فلسفه استفاده از واژه «کل» در دعاي ماه مبارک رمضان چيست؟

بدون شك انسان در مكتب اسلام، از جايگاه والايي برخوردار است و در واقع اگر انسانيت انسان زنده نگه داشته شده، در سايه دين خدا، مخصوصاً دين مبين اسلام است. قرآن كريم كه كتاب آسماني ما است، ارزشها و امتيازات فراواني براي انسان بيان مي كند كه به عنوان نمونه به چند مورد از آنها اشاره مي شود:
1. مسجود فرشتگان الهي است. (بقره/34)
2. ظرفيت علمي انسان بزرگترين ظرفيتي است كه يك مخلوق مي تواند داشته باشد. (بقره/31-32)
3. فطرت انسان خداشناس است و در عمق وجدان خود به خداي خويش آگاهي دارد.(اعراف/172، روم/30)
4. او مختار آفريده شده است(دهر/2 و 3)
و…[1]البته سرزنشهايي هم متوجه آنان شده است، از قبيل اينكه «انسان بسيار ظالم و كفران كنندة‌ نعمتهاي الهي است» (ابراهيم/34) و اين سرزنشها به بُعد طبيعي و مادي انسان بر مي گردد و اصل در انسانيت انسان همان بعد مجرد اوست كه او مي تواند با اختياري كه دارد استعدادهاي بعد مجرد خويش يا بعد مادي اش را به فعليت برساند.
با وجود اين امتيازات و خوبيهايي كه انسان دارد، به كار بردن واژة كل در دعاها ناظر به ارزش گذاري به انسان نيست، مخصوصاً اگر اين توهم در ذهن انسان برسد كه پس انسان محور همة هستي است و در واقع يك نوع تفكر انسان گرايي و اومانيستي در ذهن انسان پديد آيد؛ البته انسان داراي ارزش بسيار والايي است ولي، ‌نه در آن حد كه به انسان محوري بگرائيم، و خود همين دعاها كه گفتگوي با خدا است يك نوع ارزش براي انسان به حساب مي آيد، زيرا مگر كم است كه يك موجود ناقص فقير با يك موجود كامل در حد اعلي و غني و… گفتگو نمايد و همه خواسته هايش را بدون دغدغه و بي پرده به او بگويد.
براي بيان: فلسفة كاربرد واژة «كل»، ناگزير از بيان مقدمه اي هستيم و آن اينكه دعا نوعي ارتباط است ميان انسان و خداوند و اين ارتباط با خداوند آدابي دارد كه در كتابها مفصل بيان شده است.[2]يكي از آداب و شرايط دعايي كه به مورد اجابت مي رسد اينست كه براي مؤمنان ديگر نيز دعا كنند، در واقع بعد از حمد و ثناي الهي و صلوات بر محمد و آلش ـ صلي الله عليه و آله ـ مهمترين بعد دعا اين است كه براي ديگران دعا کنند، در حقيقت اين نوع از دعا، همة مرزها، حصارها و قيدها را مي برد و يك انسان مسلمان با يك امت بزرگ اسلامي در طول تاريخ و در روي زمين، ارتباط برقرار مي كند، همان گونه كه صلوات بر محمد و آل او انسان را با ولايت آسماني مرتبط مي سازد.
تعميم دعا براي مومنان، محبوب خداوند است و آن دعا را اجابت مي كند، زيرا وقتي انسان براي همه دعا مي كند، خداوند يا همه را رد مي كند يا بعضي را رد و بعضي ديگر را قبول و يا همه را قبول مي كند، او كريم تر از آن است كه همه را رد نمايد .
اين نوع از دعا كردن در كتاب خدا و روايات معصومين ـ عليهم السلام ـ مورد تأكيد زيادي واقع شده است و هم چنين آمده است كه خداوند ثواب صاحب دعا را به عدد هر مؤمني كه دعايش شامل او شود، حسنه مي دهد و هر مؤمني كه اين دعا شاملش شود، روز قيامت براي او شفاعت مي كند.[3]از امام صادق ـ عليه‎ السلام ـ نقل شده كه رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: هيچ مؤمني نيست كه براي مؤمنين و مؤمنات دعا كند، جز اينكه خداوند مثل آنچه را كه براي آنها دعا كرده است، از جانب هر مؤمن و مؤمنه اي كه در گذشته از اول آفرينش يا كساني كه در آينده مي آيند تا روز قيامت، باز مي گرداند و در روز قيامت كه دستور برسد فلان شخص را به جهنم ببريد، مؤمنين و مؤمنات عرض مي كنند، خدايا اين شخص در دنيا براي ما دعا مي كرد، شفاعت ما را در حق ايشان قبول نما، خداوند هم شفاعت آنها را در حق دعا كننده قبول مي كند و او از رفتن به آتش نجات مي يابد.[4]جالب اينجاست كه اينگونه دعا كردن و تعميم دادن به همة مؤمنان در دعاهاي وارده از معصومين ـ عليهم السّلام ـ فراوان به چشم مي خورد كه يك نمونه آن، دعاي وارده در ماه رمضان است كه بعد از نمازهاي واجب يوميه خوانده مي شود، در صحيفة مباركه سجاديه كه دعاهاي امام سجاد ـ عليه السّلام ـ است، دعاهاي زياد با اين شيوه آمده مثلاً دعاي هفدهم، نوزدهم، دعاي بيست و هفتم كه امام براي مرزداران كشورهاي اسلامي دعا مي كنند و…
پس عموميت دادن در دعاها و دعا كردن براي ديگران در منابع اسلامي، اعم از قرآن (مثل آياتي كه با ربّنا شروع مي شود) و روايات بسيار آمده است؛ فلسفه عموميت دادن را نيز خود پيشوايان معصوم ـ عليهم السّلام ـ بيان فرموده اند و آن اينست كه اينگونه دعا كردن زودتر به هدف اجابت مي رسد.[5] به ديگر بيان، اسلام ديني است اجتماعي که پيامها، دستورها، احكام و عبادات آن متوجه همة مردم است و در واقع مي خواهد با اينگونه پيامهايش ،روح اجتماع را زنده كنند، مثلاً دستور به نماز جماعت، نماز جمعه، حج، خمس، زكات و … و حتي در دعا كردن براي ديگر برادران و خواهران، اجتماعي بودن خود را به نمايش گذاشته است.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. آيت الله بيوك خاتمي زنجاني، دعا از ديدگاه قرآن و روايات، انتشارات ائمه ـ عليهم‎ السلام ـ ، اول 1379.
2. آيت الله حايري شيرازي، انسان شناسي، شفق، قم، سوم 1378.
3. آيت الله عبدالله جوادي آملي، نسبت دين و دنيا/52-58، اسراء، دوم، 1381.

پي نوشت ها:
[1] . حايري تهراني، مهدي، شخصيت انسان از نظر قرآن و عترت، بنياد فرهنگي امام مهدي، چاپ اول، 1373، ص 105-114.
[2] . ر.ك: کليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1365، ج2، ص488-472.
[3] . الآصفي، محمد مهدي، الدعا عند اهل البيت ـ عليهم‎ السلام ـ ، انوار المهدي، چاپ اول، 1418ق، ص154-155.
[4] . همان، ص 156، به نقل از امالي طوسي، ج2، ص15.
[5] . اصول كافي، ج4، ص242.