گرچه مکی یا مدنی بودن سوره به درک فضای نزول آن کمک شایان توجهی می‌کند، اما ضروری است برای ترسیم فضای نزول سوره به شواهد تاریخی و روایی توجه بیشتری مبذول گردد زیرا وضعیت جامعه اسلامی در دوران بعثت چه در مکه و چه در مدینه متفاوت و متغیر بوده است. از این رو با اینکه سوره آل عمران در مدینه و قبل از نزول سوره نساء نازل شده است و از جهت فضای نزول تا حدی به سوره نساء شبیه است، اما غرض اصلی سوره آل عمران با غرض سورۂ نساء متفاوت بوده و هدف دیگری را دنبال می‌کند.
 
علامه طباطبایی با تکیه به فضای نزول سورة «آل عمران» درباره هدف اصلی این سوره می‌گوید: غرض اصلی از این سوره دعوت نمودن مؤمنان است به اینکه در حمایت دین الهی توحید کلمه داشته باشند. از این رو موقعیت دقیق و حساس آنان را در برابر یهود و نصاری و مشرکین گوشزد نموده تا آنان علیه این دشمنان قسم خورده که هریک قصد خاموش کردن چراغ روشن اسلام را داشتند، قیام کرده و صبر و ثبات قدم را شعار خود سازند. زمان نزول این سوره هنگامی بوده که کار رسول اکرم صلی الله علیه و اله و سلم تا اندازه‌ای استقرار یافته ولی بطور کامل پابرجا نشده است.

چون در آیات آن از غزوه احد و مباهله با نصارای نجران و همچنین درباره بعضی از امور مربوط به یهود، و وادار نمودن مسلمانان به قیام در برابر مشرکین و دعوت نمودن آن‌ها به صبر و ثبات و مرابطه، تذکراتی داده شده و همه این‌ها مؤید آن است که زمان نزول آن در اوقاتی بوده که مسلمانان به تمامی قوا به دفاع دینی اشتغال داشتند و در این راه کوشش می‌کردند. این روزها کم کم داشت شهرتی اسلام در دنیا روش‌های کشف اهداف و مقاصد سوره‌ها منتشر می‌شد. لذا جهانیان علیه پیشرفت آن قیام کرده بودند و گذشته از یهود و نصاری و مشرکین عرب از طرف ممالک خارجی همچون دو کشور «ایران» و «روم» نیز تحرکاتی شروع شده بود. لذا خداوند متعال در این سوره بعضی از حقایق دینش را به مؤمنین تذکر داده تا قلب آنان را پاکیزه کند و رنگ شبهات و وسوسه‌ها و فریب کاری اهل کتاب را از دشمنان بزداید. همچنین برای آنان روشن ساخته که خداوند از تدبیر ملکش آنی غافل نشده و در برابر اقدامات مخلوقات خود عاجز نیست.
 
در ترسیم فضای نزول سوره‌ها باید به همه احوال و اموری که به خوبی شرایط عمومی جامعه را تحت الشعاع قرار می‌دهند و فضای فرهنگی و اجتماعی خاصی را می‌آفرینند توجه نمود. جنگ یا صلح، امنیت یا خوف، خشکسالی یا فراوانی، پیروزی و شکست، غلبه روحیه ایمان یا کفر یا نفاق در جامعه، حاکمیت یأس یا امیدواری بر مسلمین، شادی و حزن، هریک به گونه‌ای ساختار فضای عمومی جامعه را سامان می‌دهد.
 
نه تنها شرایط اجتماعی بلکه شرایط فرهنگی جامعه نیز باید در ترسیم فضای نزول سوره مورد توجه واقع شود. زیرا میزان گرایش یک جامعه به علم و ایمان؛ گسترش نهادهای فرهنگی و اقبال عمومی به مؤلفه‌های فرهنگی همچون کتاب، شعر و…؛ آداب و رسوم اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه در زمینه مسائل خانوادگی و روابط اجتماعی همگی در ترسیم ساختار کلی فضای حاکم بر یک جامعه در زمان خاص تأثیر به سزا و تعیین کننده دارد.
 

شأن نزول آیات و سوره

شناخت شأن نزول آیات و سوره‌ها، نقش بسیار مهمی در فهم و درک معانی قرآن و کشف اغراض و اهداف سوره‌ها دارد. به همین جهت مفسران اولین مسئله‌ای را که در تفسیر هر آیه بررسی می‌کنند شأن نزول آن است و تفسیری را بیشتر دارای ارزش می‌دانند که مفسر آن بیش از دیگران، واقف به شأن نزول آیات بوده باشد. یکی از دلایلی که امیر المؤمنین على علیه السلام در بین شیعه و سنی آگاه‌ترین و تواناترین فرد در تفسیر قرآن نامیده شده است آن است که آن حضرت پس از پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بیش از همه از اسباب النزول آیات مطلع بوده است و خود آن حضرت می‌فرماید: سوگند به خداوند هیچ آیه‌ای نازل نشد جز آنکه دقیقا میدانم درباره چه موضوعی و چه کسی و درباره کجا و کدام نقطه از سرزمین نزول یافته است.
 
قرآن پژوهان و مفسران فواید بسیاری برای «شأن نزول» برشمرده‌اند و بر تأثیر به سزای آن در تفسیر قرآن و فهم معانی آن تأکید نموده‌اند. آنچه در این مجال مدنظر است تأثیر «شأن نزول» بر تشخیص غرض سوره و تعیین موضوع اصلی آن است. اگر از گذرگاه صعب العبور و پردست انداز حجیت روایات شأن نزول بگذریم و جواز استفاده از آن‌ها را در استنباطات قرآنی به دست آوریم می‌توانیم از آن‌ها در کشف موضوع سوره بهره مند شویم:
 
به اعتقاد اغلب دانشمندان علوم قرآنی «شناخت شأن نزول آیات» برای آگاهی از مدلول صحیح آیات و برطرف شدن شک و ابهام از چهره مفاهیم آن‌ها ضروری است و اگر کسی بخواهد مدلول و مفهوم صحیح آیات را بدون «شناخت شأن نزول» باز یابد در حقیقت راه ناقص را طی کرده است و گاهی ممکن است نتیجه‌ای معکوس و واژگونه عاید او گردد. ابن تیمیه در این باره می‌گوید: «شناسایی سبب نزول به فهم و درک صحیح آیه مدد می‌رساند، زیرا علم به سبب موجب علم به مسبب یعنی علم به خود آیه می‌گردد.»
 
کشف غرض هر سوره متوقف بر فهم معانی صحیح آیات است و با برداشت‌های ناقص و حدس و احتمال و ترجمه تحت اللفظی آیات نمی‌توان به غرض اصلی سوره رسید، بنابراین توجه به شأن نزول آیات کمک مهمی به کشف غرض سوره می‌نماید. به عنوان نمونه باید به آیات شریفه اکمال، تبلیغ و ولایت در سوره مبارکه مائده اشاره کرد. این آیات که از آیات کلیدی و محوری سوره مائده هستند و نقش مهمی در کشف غرض سوره بعهده دارند به علت بی توجهی به شأن نزول و نفهمیدن درست معانی بلندشان مورد غفلت برخی از مفسران اهل سنت قرار گرفته و در نتیجه در تشخیص موضوع سوره به خطا رفته‌اند.
 
شأن نزول‌های متعدد و قطعی الصدور درباره آیات سه گانه مذکور ثابت می‌کند که این آیات درباره ولایت حضرت علی علیه السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم نازل شده است و همگی به پیمان الهی ولایت اشاره دارند و با غرض اصلی سوره که درباره وفای به عهد و پیمان‌ها بخصوص پیمان‌های الهی و اجرای حلال و حرام خداست پیوندی ناگسستنی دارند. اگر معنای این آیات به کمک شأن نزول آن‌ها به درستی درک می‌شد هر مفسری بی درنگ از خود سؤال می‌کرد که چرا سه آیه مهم پیرامون ولایت در سوره مائده قرار داده شده است؟ چه ارتباطی بین غرض سوره و پیمان الهی ولایت وجود دارد؟ آنگاه با اندکی تأمل در می‌یافت که از آنجا که غرض سوره درباره عهد و پیمان است، این آیات در آن گنجانده شده‌اند.
 
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر، صص183-177، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵