چکيده
 

صحيفه ي سجاديه، يادگار امام سجاد (عليه السلام)، کهن‌ترين و معتبرترين متن دعايي شيعيان است. کاستي‌ هايي که در سلسله ي اسناد اين کتاب وجود دارد، پرسش‌ هايي را در صحت انتساب صحيفه به امام سجاد (عليه السلام) پديد آورده است. در پاسخ به شبهات موجود راه‌ هاي گوناگوني وجود دارد که در اين مقاله از نگاه متن‌شناختي و عرضه دعاهاي صحيفه به قرآن، قرينه‌اي براي درستي انتساب کتاب نشان داده شده است. تضمين‌ها، تلميح‌ها و نکات تفسيري صحيفه بررسي و ناسازگاري‌ هاي ظاهري قرآن و صحيفه نيز پاسخي درخور يافته است.
کليد واژه‌ها: صحيفه سجاديه، تضمين، تلميح، تفسير قرآن.

درآمد
 

صحيفه سجاديه از کتاب‌ هاي معرفتي و معتبر ميراث شيعي است که به سبب ناشناخته ماندن دو راوي نخست آن، يعني «متوکل بن هارون» و «عمير بن متوکل» نمي‌توان سند آن را، از ديدگاه علم رجال، صحيح خواند. (1) راه‌کار شناخته شده براي تقويت چنين احاديثي، گردآوري قرينه‌ هايي است که متن را تقويت کند و نسبت کتاب به گوينده را محکم‌تر نمايد. يکي از قرينه‌ها، عرضه دعاهاي صحيفه سجاديه به قرآن و سنت است. بر همين اساس، در اين نوشتار تنها «درونمايه‌ هاي مشترک قرآن و صحيفه» را بررسي کرده‌ايم تا بر درستي متن کتاب دست يازيم. در نخستين گام‌ هاي پژوهش‌، به هم تنيدگي قرآن و صحيفه را آن چنان گسترده يافتيم که چنانچه تمامي موارد را گزارش نماييم، خود پژوهشي دراز دامن و مستقل خواهد شد. در بررسي دعا هاي صحيفه، عبارت‌ هايي رخ مي‌نمايد که آيه‌اي از قرآن، بدون تغيير، در متن دعا آمده است. ما اين موارد را با عنوان «تضمين» آورده‌ايم؛ اما بيش از موارد تضمين آيات در صحيفه، اشارات و تلميح‌ هاي قرآني فراواني است که در صحيفه به کار رفته است. در بخشي از اين نوشتار، اشارات و تلميح‌ هاي قرآني صحيفه را برنموده‌‌ايم که در اين موارد گاه، اطلاقي را تقييد و يا اجمال قرآني را تبيين و در مواردي نکات مبهمي را تفسير مي‌کند. (2) آنچه در بررسي رابطه قرآن و صحيفه مهم است، محتواي همسان آن هاست؛ براي نمونه، اگر بيشترين تآکيدات قرآن بر محور توحيد است، صحيفه سجاديه نيز توحيدگراست. در جاي جاي صحيفه توحيد ذاتي، توحيد صفاتي، توحيد افعالي و توحيد عبادي تبيين شده‌ است و يا اگر روح قرآن تقويت روحيه سپاسگزاري از منعم است، در همه جاي صحيفه نيز سپاسگزاري از منعم نمايان است.
پيوند صحيفه سجاديه با قرآن را در محور هاي گوناگون قابل بررسي است؛ مانند: تضمين‌ هاي قرآني، تلميح‌ هاي قرآني، استنادات صحيفه به قرآن، تفسير قرآن، شواهد قرآني در صحيفه و عباراتي از صحيفه كه با قرآن ناسازگار است.
در اين نوشتار، گزارشي از تضمين‌ها، تلميح‌ها و رابطه محتوايي صحيفه سجاديه با قرآن ارائه مي شود تا پژوهشگران بر پايه آن بتوانند به موضوعات ديگري مانند تفسير قرآن و استنادات قرآني هم بپردازند. (3)

تضمين‌ هاي قرآني در صحيفه سجاديه
 

واژه تضمين به معناي گنجاندن چيزي در چيز ديگر است. (4) و در اصطلاح علم بديع، آن است که شاعر از عبارت يا مصرع و يا از بيتي از شاعر ديگر در شعر خود استفاده کند و اگر شاعري مشهور نبود، نامش را نيز بياورد. (5) پيشوايان دين براي انتقال بهتر و زيباتر مفاهيم ديني بارها از تضمين‌ها و تلميح‌ هاي قرآني در سخنان خويش بهره برده‌اند (6) و با خواندن قسمتي از آيه قرآن و يا بيان کلمه‌اي از قرآن، خواننده را به مفهوم گسترده قرآني ارجاع داده‌اند. امام سجاد (عليه السلام) نيز در سخنان و ادعيه خود از اين روش بهره برده است. آنچه به عنوان تضمين در اين‌جا مراد است، عبارت‌ هايي از صحيفه است که امام (عليه السلام) آيه را در ضمن دعاي خويش آورده است. امام سجاد (عليه السلام) در هيجده دعاي صحيفه سي بار آيات قرآن را عيناً در ضمن دعاهايش آورده است و بيش از 215 بار به آياتي از قرآن در 47 دعاي صحيفه اشاره کرده است. در برخي موارد با الفاظي مانند «قلتَ» تصريح مي‌کند که عبارت پيش‌رو، آيه قرآن است، براي نمونه:
وَ أَنتَ الَذِي دَلَلتَهُم بِقَولِكَ مِن غَيبِكَ (7) وَ تَرغِيبِكَ الَذِي فِيهِ حَظُهُم عَلَي مَا لَو سَتَرتَهُ عَنهُم لَم تُدرِكهُ أَبصَارُهُم، وَ لَم تَعِهِ أَسمَاعُهُم، وَ لَم تَلحَقهُ أَوهَامُهُم، فَقُلتَ: اذكُرُونِي أَذكُركُم، وَ اشكُرُوا لِي وَ لَا تَكفُرُونِ (8) ، وَ قُلتَ لئن شَكَرتُم لَأَزِيدَنَکُم، وَ لَئِن کَفَرتُم إِنَ عَذَابِي لَشَدِيدٌ. (9) وَ قُلتَ ادعُونِي أَستَجِب لَكُم، إِنَ الَذِينَ يستَكبِرُونَ عَن عِبَادَتِي سَيدخُلُونَ جَهَنَمَ دَاخِرِينَ (10) و (11)
در اين عبارت کوتاه، امام سه آيه از قرآن را در کلام خويش تضمين کرده و پس از آن، در عبارتي کوتاه تفسيري از آيه 60 سوره غافر را ارائه نموده است:
فَسَمَيتَ دُعَاءَكَ عِبَادَه يً، وَ تَركَهُ استِكبَاراً، وَ تَوَعَدتَ عَلَي تََرکِهِ دُخُولَ جَهَنَمَ دَاخِرِينَ. (12)
رابطه‌اي که امام ميان دعا و عبادت برقرار کرده، با تأمل در آيه و ارتباط هر قسمت با قسمت پيشين نمايان مي شود؛ به گونه‌اي که امام «إِنَ الَذِينَ يستَكبِرُونَ عَن عِبَادَتِي» را با «ادعُونِي أَستَجِب لَكُم» پيوند زده و واژه شناخته شده دعا را به عبادت تفسير کرده است. دقت در اين روش، لايه‌ هاي علمي تفسير قرآن به قرآن را پربارتر خواهد کرد.
امام در برخي از دعاهاي صحيفه، آيه‌اي از قرآن را در کلام دعايي خويش آورده‌ است، بدون آن که با واژگاني مانند «قلت» بدان تصريح کند؛ براي نمونه:
وَ خَلَقَ لَهُمُ النَهَارَ مُبصِراً لِيبتَغُوا فِيهِ مِن فَضلِهِ، وَ لِيتَسَبَبُوا إِلَي رِزقِهِ، وَ يسرَحُوا فِي أَرضِهِ، طَلَباً لِمَا فِيهِ نَيلُ العَاجِلِ مِن دُنياهُم، وَ دَرَكُ الآجِلِ فِي أُخرَاهُم بِكُلِ ذَلِكَ يصلِحُ شَأنَهُم، وَ يبلُو أَخبَارَهُم، وَ ينظُرُ كَيفَ هُم فِي أَوقَاتِ طَاعَتِهِ، وَ مَنَازِلِ فُرُوضِهِ، وَ مَوَاقِعِ أَحكَامِهِ، لِيجزِي الَذِينَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا، وَ يجزِي الَذِينَ أَحسَنُوا بِالحُسنَي. (13)و(14)
آيه‌اي که امام در دعا تضمين کرده است چنين است:
وَ للهِ مَا في السَمَاوَاتِ وَ مَا في الأَرضِ لِيجزِي الَذِينَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا وَ يجَزِي الَذِينَ أَحسَنُوا بِالحُسني. (15)
در اين آيه هر چه را در آسمان‌ها و زمين است، از آن خداوند مي‌داند. امام در دعاي خود به قسمتي از خلقت خداوند ـ که همان آفرينش روشنايي روز باشد ـ اشاره مي‌کند و تمام سعي و تلاش آدمي را صحنه آزمون الهي مي‌شناساند. در پي روزي رفتن، به سير و سفر پرداختن، مراقبت از اوقات، اعمال و احکام واجب نمودن همگي براي رسيدن به پاداشي است که خداوند وعده داده است و بي‌اعتنايي به آنها کيفر الهي را فراهم مي‌آورد.
در هيجده دعاي صحيفه سجاديه، سي عبارت (16) وجود دارد که آيه قرآن تضمين شده است. اين موارد، عبارت‌ هايي است که آيه قرآن، بدون فزوني و يا کاستي در آنها آمده است و چنانچه در ميان آيه‌اي
کلمه‌اي توضيحي وجود داشته باشد، در قسمت تضمين‌ها گزارش نشده است؛ براي نمونه، در دعاي مکارم الاخلاق مي‌خوانيم:
اللَهُمَ وَ صَلِ عَلَي مُحَمَدٍ وَ آلِهِ، كَأَفضَلِ مَا صَلَيتَ عَلَي أَحَدٍ مِن خَلقِكَ قَبلَهُ، وَ أَنتَ مُصَلٍ عَلَي أَحَدٍ بَعدَهُ، وَ آتِنَا فِي الدُنيا حَسَنَه يً وَ فِي الآخِرَه يِ حَسَنَه يً، وَ قِنِي بِرَحمَتِكَ عَذَابَ النَارِ. (17)
در اين دعا جمله «وَ قِنِي بِرَحمَتِكَ عَذَابَ النَارِ»، اشاره‌اي به آيه وَ مِنهُم مَن يقُولُ رَبَنا آتِنا فِي الدُنيا حَسَنَه يً وَ فِي الآخِرَه يِ حَسَنَه يً وَ قِنا عَذابَ النَار (18) دارد، ولي واژه «برحمتک»، کلمه‌اي توضيحي است که در آيه قرآن نيست، از اين روي در قسمت تضمين‌ها استفاده نشد.
اشارات قرآني صحيفه سجاديه ي بسيار بيشتر از تضمين‌ هاست. جدول شماره 1 فهرستي از تضمين‌ هاي صحيفه به همراه آيات قرآن است. دعاهايي که آيه‌اي از قرآن در آنها تضمين نشده است، عبارت اند از دعاهاي:
4، 5، 7، 8، 9، 10، 11، 13، 14، 15، 17، 18، 19، 21، 22، 23، 26، 27، 28، 30، 32، 33، 34، 35، 36، 37، 38، 39، 40، 41، 42، 43، 46، 49، 51 و 53.

پي نوشت ها :
 

*عضو هيأت علمي دانشكده علوم حديث
1) بيشتر روايات صحيفه به عمير بن متولك مي رسد. عمير از پدرش متوكل بن هارون و متوكل از امام صادق(ع) و يحيي بن زيد، صحيفه سجّاديه را روايت كرده است. در مقدمة صحيفه چگونگي دست يافتن متوكل بن هارون به صحيفة سجّاديه به گونه اي گسترده بازگو شده است.
2) بي ترديد، اگر قرآن پژوهاني كه ساليان سال بر خوان زوال ناپذير قرآن نشسته اند، بر اين مهم همت گمارند، نكات ارزشمندي را تبيين خواهند كرد؛ زيرا رابطه قرآن و صحيفه فراتر از گزارش هاي اندك ما از تضمين ها و تلميح هاي قرآني است.
3) بيشترين استفاده نويسنده، در اين موضوع، از برنامه نرم افزاري «دانش نامه صحيفه سجاديه»، ره آورد پژوهش محققان حوزة علميه اصفهان و فهراس رياض السالكين بوده است.
4) ر.ك: لسان العرب، ج13، ص257 .
5) فرهنگ نامه ادبي فارسي، ص372 .
6) براي نمونه ر.ك: فهارس تفصيلي نهج البلاغه و صحيفه سجاديه و مقدمه منهاج البراعه في شرح نهج البلاغه.
7) مي تواند اشاره اي به سوره سبأ، آيه 14 باشد: (لَّو كانوا يعلَمونَ الغَيبَ مَا لَبثوا في العَذَاب المهين).
8) سوره بقره، آيه 152: (فَادكروني أَذكركم وَاشكروا لي وَ لَا تَكفرون).
9) سوره ابراهيم، آيه 7: (وَ إذ تَأَذَّنَ رَبّكم لَئن شَكَرتم لَأَزيدَنَّكم وَ لَئن كَفَرتم إنَّ عَذَابي لَشَديد).
10) سوره غافر، آيه 60: (وَ قَالَ رَبّكم ادعوني أَستَجب لَكم إنَّ الَّذينَ يستكبرونَ عَن عبَادَتي سَيدخلونَ جَهَنَّمَ دَاخرين).
11) الصحيفه السجاديه، دعاي 45.
12) همان.
13) سوره نجم، آيه 31 .
14) الصحيفه السجاديه، دعاي6 .
15) سوره نجم، آيه 31 .
16) با اندكي تسامح در تلميح و تضمين تا 34 آيه هم مي توان شمارش كرد.
17) الصحيفه السجاديه، دعاي 20 .
18) سوره بقره، آيه 201 .
 

منبع: نشريه علوم حديث شماره 57