قرآن و علم؛ نگرش توحیدی در برابر نگرش طبیعی

بعضی ا ز فیلسوفان باستان ادعا می کردند که جهان «قدیم» است. یعنی ا زلی و بلا اول است و قهراً حادث یا آفریده نیست. در یک تقسیم بندی این عده را «دهریه» می نامیدند. حتی در میان عرب جاهلی هم این اندیشه طرفدار داشته است: «و قالوا ما هی الا حیاتنا الدنیا نموت و نحیا و ما یهلکنا الاّ الدهر…»1 «وگویند چیزی جز زندگی دنیوی ما در کار نیست، که بعضی زنده می شویم و بعضی می میریم و جز روزگار ما را نابود نمی کند؛ و آنان را به این امر علم نیست. چیزی جز پندار نمی بافند.»

اما پیشرفت علم و فلسفه نشان داد که جهان مادی، نمی تواند قدیم باشد. و نمی تواند علت مادی داشته باشد. زیرا آنچه مادی است، «ممکن» است (یعنی می تواند باشد و می تواند نباشد) و علت جهان باید فراتر از ممکن، یعنی واجب، (ضروری) باشد. حتی علم بیش از فلسفه قائل به این است که ازلی خواندن موجود (موجود مادی) بی وجه است و همه چیز، یعنی آنچه در جهان است ، و خود جهان عمری و آغازی دارد.

علم با آنکه جهان را حادث (پدید آمده) می داند ولی نه قائل به آفرینش جهان است و نه منکر آن. به عبارت دیگر قول به آفرینش جهان یک اندیشه فلسفی و نیز یک عقیده دینی ـ اعتقادی است.ممکن است نظریه بیگ بنگ (مهبانگ یا صیحه بزرگ کیهانی) که علم می گوید، بیان علمی نظریه یا عقیده آفرینش باشد که بعضی از فلسفه ها و اغلب ادیان می گوید.

بیگ بنگ یعنی انفجار عظیم اولیه ـ که جرثومه کیهان با کمترین جرم و بیشترین چگالی، در زمانی از« آن» و اعشار ثانیه کمتر، بیشترین انبساط را می یابد ـ هر چه باشد، نحوه به وجود آمدن کیهان است، نه علّت آن.

مراد ما از بیان این مقدمه، بیان این رقم است که بیگ بنگ یا انفجار کیهانی در ده تا سیزده میلیارد سال پیش رخ داده است. از عمر زمین حدوداً چهارمیلیارد و ششصد میلیون سال می گذرد. از عمر اجداد انسانی ـ حیوانی، کمتر از دو میلیون سال می گذرد. از عمر انسان هوشمند که شبیه به انسان امروزی است صد تا 120 هزار سال می گذرد. از آغاز تاریخ تمدّن و تدوین فرهنگ انسان فقط ده هزار سال می گذرد. از عمرکشاورزی که در عهد نوسنگی پدید آمد، حدوداً نه هزار سال می گذرد (در این مقاله به مسأله کشاورزی باز می گردیم).

جهان یا به هر حال منظومه شمسی، خودکار می گردد. به تعبیر قرآنی، ماه و خورشید و ستارگان همه مسخّر امر الهی اند. خداوند، طبیعت را پرورنده و خودکار و منظم آفریده است. یعنی در زمین، روز و شب و ماه و سال با نظم شگرفی به نحو تکراری پدید می آید. نظم کیهانی و طبیعی تا حدی است که جهان را به حق به ساعت تشبیه کرده اند.
همین نظم و سامانمندی طبیعت و خودکاری کاروبار آن باعث شده است که عده ای طبیعت گرا یا دهرگرا (روزگار گرا) باشند که به آنها اشاره کردیم.

از سوی دیگر، علم یا علوم طبیعی بر مبنای پژوهش در طبیعت پدید آمده است. یعنی نظم و قاعده و قانون و سامان طبیعت را کشف کرده و توانسته است و می تواند با تکیه بر این نظم و سامان، فی المثل خسوف و کسوفها میلیون ها سال بعد را با دقت پیش بینی کند.

تبیین پذیری رفتار طبیعت که به اصطلاح بر رابطه علّی (علت و معلولی) استوار است، باعث شبهه بعضی ازانسان های گذشته و حال شده است؛ یعنی ابر و باد و مه و خورشید و فلک را خود مختار و علت العلل احوال و آمار جوّی و طبیعی می انگارند؛ یعنی می گویند باران و باد چگونه پدید می آید و خاک چگونه ازتأثیر موجودات ذره بینی در صخره های میلیون ها سال پیش سطح زمین پدید آمده و از آمیختن آب و خاک ، گیاه پدید می آید و…. به عبارت دیگر این دهریه (دهریان قدیمی، اصالت طبیعیان، طبیعت گراهای علم گرای جدید) نزدیک بین هستند و داستان جهان و آفرینش و حتی کاروبار طبیعت را از نیمه، از نیمه دوم، یا وسط، تماشا و سپس تبیین می کنند.

اما ما مسلمانان درقرآن کریم می خوانیم که آب باران را خداوند، از آسمان به امر خویش و به عنوان لطفی در حق بشر ونعمتی برای او و بهبود و حتی امکان پذیری زندگی او می فرستد. او «فالق الحب و النوی» (شکافنده دانه و هسته) است.2 بادها را نیز او می فرستد تا ابرهای آبستن و پر بار را جا به جا کنند.3 زمین مرده و پژمرده را اوست که احیا می کند.4

پدید آمدن کشاورزی، یکی از انقلابی ترین دستاورد های علمی بشر و به تعبیر اهل ادیان، یکی از مهم ترین نعمت ها و موهبت های خداوند به انسان است. تاریخ علم، عادت همه کاروبارهای علم و علمی را به بشر نسبت می دهد.

یعنی معتقد است که کشاورزی، یافته و دستاورد بشری است. و همین بشر می تواند آبیاری را که از لوازم کشاورزی است به فرمان آورد و بسامان گرداند. چنان که می تواند ابرهایی را که نازا و بی باران هستند، بارور و زایا گرداند تا ببارند. یا باران مصنوعی به راه اندازد، که امروزه حتی درکشورهای عقب مانده و نیمه توسعه یافته هم جزو عادات روز مره کشاورزی و آبیاری است. حال در این آیات قرآنی، با نگاهی جدید تأمل کنید: «آیا به آبی که می آشامید اندیشیده اید؟آیا شما آن را از ابر فرو فرستاده اید یا ما فرو فرستاده ایم؟ اگر خواهیم آن را تلخ و شور گردانیم. پس چرا سپاس نمی گزارید؟ آیا به آتشی که می افروزید اندیشیده اید؟ آیا شما درختش را آفریده اید یا ما آفریننده ایم؟ ما آن را پند آموزی ساخته ایم و توشه ای برای راهروان.»5

و در همین سوره، پیش از آیاتی که نقل کردیم،در باره کشت و زرع می فرماید: آیا در آنچه می کارید اندیشیده اید؟ آیا شما آن را می رویانید یا ما رویاننده ایم؟ اگر خواهیم آن را خرد و ریز گردانیم و شم حسرت زده شوید و گویید ما غرامت دیدگانیم، بلکه ما بی بهرگانیم.»6

هر چند که گفتیم، انقلاب کشاورزی و کشاورزی انقلابی از مهمترین رویدادهای تمدن بشری است و در جنب کشف آتش و اختراع خط، سه پدیده بسیار مهم تمدن ساز و فرهنگ آفرین است، ولی خداوند سلسله جنبان اصلی آنهاست. کشاورز، دانه ر اختراع نکرده است، بلکه یافته است. آب را هم اختراع نکرده است، بلکه در دسترس خود یافته است. همین طور خاک را و به اصطلاح فقط ا ینها را «مونتاژ» کرده است. یا از مونتاژ آنها با خبرشده است. مهم این است که دانه، رویان است؛ یعنی قابلیت رشد دارد. مهم این است که آب روان است. مهم این است که آب و باد و خاک و دانه وجود دارند و با هم تأثیر و تأثر متقابل دارند. اگر نمی داشتند اگرخداوند پیش آفرینی نکرده بود، سطح زمین قاعا صفصفاً (صاف و هموار بی آب و گیاه) بود. پس آبیار و کشاورز واقعی، خداوند است و ما بخیه ای بر روی کار می زنیم.

مهم تر ازمسأله کشاورزی و آب و آتش که طبیعی اند یا طبیعی می نماید، مسأله فن و فن آوری یا تکنولوژی است. با توضیحی که دادیم، بسیاری از این نظر قبول می کنند که آبیار و کشاورز اصلی و واقعی و سلسله جنبان و کارگردان کارهای طبیعی و طبیعت خداوند است،ولی در قبول اینکه کارهای فنی به خداوند ربط دارد، هنوز تردید دارند. برای نمونه، کشتی و کشتی سازی را در نظر بگیریم.پی بردن به اینکه چیزهایی ، مثل چوب در آب فرو نمی رود، و از آن جا به ساختن قایق و سپس کشتی و کشتی های کوه پیکر رهنمون شدن، هم از مراحل و تحوّلات اساسی و دوران ساز و تمدن آفرین تاریخ تمدن بشری است.

ولی خداوند کشتی ها را از آیات و نعمت های خود می شمارد و طبعاً و ظاهراً مایه تأمل و شگفتی است و کشتی ها مصنوع بشرند، پس چرا خداوند آنها را به خود نسبت می دهد؟ و می فرماید:«و او راست کشتی های بادبان برافراشته که چون کوهها در دریا روانند»7. همچنین : «و از پدیده های شگرف [آیات] او، کشتی هاست مانند کوه ها در دریاها».8 و در دنباله این آیه، کلیدی برای درست اندیشی بشر و نگاه درستش به پدیده دریانوردی به دست می دهد: «اگر خواهد باد را نگه دارد، آن گاه آنها بر روی آن [دریا] راکد مانند ؛ در این، برای هر شکیبای شاکری مایه های عبرت است». 9

در جای دیگر از قرآن کریم می فرماید:«آیا نیندیشیده ای که خداوند، آنچه در زمین است و کشتی ها را که در دریا به فرمان او روانند ، برای شما رام کرد، و او [اجرام] آسمان را نگاه می دارد که به زمین نیفتد، مگر به اذن او. بی گمان، خداوند به مردم رئوف و مهربان است».10

نگارنده این سطور، در ترجمه خود از قرآن کریم که دارای پانویس های تفسیری است،در پانویس و در شرح این آیه و این مشکل یا شبهه، چنین آورده است. «در قرآن مجید، بارها کشتی ها را مسخّر انسان 11 و جزو نعمت ها و آیات الهی12 و حتی از آفریده های الهی شمرده است. چنان که فرماید: «و از کشتی ها و چارپایان برای شما مرکب فراهم ساخت.»13 توجیهش این است که خداوند، خالق انسان است ، و مخلوقات و مصنوعات انسان، مخلوق و مصنوع مع الواسطه خداوند شمرده می شود. یعنی خداوند می توانست انسان را حیوانی ابزارساز بیافریند[چنان که آفریده است]، یا مانند سایر حیوانات، فاقد این استعداد و قدرتش بگرداند. حال که ا نسان دارای این استعداد و قدرت است، اعتبارش به حق تعالی باز می گردد. چنان که اگر ا نسان ها در آینده نزدیک، آدم آهنی های ابزارساز یا کامپیوترهای کامپیوتر ساز پدید آورد، اعتبارش به انسان که پدید آورنده و برنامه ریز اول است بازمی گردد.»14

آنچه معروض افتاد، جان کلام و چکیده نظریه و نگرش توحیدی و الهی، در برابر نظریه و نگرش طبیعی و مادی است و با این کلید، درهای بسیاری از مشکلات باز می شود. برای مثال، گاه از بعضی از متجددان و غرب زدگان یا علم زدگان شنیده می شد که در تمسخر بینش الهی یک مؤمن ساده، به او می گفتند: «برو جانم این تب را دعا و خدا قطع نمی کند. این چرک را آنتی بیوتیک خشک می کند». پاسخش این است که خداوند که با حرف جهان را اداره نمی کند، بلکه اسباب آفرین است و با وسائط و اسباب کارها را انجام می دهد. حال این وسائط یا اسباب ممکن است هر چیزی باشد. گاه کلمه ایجادی «کُن» است. گاه ملائکه و موجودات غیبی است. گاه هم پدیده های طبیعی است. آنتی بیوتیک آفریده مع الواسطه یا غیر مستقیم خداوند است.

او به جای آنکه مستقیماً آنتی بیوتیک بیافریند، انسان و ذهن علم گرای برنامه ریزِ آنتی بیوتیک ساز او را آفریده است. تازه، انسان را هم نه بی واسطه بلکه از همین آب و گل آفریده است. در پرتو این نگرش، بسیاری ازآیات دشوار قرآنی را به آسانی درمی یابیم. در آغاز سوره الرحمن می فرماید: «… خلق الانسان. علّمه البیان؛ انسان را آفرید. به او زبان آموخت.» دراین جا هم وسائط بین اراده خداوند و زبان آموزش انسان را در نظر می آوریم. خداوند به کسی بی واسطه زبان و سخن گویی نیاموخته است، ولی ذهن انسان را چنان که برجسته ترین زبانشناس امروز غرب، چامسکی، می گوید برنامه ریزی شده و دارای استعداد زبان آموزی آفریده است.
یا در سوره علق می فرماید: «اقرأ و ربک الاکرم. الذی علّم بالقلم؛ بخوان و پروردگار تو بس گرامی است. همان که با قلم [وکتابت، انسان را] آموزش داد.» در این جا هم معلوم است که خداوند مستقیماً و بی واسطه، قلم را به دست کسی نداده است . او انسان را علم آموزِ علم آفرین و فرهنگ ساز و تمدن ساز آفریده است. یعنی همه این توانایی ها را به صورت استعداد در سرشت انسان نهاده است که هر یک به موقع خود بارور می شود.

نویسنده : بهاء الدین خرمشاهی

پانوشتها:

1. جاثیه (45) آیه 24.
2. انعام (6) آیه 95.
3. رعد (13) آیه 12؛ اعراف (7) آیه 57.
4. روم (30) آیه 24.
5. واقعه (56) آیه 6873.
6. آه 6367.
7. الرحمن (55) آیه 24.
8. شوری (42) آیه 42.
9. آیه 34.
10. حج (22) آیه 65.
11. ابراهیم (14) آیه 32.
12. لقمان (31) آیه 31؛ شوری (42) آیه 32.
13. زخرف (43) آیه 12
ونیز: الرحمن (55) آیه 24، اسرا (17) آیه 66.
14. قرآن کریم، ترجمـه، توضیـحات و واژه نامه از بهاء الدین خرمشاهی، ص 340 (ذیل آیه 65 سوره حج).