه‌تر اسلام(26)

آخرين مدخل، از دايرة‌المعارف كوتاه‌تر اسلام نقل مي‌شود: «عاشورا» نام روز روزه اختياري (مستحبي) است كه در روز دهم محرم برگزار مي شود. هنگامي كه [حضرت] محمّد [صلي الله عليه و آله] به مدينه تشريف فرما شدند، از ميان ساير ايام ديني
يهوديان، عاشورا را اقتباس كردند. واضح است كه نام عاشورا از واژه عبري «عاسور» اقتباس شده است […] در سفر لاويان [عهد عتيق]، باب 16، آيه 29، عاشورا براي روز بزرگ كفاره به كار رفته است.(27) [حضرت] محمّد [صلي الله عليه و آله] سنت يهودي را در مناسك ديني خود حفظ نمودند؛ يعني روزه‌اي را كه در اين روز، از طلوع تا غروب خورشيد مي‌باشد و نه آن ‌گونه كه در ديگر روزه‌ها در طي روز بايد روزه را نگه داشته باشند. در سال دوم هجرت، هنگامي كه روابط [حضرت] محمّد[صلي الله عليه و آله] با يهوديان به سردي و سختي گراييد، رمضان به عنوان ماه روزه‌داري برگزيده شد و روزه ي روز عاشورا ديگر وظيفه‌اي ديني نبوده، بلكه به صورت اختياري (مستحبي) بر عهده ي فرد گذاشته شد.
اينكه روزه، نخستين بار در چه روزي از سال عربي برقرار شد را نمي‌توان به سبب دانش ناقص‌مان از تقويم آن دوران، مشخص نمود؛ اما طبيعتاً رعايت كردن آن، با روزه ي يهودي در دهم ماه تشري(28) همزمان واقع شده، و از اين رو در پاييز واقع مي شود. در آغاز از دهم محرم، به عنوان عاشورا ياد شده است؛ احتمالاً روز دهم نخستين ماه مسلمانان براي هماهنگي با دهمين روز نخستين ماه يهودي برگزيده شده است. بر اساس محاسباتي كه تاكنون صورت گرفته است، اين امكان محتمل به نظر نمي‌رسد كه اين روز در اصل در دهم محرم گرامي داشته شده باشد. به ظن قوي، براي آنكه مسلمانان خودشان را از يهوديان متمايز نمايند،
برخي روز نهم محرم را به جاي و يا در كنار روز دهم به عنوان روز روزه‌داري، آن هم با نام تاسوعا،تثبيت كردند.
ريشه ي يهودي روز [عاشورا] مشخص است. گرايش معلوم سنت براي رديابي همه ي رسوم اسلامي به اعراب باستاني و به ويژه به [حضرت] ابراهيم [عليه السّلام] تصريح مي‌كند كه مكيانِ دوران باستان روز عاشورا را روزه مي‌گرفتند. غير ممكن نيست كه روز دهم و نيز نُه روز اول محرم از قداستي نزد اعراب باستاني برخوردار بوده باشد، اما اين پديده ربطي به عاشورا ندارد.
روزه ي عاشورا بعدها و حتي هنوز هم از سوي مسلمانان مستحبِ مؤكد تلقي مي شود. همه پارسايان سني مذهب جهان، اين روز را تكريم مي‌كنند؛ اين روز به دلايل تاريخي مقدس است؛ در چنين روزي بود كه [حضرت] نوح[عليه السّلام] كشتي خود را ترك كرد و مطالبي از اين دست. در مكه درب خانه ي كعبه در روز عاشورا به روي زائران باز مي‌شود. در سرزمين‌هايي كه شيعيان حضور و يا نفوذ دارند، مراسم كاملاً متفاوتي به مناسبت دهم محرم برقرار مي‌گردد. در اين رابطه به مدخل محرم مراجعه نماييد (Kramers, 1953). آنچه در دايرة‌المعارف كوتاه‌تر اسلام آمده است، هيچ اشاره‌اي به واقعه ي كربلا نداشته،«عاشورا» بدون هيچ اشاره‌اي، به سبب بزرگداشت آن از سوي شيعه و يا «شهادت» حضرت امام حسين عليه السّلام تعريف شده است، بلكه در عوض، بر سنت يهودي آن تأكيد شده است و تشريع ماه مبارك رمضان براي روزه‌داري را اقدامي در جهت عكس‌العمل نشان دادن از سوي پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله معرفي كرده، به منشأ وحياني و الهي اين تشريع اشاره‌اي نكرده است. در پايان مدخل، تنها گفته شده است شيعيان مراسمي متفاوت با سنيان دارند، بي‌آنكه هيچ اشاره‌اي به اين مراسم و يا دلايل برگزاري آن مراسم شده باشد.

نقد كلي مدخل‌ها

مدخل‌هاي پيش گفته، داراي ايرادهاي متعددي هستند. نخست آنكه مفهوم «عاشورا» را بيشتر از ديد اهل سنت تعريف كرده‌اند و حال آنكه «عاشورا» اهميت خود را در تاريخ اسلام به سبب واقعه ي روز عاشوراي سال 61 هجري در كربلا به دست آورده است. ديگر آنكه همين اولويت دادن به ديدگاه اهل سنت در ترتيب ذكر اهميت «عاشورا» در اكثر اين مدخل‌ها، منعكس است: «عاشورا» از چشم‌انداز شيعي، غالباً، دومين مفهوم اين روز مي‌باشد. از مجموع هفده تعريف نقل شده در بالا، شش تعريف، واژه «شهادت» را براي حضرت امام حسين عليه السّلام به كار برده، چهار تعريف از واژه «مرگ» استفاده كرده و هفت تعريف نيز اصلاً ذكري از «مرگ» يا «شهادت» نكرده است. از هفده تعريف نقل شده، چهار تعريف، ريشه ي يهودي براي بزرگداشت عاشورا آورده است و يازده تعريف نيز قائل به استحباب روزه در روز عاشورا شده است.
تعريف‌هاي بالا به لحاظ درج شدن در منابع به دو دسته تقسيم مي شوند: نخست منابع زباني و يا زبان‌شناختي است كه در اين دسته، فرهنگ لغت‌هاي متعارف انگليسي قرار مي‌گيرند. دسته ديگر، فرهنگ لغت‌هاي تخصصي اديان و يا اسلام است. ايراد وارد بر هر دو دسته از اين منابع، اين است كه اكثر تعريف‌ها ناكافي است. اين ايراد به ويژه به تعريفي كه از دايرة‌المعارف كوتاه‌تر اسلام (مندرج در شماره 17) نقل شده است، وارد است. با توجه به اينكه دايرة‌المعارف كوتاه‌تر اسلام، يكي از منابع تخصصي در پژوهش‌هاي اسلام‌شناختي است، اين دايرة‌المعارف از دليل بزرگداشت «عاشورا» توسط و نزد شيعيان چيزي نگفته و اين كار، خود سرآغاز تحريف و ايجاد جهت‌گيري منفي در خصوص عاشورا در ميان محققان، استادان و دانشجويان است كه درباره ي مسائل جهان اسلام به تحقيق و پژوهش مي پردازند.

نتيجه

«عاشورا» پديده‌اي است كه بايد آن را از نو شناخت و در كتاب‌هاي مرجع انگليسي تعريف كرد. آنچه در كتاب‌هاي مرجع انگليسيِ پيش گفته، در تعريف «عاشورا» آمده است، بيشتر ناظر به مفهوم آن در ميان اهل سنت است و آنچه در خصوص اهميت «عاشورا» نزد شيعيان گفته شده است، البته ناكافي و غالباً همراه با جهت‌گيري‌هاي نادرست و يا مغرضانه است. بر پايه ي پژوهش حاضر، مي‌توان حدس زد كه ساير مدخل‌هاي مربوط به شيعه، مانند غدير، مهدويت، امامت و جز آن احتمالاً به چه صورتي در كتاب‌هاي مرجع انگليسي معرفي شده‌اند. با توجه به اهميت و تأثير منابع انگليسي، ضروري است اين مدخل‌ها بازخواني و تصحيح شوند و حتي فرهنگنامه ي خاص معتقدات شيعه به زبان انگليسي تدوين گردد
منابع:
1. الطبسي، محمدجواد؛ المقتل الحسينيالمأثور: عرض روائي خاص لأحداث كربلاء علي لسان‌المعصومين عليهم السّلام؛ قم: سلمان آزاده، 1385ش.
2. العلوي الشجري، محمد بن علي ‌بن‌ الحسين؛ فضل زيارة الحسين عليه السّلام؛ تحقيق السيد احمد الحسيني؛ قم: مكتبة آية الله المرعشي العامة، 1403ق.
3. توفيقي، حسين؛ آشنايي با اديان بزرگ؛ چ7، تهران: سمت و قم: طه و مركز جهاني علوم اسلامي، 1384ش.
4. صدوق؛ الامالي؛ چ5، بيروت: الاعلمي، 1400ق.
5. كتاب المقدس؛ لندن: انجمن كتاب مقدسه، 1904م.
6. محمد ري‌ شهري، محمد؛ حكمت‌نامه امام‌حسين عليه السّلام؛ قم: دارالحديث، 1385ش.
7. معلوف السيوعي، لويس؛ المنجد في اللغة والادب والاعلام؛ ط 38، بيروت: دارالمشرق، 2000م.
8. A Dictionary for Believers and Nonbelivers trans. C. Judelson (1985, Moscow: Progress, 1989).
9. A Popular Dictionary of Islam, ed. I. Dutton (London: Curzon, 1992).
10. Al-Kasimi, A. M., Linguistics and Bilingual Dictionaries (Leiden: E. J. Brill, 1977).
11. Berg, D. L., A Guide to the Oxford English Dictionary (Oxford: Oxford University Press, 1993).
12. Bowker, L., Specialized Lexicograghy and Specialized Dictionaries, in P. van sterkenburg, ed., A Practical Guide to Lexicography, pp. 154-164, (Amsterdam: John Benjamins, 2003).
13. Dictionary of Islam, T. P. Hughes (London: W. H. Allen1885،, 1977; reper. New Delhi: Cosmo, 1999; Munshiram Manoharlal,
).
14. Drabble, M., ed., The Oxford Companionto English Literature, 5th ed. (Oxford: Oxford University Press, 1985).
15. Funk and Wagnalls New Standard Dictioary of the English Language, ed.I.K.Funk, C. Thomas, and F. H. Vizetelly (1913; New York: Funk & Wagnalls, 1963).
16. Islamic Desk Reference, Compiled from the Encyclopaedia of Islam. Ed. E. van Donzel (Leiden: E. J. Brill, 1994).
17. Landau, S. I., Dictionaries: The Art Craft of Lexicography, 2nd ed. (Cambridge: Cambridge University Press, 2001).
18. Landau, S. I., of Matters Lexicographical: Scientific and Technical Entries in American Dictionaries, American Speech, 49 (Fall-Winter 1974): 3-4.
19. McArthur, T., ed., The Oxford Companion to the English Language (Oxford: Oxford University Press, 1992).
20. Naqvi, Syed S., and V. Kishan Rao, eds., The Muharram Ceremonies among the non-Muslims of Andhra Pradesh (Hyderabad, A. P.: Bab-ul-Ilm Society, 2004).
21. Oxford BBC Guide to Pronunciation, ed. L. Olausson, and C. Sangster (Oxford: Oxford University Press, 2006).
22. Shorter Encyclopaedia of Islam, by H. A. R. Gibb, and J. H. Kramers (Leiden: E. J. Brill, 1953).
23. Shorter Oxford English Dictionary on Historical Principles, 6th ed., 2 vols, ed. A. Stevenson (Oxford: Oxford University Press, 2007).
24. The Chambers Dictionary, ed. C. Schwarz, et. al. (Edinburgh: Chambers Harrap, 1993).
25. The Concise Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., rev., ed. c. Glasse (London: Stacey International, 2001).
26. The Concise Oxford Dictionary of World Religions, ed. J. Bowker (Oxford: Oxford University Press, 2000).
27. The Encarta World English Dictionary, ed. K. Rooney (London: Bloomsbury, 1999).
28. The Encyclopaedia Britannica, CD-ROM version, 2006.
29. The Oxford Dictionary of Islam, ed. J. L. Esposito (New York: Oxford University Press, 2003).
30. The Random House Dictionary of the English Language, 2nd ed., Unabridged, ed. S. B. Flexner (New York: Random House, 1987).
31. Van Sterkenburg, P., ed., A Practical Guide to Lexicography (Amsterdam: John Benjamins, 2003).
32. Webster’s Third New International Dictionary of the English Language, Unabridged, ed. P. B. Gove (1961; Springfield, MA: Merriam-Webster, 1986).

پي نوشت:

1. تاريخ وصول:1386/11/21؛تاريخ تصويب نهايي:1387/3/13.
2. تعريف ارائه شده چنين است: «عاشر شهر محرم» (معلوف السيوعي، 2000م، ذيل ماده«عشر»).
3. مناطق مختلفي در دنيا وجود دارد كه غيرمسلمانان هم به بزرگداشت عاشورا اهتمام دارند. نمونه‌هايي از اين پديده، در كتاب ذيل آمده است:
Naqvi, S., and V. Kishan Rao, eds., The Muharram Ceremonies among the Non-Muslims of Andhra Pradesh (Hyderabad, A. P,: Bab-ul-Ilm Society, 2004).
4. عبارت زيارت عاشورا چنين است: «مصيبة ما أعظمها في‌الإسلام و في جميع‌المسوات والارض».
5. فرهنگ لغت مشروح (Unabridged) فرهنگ لغتي است كه علاوه بر واژه‌هاي پركابرد و متداول، واژه‌هاي كم‌كاربرد و يا آنهايي كه به ادبيات قديم‌تر آن زبان تعلق دارند را هم فهرست كرده باشد؛ البته مدخل‌هاي موجود در اين‌گونه فرهنگ لغت‌ها تقريباً همه ي اطلاعات زباني را براي هر ماده، واژه و يا عبارت ارائه مي‌دهند.
6. فرهنگ لغت مختصر شده (Abridged) به ماده‌ها، واژه‌ها و عبارت‌هاي پركاربرد مي‌پردازد.
7. اين فرهنگ لغت، براي استفاده ي خبرنگاران شبكه بي.بي.سي تدوين شده است تا به آنها درخصوص تلفظ و معناي اجمالي اسامي‌اي كه تلفظ ‌شان غيرمتعارف مي‌نمايد، كمك شود.
8. وجه امتياز اين فرهنگ لغت نسبت به ساير فرهنگ لغت‌هاي هم‌طراز آن، درج كردن تذكارهاي فرهنگي (cultural notes) در ذيل برخي از واژه‌هاست.
9. اين فرهنگ لغت ازنظر جامعيت ضبط واژگان و عبارت‌هاي زبان انگليسي يك نوع از دو فرهنگ لغت مرجع و جامع در زبان انگليسي مي‌باشد. ديگر فرهنگ لغت جامع در زبان انگليسي The Oxford English Dictionary (OED) است كه ويراست دوم آن مشتمل بر بيست جلد متن اصلي و سه مجلد ضميمه است. براي اطلاعات بيشتر ر.ك به: سايت‌هاي www.oed.com و www.m-w.com.
10. فرهنگ لغت چيمبرز از قديمي‌ترين و معتبرترين فرهنگ لغت‌هاي زبان‌انگليسي است كه به جامعيت در محدوده ي تك‌ جلدي بودن شهرت داشته، مدخل‌هاي آن برحسب مواد ريشه‌ها و وندها به طور الفبايي مرتب شده‌اند.
11. اين فرهنگ لغت دوجلدي در آغاز ب عنوان خلاصه‌اي در حد2/3 از فرهنگ لغت انگليسي آكسفورد The Oxford English Dictionary (ويراست اول، 12مجلد، 1928)انتشار يافت؛ اما در عمل اين اثر چيزي بيش از خلاصه آن فرهنگ لغت عظيم است؛ براي مثال همين واژه «عاشورا» در فرهنگ لغت انگليسي آكسفورد نبوده،‌اما در آن اثر دوجلدي ضبط شده است. اين فرهنگ لغت دو جلدي، نخستين ‌بار در 1933 منتشر شده و ويراست پنجم آن در سال2002 منتشر شده است؛ همچنين ويراست ششم آن در سال2007 منتشر شده است. مطالب اين مقاله، برپايه ي ويراست ششم آن است.
12. اين كتاب يك جلدي، خلاصه‌اي قاموس‌وار به ترتيب الفبايي از تعاريف مهمترين مدخل‌هايي است كه در چاپ انگليسي دايرةالمعارف اسلام ارائه شده‌اند. سرپرستي اين كتاب را پروفسور امري فان دون زلِ كه خود يكي از گردانندگان دايرة‌المعارف اسلام است،‌برعهده داشته است.
13. فرهنگ لغت راندم هاوس، يكي از فرهنگ لغت‌هاي معتبر انگليسي با گرايش گونه ي آمريكايي است.
14. فرهنگ لغتي كوچك و تك‌جلدي است كه براي دانشجويان انگليسي زباني كه رشته ي مطالعات اسلامي را برگزيده‌اند، طراحي و تدوين شده است.
15. اين فرهنگ لغت از جمله منابع بسيار ارزشمندي است كه ويراست اصلي آن در سال1913 منتش شده بود. تا پيش از فرهنگ لغت وبستر، اين فرهنگ لغت مطرح بوده است.
16. اين فرهنگ لغت، خلاصه‌اي از فرهنگ لغت‌ اديان جهان است و گردآورنده ي هر دو اثر، يك شخص است.
17. روز كفاره، همان يوم كيپور در دين يهود است. «اين عيد بسيار مهم، دهمين روز از ماه تشري (Tishri) است و آن را «عاسور» يعني «عاشورا» مي‌نامند. يهوديان از غروب روز قبل تا شامگاه اين روز، به منظور كفاره گناهان […] روزه مي‌گيرند. قداست اين روز از شنبه بيشتر و كار در آن حرام است(ر.ك به: عهد عتيق، سفر لاويان 16: 29-34)/ توفيقي، 1384، ص114-115).
18.«اريد أن آمر بالمعروف و انهي عن‌المنكر» (محمدي ري‌شهري، 1385، ج1، ص312).
19. تامس پاتريك هيوز در مقدّمه ي اين فرهنگ لغت مي‌گويد آن را به ويژه بر پايه ي آموزه‌هاي وهّابيت تدوين كرده، زيرا وهّابيت را بازنماييِ آموزه‌هاي اوليه اسلام مي‌داند؛ يعني همان‌ طور كه از پيامبر اكرم صلي ‌الله عليه و آله به اصحاب تعليم داده مي شد؛ با وجود اين، مدخل‌هايي وجود دارد كه در آنها نظر ساير فرق اسلامي، از جمله شيعه، درج شده است. اين كتاب نخستين بار در سال 1885 در لندن چاپ شده و تاكنون بارها توسط ناشران مختلفي تجديد طبع شده، بر ذهن و جهت‌گيري‌هاي شرق‌شناسان تأثيرات فراواني گذاشته است. فرهنگ لغت فانك و واگنالز (مندرج در شماره 36 در بالا) از آن بسيار متأثر است.
20. اين كتاب يك جلدي، بيشتر نمايانگر ديدگاه‌هاي سوسياليستي كمونيستي از مفاهيم ديني است. تعريف‌هاي ارائه شده در آن در خصوص مفاهيم اسلامي و به طور خاص شيعي بسيار قابل تأمل و نقد است. اصل كتاب در دوران حاكميت كمونيست‌ها منتشر شد.
21. دايرة‌المعارف بريتانيكا (Encyclopaedia Britannica) كه نخستين بار در سال‌هاي 1768- 1771 به صورت فرهنگ لغت علوم و ادبيات در اسكاتلند منتشر شد، در طي چندين قرن و تا اوايل هزاره سوم ميلادي در زمره متقن‌ترين و پر مراجع‌ترين دايرة‌المعارف عمومي به زبان انگليسي بود كه مدخل‌ها و مقالات آن را برجستگان هر رشته پديد مي‌آورده‌اند. با پيدايش اينترنت، دايرة‌المعارف بريتانيكا جاي خود را به دايرةالمعارف و يكي پيديا داده است [نكته اخير را از آقاي حامد اخياني آموختم].
22. ويراست نخست اين دايرة‌المعارف تك جلدي، در سال 1989 منتشر شد. اين دايرةالمعارف مزين به تصاوير رنگي و ضمايم سودمندي است، از جمله ضمايم آن، كتاب‌نامه‌اي مشتمل بر 123 عنوان كتاب است.
23. اين مطلب، اشتباهي فاحش از سوي نويسنده ي دايرةالمعارف مزبور است. با توجه به اينكه واقعه ي «عاشورا» در سال 61 هجري قمري اتفاق افتاده است، چگونه معزالدوله در سال 35 هجري قمري (يعني 26 سال پيش از اين واقعه) مي‌توانسته چنين مراسمي را برپا كند؟!
24.اين كتاب، فرهنگ لغتي تك‌جلدي و در سري فرهنگ لغت‌هاي موجز و تخصصي آكسفورد بوده، حاوي مهم‌ترين عناوين و نام‌هاي شخصيت‌هاي مهم جهان اسلام است. علاوه بر مدخل‌هاي متعارف و كوچك، گاه مقالات بلندتري هم به برخي مفاهيم اختصاص يافته است.
25.اين کتاب اثري با گستره ي وسيع از اصطلاحات ديني و نام هاي اعياد و مراسم در بيشتر اديان و يا نظام هاي اعتقادي جهان مي باشد.
26.اين دايرةالمعارف يک جلدي،خلاصه اي از مهم ترين مدخل هاي دايرةالمعارف اسلام )The Encyclopaedia of Islam)است.
27. نص متن عهد عتيق به ترجمه فارسي چنين است: «و اين براي شما فريضه ي دايمي باشد كه در روز دهم از ماه هفتم جان‌هاي خود را ذليل سازيد و هيچ كار مكنيد خواه متوطن، خواه غريبي كه در ميان شما مأوا گزيده باشد؛ زيرا در آن روز كفاره براي شما كرده خواهد شد و از جميع گناهان خود به حضور خداوند طاهر خواهيد شد (كتاب مقدس، 1904).
28. ماه تشريTishri – كه گاه تسري(Tisri) هم خوانده مي‌شود- نخستين ماه مدني و هفتمين ماه ديني در تقويم يهودي است كه با ايامي از سپتامبر و اكتبر همزماني دارد.

منبع:نشريه شيعه شناسي ،شماره 21