مفسران عنایت و اهتمام ویژه‌ای به تبیین شأن نزول آیات قرآن نشان داده‌اند. ولی «فضای نزول» که مربوط به مجموع یک سوره است و «جو نزول» که مربوط به مجموع قرآن کریم است، مورد عنایت و توجه مفسران واقع نشده و در تفاسیر موجود مطرح نشده است. فرق شأن نزول با فضا و جو نزول در این است که «شأن نزول» یا «سبب نزول» حوادثی است که در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم در محدوده حجاز یا خارج از آن رخ داده و همچنین مناسبت‌ها و عواملی است که زمینه ساز نزول یک یا چند آیه از آیات قرآن کریم بوده است.
 
اما فضای نزول که مربوط به مجموع یک سوره است، بررسی اوضاع عمومی، اوصاف مردمی، رخدادها و شرایط ویژه‌ای است که در مدت نزول یک سوره در حجاز و خارج آن وجود داشته است. هریک از سوره‌های قرآن کریم فصل جدیدی بود که با نزول آیه کریمه «بسم الله الرحمن الرحیم» گشوده می‌شود و با نزول بسم الله سورة بعد پایان می‌پذیرفت.
 
سوره‌های قرآن کریم برخی به طور دفعی نازل شده است، مانند سوره‌های حمد، انعام و نصر و برخی به تدریج و در طی چند ماه یا چند سال نازل شده است و در طی مدت نزول یک سوره در محدوده زندگی مسلمانان و جهان خارج حوادثی رخ داده و شرایطی خاص حاکم بوده است. کشف و پرده برداری از این رخدادها و شرایط و تبیین آن در آغاز هریک از سوره‌ها، ترسیم فضای نزول آن سوره خواهد بود. اما«جو نزول» مربوط به همه قرآن کریم است و مراد از آن بستر مناسب زمانی و مکانی نزول سراسر قرآن است. قرآن کریم در طی ۲۳ سال بر قلب مطهر و گرامی پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم نازل شد. حوادثی که در طی سالیان نزول قرآن در حوزه اسلامی و یا خارج از قلمرو زندگی مسلمانان و حکومت اسلامی پدید آمد و شرایط و افکاری که بر آن حاکم بود و با رخدادهایی که بر اثر نزول آیات قرآن کریم در جهان آن روز پدید آمد، «جو نزول قرآن» نامیده می‌شود.
 
سه عنوان یادشده (شأن، فضا و جو نزول) افزون بر این تفاوت که اولی مخصوص یک یا چند آیه است و دومی مربوط به یک سوره و سومی مربوط به همه قرآن، تفاوت دیگری نیز دارند. شأن نزول تنها ناظر به تأثیر یک جانبه رخدادهای خاص، بر نزول آیات یا آیه است، ولی در در مورد دیگر (فضای نزول سوره، جو نزول قرآن) سخن از تعامل و تعاطی تأثیر دو جانبه فضای بیرونی با نزول سوره یا جو جهانی با نزول مجموع قرآن است. بدین معنا که هم فضا و جو موجود مقتضی نزول سوره و کل قرآن بود و هم نزول سوره و تنزل مجموع قرآن فضا و جو را دگرگون می‌ساخت.
 

[راهیابی به معارف قرآن]

راهیابی به معارف قرآن و دستیابی به اغراض سوره‌ها تا حدودی در گرو آگاهی به شأن، فضا و جو نزول است و در این میان فضای نزول از اهمیت بسزایی برخوردار است. در بررسی فضای نزول سوره از منابع مختلف تاریخ، حدیث و خود قرآن کریم می‌توان استفاده کرد و این رسالت مفسران قرآن است که کمبود موجود در بخش فضای نزول سوره‌ها و جو نزول قرآن را ترمیم کنند. به عنوان نمونه به تبیین بخشی از فضای نزول سوره مبارکه «نساء» و ساختار اجتماعی و مردمی جامعه حجاز در دوران نزول این سوره می‌پردازیم تا تأثیر این فضا بر غرض اصلی سوره را ملاحظه نمایید.
 
سوره مبارکه «نساء» در سال سوم یا چهارم هجری در فضایی نازل شده که جامعه حجاز از گروه‌های مردمی زیر تشکیل می‌گشت:

1. مشرکان مکه که با همه کوشش و توان خود برای سرکوبی نظام اسلامی بسیج شده بودند.

٢. منافقان داخلی که بیش از یک سوم مسلمانان را تشکیل می‌دادند و برای بیگانگان جاسوسی می‌کردند و در مقاطع حساس به نظام اسلامی ضربه می‌زدند؛ همان گونه که در جنگ احد به یکباره از میان هزار سرباز مسلمان بیش از سیصد نفر از جبهه بازگشتند. نفاق در این مقطع تاریخی عنصری قوی و کمرشکن بود. از این رو بسیاری از آیاتی که در مدینه نازل شده از کارها و توطئه های منافقان پرده برمی‌دارد.
 
٣. یهودیان اطراف مدینه که بر اثر تمکن مالی و داشتن ثروت‌های کلان به رباخواری و صرافی اشتغال داشتند، اینان هم با منافقان داخلی در ارتباط بودند هم با مشرکان خارجی و همواره عامل مزاحمی برای نظام اسلامی به شمار می‌آمدند.
 
4. گروه ضعیف الایمان که نه منافق بودند نه یهودی و نه مشرک و قرآن کریم گاهی با تعبیر «اَلَذیِنَ فِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ» از آنان یاد می‌کند. این چهار گروه عناصر رسمی در برابر نظام اسلامی بودند، اعم از محارب و مخالف و مختلف و بی تفاوت.
 
سورۂ نساء در چنین فضایی نازل شده است که امنیت داخلی و خارجی نظام اسلامی سخت در معرض تهدید است و دشمنان گوناگون آن هریک به گونه‌ای در صدد لطمه زدن به آن هستند. این قرائن برخی از مفسران را به این نتیجه رسانده است که سوره نساء دو هدف اساسی را دنبال می‌کند، یکی استقرار امنیت عمومی برای خانواده و جامعه و دوم استقرار امنیت خارجی برای امت اسلامی و نظام دینی؛ این اغراض در یک محور اصلی یعنی «استقرار امنیت در جامعه» خلاصه می‌شوند.
 
بررسی محتوایی سوره مبارکه نساء نیز بر این برداشت مهر تأیید می‌زند. این سوره با امر به تقوا و یکی دانستن منشأ همه انسان‌ها آغاز می‌شود و به این ترتیب جامعه انسانی را خانواده واحدی می‌داند که باید با وضع قوانین از آن محافظت گردد و حقوق همگان بخصوص زنان و ایتام رعایت شود. آنگاه قانون ارث، قوانین مربوط به ازدواج و قوانین کلی برای حفظ اموال عمومی را متذکر شده و بر کنترل و نگهداری و بهسازی نخستین واحد اجتماع یعنی محیط خانواده تأکید می‌کند.
 
سپس به بیان حقوق و وظایف متقابل افراد جامعه پرداخته و اهمیت آن را در حفظ نظم و کیان جامعه گوشزد می‌کند و ضمن معرفی دشمنان جامعه اسلامی اعم از مشرکان، منافقان، یهودیان و بی تفاوتان مسلمانان را به مبارزه با دشمنان شناخته شده تشویق می‌کند و تنها راه حفظ امنیت و اقتدار جامعه اسلامی را در اطاعت از رهبر حکومت اسلامی می‌داند. در انتها با تأکید بر حقانیت رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و اله و سلم اهل کتاب را به اعتدال در رأی و قول فرامی‌خواند و سرانجام سوره با همان آهنگی که آغاز شده بود به پایان می رسد و چند نکته از حقوق خانواده و ارث را گوشزد می‌کند.
 
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر، صص177-173، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵