یا على لإن أدخل یدى فى فم التنین الى المرفق احب الى من أن اسأل من لم یکن ثم کان (1) .
اى على اگر ناچار شوم دست خود را تا آرنج در دهان اژدها فرو برم این عمل نزد من محبوبتر است از اینکه از کسى که چیزى نبوده و دارا شده است چیزى را درخواست کنم . (پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم))
«نفى استرحام» از اصولى است که در سیره اجتماعى رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و ائمه هدى (علیهم السّلام) رعایت مى شده و به هیچ وجه زیر پا گذاشته نشده است . آنها هرگز «استرحام» نکردند. استرحام یعنى ترحم طلبیدن ، گردن کج کردن ، التماس کردن، زارى کردن در برابر مخلوق و ناله زدن پیش خلق؛ خود را خرد کردن، ضعیف و زبون ساختن و زیر پا گذاشتن آن شرافت و کرامت ذاتى انسان. اسلام آمده است به انسان عزت بخشد؛ انسان را از حضیض ذلت به اوج عزت بکشد. او را از خاک به افلاک ببرد؛ انسان ملکىرا ملکوتى کند، و طى این طریق با عزت است و عدم استرحام در مقابل مخلوق. و از همین رو مى‏بینیم پیشوایان حق در سخت‏ترین اوضاع ضعف نشان ندادند، هرگز خود را زبون نساختند و جز در مقابل حضرت حق ترحم نطلبیدند و به پیروان خود آموختند که چنین باشند ، که عزت مؤمن در بى نیازى او از مردم است ، چنانکه نبى اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود:
«عزالمؤمن استغناؤه عن الناس.»1
این سخن بدان معنا نیست که انسانها بى نیاز از یکدیگرند و کسى را به کسى حاجتى نیست‏2، بلکه بدین معناست که در مناسبات اجتماعى و در برخوردها و طلب احتیاجات و رفع نیازها، عزت انسان حفظ شود و تن به استرحام ندهد؛ همان گونه که پیامبر عزت وکرامت فرمود:
« اطلبوا الحوائج بعزة الانفس.» 3
خواسته‏هاى خود را با حفظ عزت نفس بخواهید.
مؤمن استرحام نمى‏کند، گردن در مقابل این و آن کج نمى کند ، خود را حقیر نمى سازد ، براى هیچ مؤمنى جایز و روا نیست که خود را خوار سازد؛ 4 و هیچ انسانى را شایسته نیست که کرامت انسانى خود را فداى خواسته‏هاى بى ارزش کند و منت پذیر خوان آن شود که بهره‏اى از وجود ندارد و حتى رایحه آن را نیز استشمام نکرده است 5، چنانکه پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در وصیتهاى خود به على (علیه السّلام) فرمود: اى على ! اگر (ناچار شوم) دست خود را تا آرنج در دهان اژدها فرو برم ، این عمل نزد من محبوبتر است از اینکه از کسى که چیزى نبوده و دارا شده است، چیزى را درخواست کنم . و شاگرد مکتب نبوى، پسر ابوطالب ، یک ساعت با ذلت زیستن (و زبون بودن) را با عزت روزگار برابر نمى‏دانست:
«ساعة ذل لا تفى بعز الدهر.»6
و پرورده دست آموزگار عزت و نافى هر استرحامى ، زین العابدین (علیه السّلام) مى‏فرمود:
«ما أحب أن لى بذل نفسى حمرالنعم.» 7
دوست ندارم با ذلت نفس خویش به بهترین نعمتها (شتران سرخ مو) نایل شوم.
این سخن بدان معناست که انسان براى رسیدن به خواسته‏هاى خود نباید گوهر کرامت و شرافت خویش را لگدمال کند، بلکه در عین حفظ عزت و عدم استرحام، باید خواسته‏ها عنوان و دنبال شود . سیادت انسان ارزش والایى است که بدون آن زندگى انسانى میسر نیست و اگر انسان به استرحام کشیده شود و عزت وجودى خود را زایل سازد، پذیراى همه کجیها وناراستیها مى‏شود؛ که راستیها در سایه عزت و عدم استرحام است و کجیها در پى شکسته شدن عزت و ریختن آبروى انسان. از امام باقر (علیه السّلام) نقل شده است که فرمود:
«بئس العبد عبد له رغبة تذله.»8
بدبنده‏اى است کسى که او را تمایلى باشد که عامل خوارى او گردد.
در منطق پیشوایان حق، هیچ زشتى چون زشتى گردن کج کردن در برابر مخلوق و استرحام براى خواسته‏هاى بى‏ارزش دنیایى نیست، چنانکه امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
«ما أقبح بالمؤمن أن تکون له رغبة تذله.» 9
چه زشت و قبیح است براى مؤمن خواسته‏اى که وسیله ذلت او شود از همین روست که پیشوایان معصوم به جد سفارش کرداند که از خواسته‏هایى که موجب زبونى و نفى عزت مى شود پرهیز گردد. آنها امر به قطع هرگونه طمع کرده‏اند تا ریشه ذلت در برابر مخلوق و استرحام در مقابل خلق خشکانده شود. حضرت موسى ابن جعفر (علیه السّلام) در وصایاى خود به هشام بن حکم فرمود:
«یا هشام ایاک و الطمع ، و علیک بالیأس مما فى أیدى الناس، و امت الطمع من المخلوقین، فان الطمع مفتاح الذل و اختلاس العقل و اختلاق المروات و تدنیس العرض.» 10
اى هشام! از طمع بپرهیز و از آنچه در دست مردم است ناامید باش، و طمع از مخلوق را بمیران و بیر که طمع کلید هر خوارى و ربودگى عقل و زوال مردانگى و ریختن آبروست.
استرحام ریشه در طمع دارد و طمع ریشه در دنیازدگى، و تا دلسپردگى به دنیا رفع نشود، حقارت در مقابل مخلوق و استرحام رفع نمى‏شود. زیدبن صوحان از امیرمؤمنان (علیه السّلام) پرسید: کدام چیز ذلت آورترین چیزهاست؟ فرمود: «الحرص على الدنیا» 11(حرص بردنیا) . به همین سبب است که در سیره نبوى براى حفظ کرامتها و شرافتهاى انسانى و ایجاد روحیه آزادگى واستقلال از مخلوق، بر قطع طمع تأکید شده است، زیرا طمع اساس استرحام است . آن که پیرو سنت پیامبر است و خود را در قید بیعت او مى داند در مقابل مخلوق سر خم نمى کند، روى پاى خود مى ایستد، زیر بار منت مخلوق نمى‏رود. چنانکه از امیرمؤمنان (علیه السّلام) نقل شده است : 12
لنقل الصخر من قلل الجبال‏
احب الى من منن الرجال‏
یقول الناس لى فى الکسب عار
فقلت العار فى ذل السؤال‏
بلوت الناس قرنا بعد قرن‏
و لم ار مثل مختال بمال‏
و ذقت مرارة الاشیاء طرا
فما طعم امر من السؤال‏
و لم أر فى الخطوب أشد هؤلاء
و أصعب من مقالات الرجال‏
کشیدن سنگهاى گران از قله‏هاى کوه نزد من از منت دیگران کشیدن محبوبتر است .
مردم به من مى‏گویند: کار براى تو عیب است و حال آنکه عیب آن است که انسان دست سؤال پیش دیگران دراز کند.
مردمان را دوره‏اى پس از دوره‏اى آزمودم و کسى را چون فریفتگان مال ندیدم. و تلخى همه چیز را به تمامه چشیدم و هیچ تلخى را تلختر از سؤال نیافتم.
و در میان کارهاى بزرگ و سخت هیچ کارى را سخت‏تر و سنگینتر از سؤال و شنیدن منت دیگران ندیدم.
و پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به اصحاب خود مى آموخت که چنین باشند، و آنا را در این جهت تربیت مى کرد. عالم ربانى احمد بن فهد حلى ، نقل مى کند که روزى پیامبر به اصحاب خود فرمود: آیا با من مبایعت نمى‏کنید؟ عرض کردند: ما با شما مبایعت کرده‏ایم. فرمود: مبایعت کنید مرا در اینکه از مردم چیزى نخواهید و پس از آن اگر از دست کسى تازیانه مى افتاد خود فرود مى‏آمد و آن را بر مى‏داشت و به کسى نمى گفت آن را به من ده .13 بدین ترتیب آن حضرت اصحاب خود را به سوى آنکه «خود» باشند و محتاج «غیر» نباشند سوق مى داد تا روحیه عدم استرحام در آنان شکل گیرد. پیامبر با نفى «بیخودى» و اثبات «خودى» مسلمانان را محکم ساخت وآنها را از استرحام در مقابل غیر خدا پیراست و آن گاه آن حماسه باشکوه را در تاریخ بشریت برافراشت. علامه اقبا لاهورى در منظومه «اسرار خودى و رموز بیخودى» به این حقیقت پرداخته است و مى گوید اصل نظام، عالم از «خودى» است و تسلسل حیات تعینات وجود بر استحکام خودى انحصار دارد 14 و اینکه «خودى» از سؤال ضعیف مى گردد. او اصل درد مسلمانان را در ضعیف شدن «خودى» آنان مى داند وآنان را به «خود» فرا مى خواند و از «سؤال» و «استرحام» و «منت پذیر خوان غیر» بودن پرهیز مى‏دهد و به «سربلندى » در سایه سیره نبوى دعوت مى‏کند: 15
اى فراهم کرده از شیران خراج‏
گشته‏اى رو به مزاج از احتیاج‏
خستگى‏هاى تو از نادارى است
اصل درد تو همین بیمارى است
مى‏رباید رفعت از فکر بلند
مى کشد شمع خیال ارجمند
از خم هستى مى گلفام گیر
نقد خود از کیسه ایام گیر
خود فرود آ از شتر مثل عمر 16
الحذر از منت غیر الحذر
تا بکى دریوزه منصب کنى
صورت طفلان زنى مرکب کنى
فطرتى کو بر فلک بند نظر
پست مى گردد ز احسان دگر
از سؤال افلاس گردد خوارتر
از گدایى گدیه‏گر نادارتر
از سؤال آشفته اجزاى خودى‏
بى تجلى نخل سیناى خودى‏
مشت خاک خویش را از هم مپاش‏
مثل مه رزق خود از پهلو تراش‏
گرچه باشى تنک روز و تنک بخت‏
در ره سیل بلا افکنده رخت‏
رزق خویش از نعمت دیگر مجو
موج آب از چشمه خاور مجو
تا نباشى پیش پیغمبر خجل‏
روز فردایى که باشد جان گسل‏
ماه را روزى رسد از خوان مهر
دغ بر دل دارد از احسان مهر
همت از حق خواه و با گردون ستیز
آبروى ملت بیضا مریز
آنکه خاشک بتان از کعبه رفت
مرد کاسب را حبیب الله گفت
واى بر منت پذیر خوان غیر
گردنش خم گشته احسان غیر
خویش را از برق لطف غیر سوخت‏
با پشیزى مایه غیرت فروخت‏
اى خنگ آن تشنه کاندر آفتاب‏
مى نخواهد از خضر یک جام آب‏
ترجبین از خجلت سائل نشد
شکل آدم ماند و مشت گل نشد
زیر گردون آن جوانى ارجمند
مى رود مثل صنوبر سربلند
در تهى دستى شود خوددارتر
بخت او خوابید و او بیدارتر
قلزم زنبیل سیل آتش است‏
گر زدست خود رسد شبنم خوشست‏
چون حباب از غیرت مردانه باش‏
هم به بحر اندرنگون پیمانه باش‏
شأن مؤمن چنین اقتضا مى‏کند و پیامبر در برخورد با مردم خود چنان رفتار مى‏کرد که شأن بى‏نیازى از دیگران در آنها شکوفا شده و باب استرحام بسته گردد. در این رابطه از امام صادق (علیه السّلام) روایت شده است که آن حضرت فرمود: مردى از اصحاب پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) دچار تنگدستى و سختى شد. همسرش گفت: کاش خدمت پیامبر مى‏رسیدى و از او چیزى مى‏خواستى. مرد خدمت پیامبر آمد. و چون حضرت او را دید فرمود: «هر کس از ما سؤال کند به او عطا کنیم و هر کس بى نیازى جوید خداوند بى نیازش کند». مرد با خود گفت منظور پیامبر جز من نیست. پس به سوى همسرش بازگشت و او را از این ماجرا آگاه کرد!. زن گفت رسول خدا هم بشر است (و از حال تو آگاه نیست)، او را آگاه ساز. مرد مجدداً نزد پیامبر آمد و چون حضرت او را دید فرمود:
«هر کس از ما سؤال کند به او عطا مى‏کنیم و هر کس بى نیازى جوید خداوند بى نیازش کند». این ماجرا تا سه بار تکرار شد. در نتیجه مرد برفت و کنگى عاریه کرد و راهى کوهستان شد و قدرى هیزم برید و آورد و به نیم چارک آرد فروخت و آن را به خانه برد و خوردند. فرداى آن روز هم همین کار را کرد و هیزم بیشترى آورد و فروخت و پیوسته کار مى‏کرد و اندوخته مى‏کرد تا خود کلنگى خرید و باز هم اندوخته کرد تا دوشتر و غلامى خرید و توانگر شد و حال او نیکو گشت. روزى خدمت پیامبر آمد و گزارش داد که چگونه به جهت سؤال آمده بود و از پیامبر چه شنید. حضرت فرمود، من که گفتم: «هر کس از ما سؤال کند به او عطا کنیم و هر کس بى نیازى جوید خداوند بى نیازش کند» 17 با همین جهت‏گیرى تربیتى، پیشوایان حق توصیه به نومیدى و چشم نداشتن به دست مردم مى‏کردند. امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
«اذا أراد أحدکم أن لا یسأل ربه شیئاً الا أعطاه فلییأس من الناس کلهم ولا یکون له رجاء الا عندالله، فاذا علم الله عزوجل ذلک من قلبه لم یسئل الله شیئاً الا أعطاه.»18
چون کسى از شما خواهان آن باشد که هر چه از پروردگارش خواهد، بدو عطا کند، باید از مردم ناامید شود و امیدى جز به خدا نداشته باشد، که چون خداى عزوجل این را از قلبش داند، هر چه خواهد بدو عطا کند.
و از امام سجاد (علیه السّلام) نقل شده است که فرمود:
«رأیت الخیر کله قد اجتمع فى قطع الطمع عما فى أیدى الناس و من لم یرج الناس فى شى‏ء ورد أمره الى الله عزوجل فى جمیع اموره استجاب الله عزوجل له فى کل شى‏ء.» 19
تمام نیکى را در بریدن طمع از آنچه در دست مردم است دیدم و هر کس هیچ امیدى به مردم نداشته باشد و امرش را در هر کارى به خداى عزوجل واگذارد، خداوند در همه چیز او را اجابت کند.
و امام باقر (علیه السّلام) در مقام بیان علت این همه تأکید بر عدم استرحام و اظهار بى نیازى و به خود متکى بودن فرمود:
«طلب الحوائج الى الناس استلاب للعز و مذهبة للحیاء و الیاًس مما فى ایدى الناس عز للمومن فى دینه و الطمع هو الفقر الحاضر.»20
حاجت خواستن از مردم موجب سلب عزت و رفتن حیاست و نومیدى از آنچه در دست مردم است موجب عزت مؤمن در دینش است، و طمع همان فقر آماده است .
در منطق نبوى نومیدى از آنچه در دست مردم است، بى‏نیازى نقد و طمع ،فقر نقد محسوب مى‏شود و پیامبر به آن مى‏خواند و از این پرهیز مى‏داد.21 و اوصیاى آن حضرت اجازه نمى‏دادند مردم چه در مقابل آنها وچه در مقابل دیگران به استرحام کشیده شوند . مفضل بن قیس بن رمانه گوید خدمت امام صادق (علیه السّلام) رفتم و از حال خود (و گرفتارى و درماندگى خویش) لب به شکایت گشودم و از آن حضرت خواستم که برایم دعا کند. امام به کنیزکى که آنجا بود فرمود: آن کیسه سکه را که ابوجعفر (منصور) براى ما فرستاده است بیاور. پس کنیزک کیسه را آورد و حضرت فرمود: در این کیسه چهار صد دینار است؛ با آن زندگى خود را بهبود بخش. عرض کردم: به خدا سوگند، فدایت شوم، مقصودم این نبود که بخواهم چیزى بگیرم، مقصودم فقط خواهش دعا بود. حضرت فرمود: بسیار خوب ، دعا هم مى کنم اما (سخن من با تو این است ) : «ایاک أن تخبر الناس بکل حالک فتهون علیهم.» 22(بپرهیز از اینکه هر گرفتارى که دارى با مردم بازگو کنى تا نزد آنان خار شوى). ملاحظه مى شود که چگونه امام مفضل بن قیس را از آنچه موجب استرحام مى شود پرهیز مى دهد، چرا که به بیان امیرمؤمنان (علیه السّلام):
«أزرى بنفسه من استشعر الطمع، و رضى بالذل من کشف عن ضره ، و هانت علیه نفسه من أمر علیها لسانه.» 23
هر کس طمع در درون داشته باشد خود را حقیر کرده؛ و کسى که ناراحتیهایش را فاش کند به ذلت خویش راضى شده؛ و کسى که زبانش را بر خود امیر کند شخصیت خود را پایمال کرده است.
پیشوایان حق به گونه‏اى با مردم رفتار مى‏کردند که آنها خود را به خوارى و زبونى نکشند، بلکه عزت نفس و مناعت خود را حفظ کنند و به خود اعتماد کنند و گردن در مقابل غیر خدا کج نکنند این اصرار آنان تا آنجا بود که نقل شده است احمد ابن محمد بن ابى نصر 24 از حضرت رضا (علیه السّلام) تقاضا کرد که برایش توصیه‏اى به اسماعیل بن داود کاتب بنویسد تا شاید از او بهره‏اى ببرد و امام به اوگفت : دریغم مى آید که مانند تویى چنین چیزى طلب کند . تو بر مال من تکیه کن و خود را بى نیاز سازد.25 آنها حتى توصیه‏اى که موجب خوارى شود نمى کردند . انسان عاقل ، فشار و سنگینى سختى و مشکلات را بر فشار و سنگینى خوارى و منت دیگران ترجیح مى دهد گفته‏اند که «وقتى سقراط حکیم پیاده مى‏رفت در راهى، یکى وى را گفت : چند تن از ملوک و اشراف در تو اعتقاد دارند، چرا از کسى اسبى نخواهى تا پیاده نباید رفت؟! سقراط گفت : بار تن من بر پاى سبکتر مى آید که بار منت اسب دیگرى بر گردن من.» 26
چرا انسان پیش دیگران دست دراز کند و شرافت انسانى خود را زیر پا بگذارد، بهتر است به کم بسازد و دست پیش دیگران دراز نکند:
«التقلل ولا التوسل.» 27
قناعت به کم آرى ولى
دست نیاز به سوى دیگرى هرگز.
با این روحیه است که انسان از تن دادن به پستى آزاد مى شود. مردمى که سنگینى منت ونیازمندى به بیگانه را کمرشکن وکشنده نمى‏دانند، بوى آزادى و استقلال را نیز استشمام نخواهند کرد. تن دادن به سختیها بر انسان آزاده سهل است و تن دادن به پستیها هلاک کننده . آزاده مرگ را بر پستى استرحام ترجیح مى دهد:
«المنیة ولا الدنیة.» 28
مرگ آرى ، اما تن دادن به پستى هرگز.
آزاده ، سختى شرافتمندانه را بر راحتى زبون ساز اختیار مى‏کند و بدان افتخار مى نماید . شیخ فریدالدین عطار نیشابورى ، در داستانى این انتخاب با ارزش را به زیبایى تصویر مى کند. مى‏گوید اصمعى 29در راهى مى‏رفت و متوجه شد که چاه کنى در چاه مشغول کار است و با خود مى‏گوید: اى نفس من تو را بسیار گرامى داشته‏ام و از کارهاى پست دورت نگه داشته‏ام. اصمعى به او نهیب زد که این چه سخنى است ! توبه پست‏ترین کارها (چاه کنى در میان نجاستها) مشغولى و این چنین سخن مى‏گویى؟ مگر پست تر از کار تو هم کارى هست؟ آن گاه مرد چاه کن به بیان عزت نفس خویش پرداخت که این کار صد بار از گردن خم کردن در مقابل مخلوق و استرحام نمودن بهتر است :
اصمعى مى‏رفت در راهى سوار
دید کناسى شده مشغول کار
نفس را مى‏گفت اى نفس نفیس‏
کردمت آزاد ازکار خسیس‏
هم ترا دایم گرامى داشتم
هم براى نیک نامى داشتم‏
اصمعى گفتش تو بارى این مگوى‏
این سخن اینجا در آن مسکین مگوى‏
چون تو هستى در نجاست کارگر
آن چه باشد در جهان زین خوارتر
گفت باشد خوارتر افتادنم
بر در همچون تویى استادنم‏
هر که پیش خلق خدمتگر بود
کار من صد بار ازو بهتر بود
گرچه ره جز سربریدن نبودم‏
گردن منت کشیدن نبودم 30

پی نوشت ها :

1- شیخ صدوق، من لایحضر الفقیه، ج 4، ص .373 مکارم الاخلاق، ص 444.
2- محمد بن محمد الشعیرى ،جامع الاخبار، تحقیق حسن المصطفوى، مرکز نشر الکتاب، طهران، 1382ق. ص 100؛ و از امام جواد (علیه السّلام) نقل شده: «عزالمؤمن غناؤه عن الناس.» الشیخ
عباس القمى، الانوار البهیة فى تواریخ الحجج الالهیة، تقدیم و تعلیق محمد کاظم الخراسانى (الشانه چى)، دارالاضواء، بیروت، 1404 ق. ص 221؛ مستدرک الوسائل، ج 7، ص 230.
3- از امام صادق (علیه السّلام) نقل شده است: «انه لابدلکم من الناس ان احداً لا یستغنى عن الناس حیاته و الناس لابد لبعضهم من بعض.» بى گمان کسى نیست که تا زنده است از مردم بى‏نیاز
باشد و ناچار مردم باید با یکدیگر همکارى و سازش داشته باشند) الکافى، ج 2، ص 635.
4- الجامع الصغیر، ج 1، ص 168؛ نهج‏السادة، ج 8، ص 276؛ مختصر تاریخ دمشق، ج 22، ص 177.
5- «لا یحل للمؤمن ان یذل نفسه.» پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، تاریخ الیعقوبى، ج 2، ص 67.
6- «محجوبان را چنان مى‏نامید که اعیان موجود شده‏اند در خارج، و حال آنکه در حقیقت بویى از وجود خارجى به مشام ایشان نرسیده و همیشه بر عدم اصلى خود بوده‏اند و خواهند بود.
و آنچه موجود و مشهود است حقیقت وجود است اما به واسطه تلبس به احکام و آثار اعیان نه از حیثیت تجرد از آنها. الاعیان الثابتة ما شمت رایحة الوجود ازلا و ابداً.» میرزا على اکبر
مدرس یزدى حکمى، رسائل حکمیة چاپ دوم، اداره کل انتشارات و تبلیغات وزارت ارشاد اسلامى، 1365 ش. صص 37 و 105.
7- غررالحکم، ج 1، ص 394.
8- الکافى، ج 2، ص 109، مستدرک الوسائل، ج 12، ص 210، الخصال، ج 1، ص 23.
9- الکافى، ج 2، ص 320؛ سفینة البحار، ج 2، ص 93.
10- الکافى، ج 2، ص 320، تحف العقول، ص 368 (از امام عسکرى (علیه السّلام).
11- تحف العقول، ص 298.
12- المواعظ، ص 58.
13- دیوان الامام على بن ابى طالب (علیه السّلام)، جمع و ترتیب عبدالعزیز الکرم، انتشارات کتابخانه ارومیه، قم، صص 105 – 106؛ نهج السعادة، ج 8، صص 298 – 299.
14- عدة الداعى و نجاح الساعى، صححّه و علق علیه احمد الموحدى القمى، دارالمرتضى، دارالکتاب الاسلامى، بیروت، 1407 ق. ص 100؛ بحارالانوار، ج 96، ص 158؛ وسائل الشیعة، ج 6،
ص 310، .
15- پیکر هستى ز آثار خوردى است هر چه مى‏بینى ز اسرار خودى است.
کلیات اشعار فارسى، ص 11، و نیز ر.ک: صص 12 – 104 که بحث «خودى» و «بیخودى» کاملاً تبیین شده است .
16- همان، صص 18 – 19.
17- در توضیح مراد علامه اقبال، استاد احمد سروش درپا نوشت مى‏نویسد: «در اینجا مولانا (اقبال) به آن داستان اشاره مى‏فرماید که فاروق سوار شتر بود و تازیانه‏اش به زمین افتاد.
دیگران خواستند آن را برداشته به دستش بدهند ولى قبول نکرد و زیر بار منت خدمت دیگران نرفت و خود پیاده شد و تازیانه خود را برداشت. مؤمنین اسلام کوشش داشتند حتى المقدور
محتاج دیگران نباشند.»
18- الکافى،ج‏2،ص 139؛عدة الداعى،ص 100؛سفینة البحار، ج 2، ص 451؛ مشکاة الانوار، صص 184 – 185.
19- الکافى، ج 2، ص 148.
20- همان؛ و وسائل الشیعة، ج 6، ص 314.
21- همان؛ و عدة الداعى، ص 100، بحارالانوار، ج 96، ص 158؛ وسائل الشیعة، ج 6، ص 310 و 314؛ مشکاة الانوار، ص 185.
22- «علیک بالیأس عما فى ایدى الناس فانه الغنى الحاضر و ایاک و الطمع فانه الفقر الحاضر.» ابوجعفر احمد بن محمد بن خالدالبرقى، المحاسن، به اهتمام جمال الدین الحسینى المحدث،
دارالکتب الاسلامیة، طهران، 1370ق. ص 16؛ و قریب به همین: الجامع الصغیر، ج 2، ص 162؛ الفردوس بماثور الخطاب، ج 3، ص 32؛ المستطرف، ج 1، ص 110.
23- الکافى، ج 4، صص 21 – 22 ؛ وسائل الشیعة، ج 6، ص 311 و قریب به همین: صص 183 – 184؛ بحارالانوار، ج 47، صص 34 – 35.
24- نهج‏البلاغه، حکمت 2؛ قریب به همین: تحف العقول، ص 139.
25- احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى از بزرگان علما و فقهاى شیعه و از اصحاب امام کاظم (علیه السّلام) بود و در خدمت حضرت رضا (علیه السّلام) و جواد (علیه السّلام) رتبتى بلند داشت و مورد اعتماد بود. وى داراى
آثارى ارزشمند بوده است از جمله کتابهایى به نام «الجامع» و «المسائل». درگذشت او به سال 221 ه’ ق بوده است. ر.ک: رجال کشى، ص 556؛ ابوالعباس احمد بن على بن العباس
النجاشى، فهرست اسماء مصنفى الشیعة، المعروف برجال النجاشى، مکتبة الداورى، قم، 1397ق. ص 54؛ تقى الدین الحسن ابن على بن داود الحلى، کتاب الرجال، حققه و قدم له
محمد صادق آل بحرالعلوم، المطبعة الحیدریة، النجف، 1392 ق. ص 42؛ ابوجعفر احمد بن ابى عبدالله البرقى، کتاب الرجال، انتشارات دانشگاه تهران، 1342 ش. ص 54؛ محمد بن على
الاردبیلى الغروى الحائرى، جامع الرواة، دارالاضوء، بیروت، 1403 ق. ج 1، ص 59.
26- الکافى، ج 2، ص 149؛ وسائل الشیعة، ج 6، ص 314.
27- رضى الدین نیشابورى، مکارم اخلاق، به کوشش محمد تقى دانش پژوه، انتشارات دانشگاه تهران، 1341 ش. ص 155.
28- نهج‏البلاغه، حکمت 396.
29- همان، و تحف العقول، ص 143.
30- عبدالملک بن قریب بن عبدالملک بن اصمع باهلى، لغوى معروف عرب (122 – 216 ه’.ق) که در فن لغت به گردآورى واژه‏هاى مخصوص به موضوعى واحد همت گماشت و کتب کوچک
بسیارى در موضوعهاى گوناگون تألیف کرد. احمد امین، ضحى الاسلام، الطبعة العاشرة، دارالکتاب العربى، بیروت ج 1، ص 302؛ و در احوال او ر.ک: و فیات الاعیان و ج 3، صص 170-176؛
تاریخ بغداد، ج 10، صص 410-420؛ تهذیب التهذیب، ج 6، صص 368-369.

ادامه دارد ….
/خ