استاد محمّد عبده در سال 1294 ه. ق. از علمای الازهر درخواست نمود کنفرانسی ترتیب دهند تا از پایان نامه ی تحصیلی خود دفاع کند. گر چه شیوخ الازهر نسبت به وی به خاطر شرکت در کلاس های سید جمال دید خوبی نداشتند، او از این امتحان سربلند بیرون آمد و شیوخ الازهر اذعان کردند که کسی را مانند او ندیده اند. (1)
پس از فارغ التحصیل شدن از دانشگاه بزرگ الازهر، کلاس درسی در منزل خود تشکیل داد و برای عده ای از دانشجویان کتاب «تهذیب الاخلاق» نوشته ی ابن مسکویه را که به روش عقلی و فلسفی درباره ی علم اخلاق نگاشته شده است، تدریس می نمود.
وی برای آشنایی دانشجویان از اوضاع و تمدن غرب کتاب «تاریخ تمدن اروپا» را که فرانسوا پیرگیوم گیزو(2) نوشته و نعمة الله خوری آن را به عربی ترجمه کرده است، به دانشجویان تعلیم می داد.

مدرّس دارالعلوم

استادان الازهر از میان دانشجویان آن دانشگاه عده ای را انتخاب می کردند تا دروس مربوط به قضاوت را به آن ها آموزش دهند و آن ها را برای قاضی شدن تربیت کنند.
شیخ محمد عبده به عنوان استاد تاریخ این مؤسس برگزیده شد. وی به جای این که «کامل التواریخ» نوشته ی ابن اثیر و یا «تاریخ طبری» را برای دانشجویان تدریس کند. «تاریخ ابن خلدون» را به آن ها تدریس می کرد؛ چون کتاب جامع تر از کتاب های فوق بود. (3) وی که مرد تلاش های علمی و اصلاحی در جامعه ی آن روز مصر بود، ازطرف مدرسّه الألسن (مدرسه ی زبان ها) نیز به استادان منصوب شد.

تفسیر قرآن

هنگامی که محمد عبده در بیروت به سر می برد، در دو مسجد آن شهر، کلاس تفسیر قرآن کریم برگزار کرد. روش او دراین درس تفسیر بدین گونه بود که آیات قرآن را با توجه به آیات دیگر قرآن تفسیر می کرد و در زمان مناسب درباره ی عقاید مسلمین و مسائل اجتماعی برای آنان سخن می گفت. (4)

تدریس در مدرسه ی سلطانیّه

مسؤولان مدرسه ی سلطانیه ی بیروت که منزلت علمی شیخ محمد عبده را می دانستند، از وی دعوت کردند در آن مدرسه تدریس کند. شیخ محمد عبده ضمن قبول این پیشنهاد، شروع به اصلاح برنامه ی درسی آن مدرسه کرد و طی زمان اندکی، این مدرسه را به یک مدرسه ی عالی تبدیل نمود. شیخ بیش تر اوقات خود را در این مدرسه می گذرانید و در زمینه ی توحید، بلاغت، فقه و تاریخ اسلام تدریس می کرد.(5)

پی نوشت ها :

1. تاریخ الاستاذ الامام، ج 3، ص 125.
2. فرانسوا پیرگیزو، متفکر اروپایی و یکی از رهبران محافظه کار فرانسه در قرن نوزدهم، کتاب معروفی به نام تاریخ تمدن اروپا دارد که به عربی ترجمه شد و سید جمال و عبده هر دو از این کتاب استفاده کردند؛ چرا که می توانستند به پاره ای از عوامل مذهبی و اجتماعی پیشرفت اروپائیان و به قیاس با آن به علل واماندگی مسلمانان بهتر پی ببرند. از این رو با تشویق سید جمال، شیخ محمد عبده این کتاب را در قالب مقاله ای در روزنامه ی الاهرام معرفی نمود. (سپری در اندیشه ی سیاسی عرب، ص 129)
3. تاریخ الاستاذ الامام، ج 3، ص 127.
4. شیخ محمد عبده: مصلح بزرگ مصر، ص 74.
5.همان.

منبع: شیخ محمد عبده