قرآن کریم آخرین و یگانه کتاب آسمانی است که برنامه های تربیتی و آموزشی آن ضامن سعادت جامعه بشری است، کتابی که در خود گوهرهای ناب زندگی سعادت بخش را به همراه دارد، و تکنیک های صحیح تربیتی و آموزشی را در پیش روی فرهیختگان و جویندگان هدایت وحیانی قرار می دهد،[1] فقط باید هوشمندانه و مشتاقانه برای فراگیری آموزه های آن قدم برداشت و معارف و زیبا و الهی آن را با قوت دریافت کرد و در زندگی فردی و اجتماعی خود آنها را به کار بست. «وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصیلاً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ فَخُذْها بِقُوَّةٍ وَ أْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها؛[2] و براى او در الواح اندرزى از هر موضوعى نوشتیم؛ و بیانى از هر چیز کردیم پس آن را با جدّیت بگیر! و به قوم خود بگو: به نیکوترین آنها عمل کنند! (و آنها که به مخالفت برخیزند، کیفرشان دوزخ است؛)».

 
تکنیک های تربیتی و آموزشی قرآن کریم

یکی از سؤالات کاربردی و مهمی که ذهن پژوهشگران علوم تربیتی و مباحث قرآنی را به خود جلب کرده، تکنیک ها و مدهای تربیتی است که قرآن کریم در پیش روی افراد قرار داده است، به عبارتی این کتاب آسمانی و وحیانی با شیوه و راهکارهای بسیار زیبا انسان ها را به سوی خوبی ها و پرهیز از زشتی ها دعوت کرده است، حال جای این سؤال باقی است که مدل های قرآن کریم در این خصوص کدامند؟ در سلسله مقالاتی سعی داریم به این پرسش کاربردی اشاره کنیم.

 

تکنیک قصه گویی و داستان پردازی

یکی از زیباترین و جذاب ترین راه ها و تکنیک های تربیتی قرآن کریم بهره گیری از اسلوب قصه گویی و داستان پردازی است. راهکار بسیار جذاب و شگفت انگیزی که در تمام رده های سنی و شغلی اثر بخشی حیرت آوری داشته است.«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَص‏[3] ما بهترین سرگذشت ها را از طریق این قرآن- که به تو وحى کردیم- بر تو بازگو مى‏ کنیم». ولی قصه و داستان های قرآنی با سایر قصه های رایج  اجتماعی متفاوت است، چرا که از حیث ساختار، محتوا، اهداف، اجزاء و نکات تربیتی از چنان غنا و استحکامی برخوردار است که حیرت انسان را برمی انگیزد.

ویژگی های قصه های قرآنی

1-تکنیک گزیده و نیک گویی

یکی از بارز ترین ویژگی قصه های قرآنی گزیده گویی و رعایت اختصار و اجمال است، نباید از یاد برد که قرآن کریم کتاب قصه و داستان نیست، از این رو وقتی سخن از قصه های قرآنی می شود، نباید شکل و شمایل رمان های طولانی در ذهن نقش ببندد، از این رو هیچ گاه قرآن کریم در قصه های قرآنی به دنبال این نبوده است که از سیر تا پیاز سرگذشت اقوام گذشت و یا انبیاء الهی را برای آیندگان ترسیم نماید، از این رو قصه های قرآنی حامل پیام دین و در بردارنده ی یک موعظه  و هدایت و عبرت بوده است.[4]

2-تکنیک پراکندگی و تکرار

یکی از ویژگی های ساختاری و محتوایی قصه های قرآنی در قرآن کریم، پراکندگی داستان ها و همچنین تکرار برخی از این قصه های در سوره و آیات متعدد است. در قصه های قرآنی گاهی شاهد این شکل از قصه گویی هستیم که یک حلقه از بخش های یک قصه آمده و ادامه آن مطرح نمی شود، به شکلی که یک داستان کامل از ترکیب فصل های پراکنده در قرآن به دست می آید، و یا اینکه قطعه هایی از داستان در برخی از آیات و سوره ها تکرار می شود، باید به این موضوع توجه داشت که پراکندگی و تکرار قصه ها نقص به شمار نمی آید، بلکه دلیل بر اصالت دادن به محتوی فصل های عبرت آموز و تجربه دار قصه است نه اصالت دادن به قالب داستانی.[5]برخی از محققان و قرآن پژوهان بر این باورند که این تکرار ها به این خاطر است که قرآن کریم نه یک کتاب تاریخی بلکه یک کتاب انسان ساز است که به دنبال دست آورد های تربیتی و فرهنگی است، از این رو با تکرار به دنبال اهداف پرورشی و تربیتی نسل ها پیش می رود.[6]یکی دیگر از خصوصیات تکنیک قصه های قرآنی پیام و واقعیت های عینی موجود در قصه هاست، این چنین که این داستان های قرآنی در فضای وهم و خیال مطلبی را بیان کرده باشند، بلکه یک واقعیت تاریخی و عبرت آمیز را مطرح کرده که حاوی پیام و درس های تربیتی و آموزشی است.

 3-تکنیک پیام داری و واقعیت گرایی

یکی دیگر از خصوصیات تکنیک قصه های قرآنی پیام و واقعیت های عینی موجود در قصه هاست، این چنین نیست که داستان های قرآنی در فضای وهم و خیال مطلبی را بیان کرده باشند، بلکه یک واقعیت تاریخی و عبرت آمیز را به گونه ای مطرح کرده که حاوی پیام و درس های تربیتی و آموزشی است. در واقع محتوای تربیتی و آموزشی در قالب داستان و قصه به مخاطب ارائه شده است.
 

استراتژی و راهبرد قصه های قرآنی

بعد از اشاره به گوشه ای از ساختار و ماهیت قصه و داستان های قرآنی، در ادامه باید استراتژی و راهبرد این قصه های روشن شود، به عباری این قصه ها به دنبال چه هدف خاصی هستند، قاعدتاً در این خصوص اولین هدفی که به ذهن تبادر می کند، انسان سازی و یا به عبارتی جامعه سازی دینی است، قصه های قرآنی به دنبال شکل گیری حیات طیبه انسانی هستند، از این رو اهداف دیگری که انسان به ایده آل قرآنی می رساند نیز حائز اهمیت است، از جمله عبرت گیری جامعه انسانی، گسترش قدرت تفکر و اندیشه صحیح، ارتقای سطح معرفتی و شناختی انسان، فراگیر کردن اخلاق و دستورات الهی در جامعه انسانی.

نکات تربیتی و آموزشی قصه های قرآنی

عناصر تشکیل دهنده قصه های قرآنی بسیار ارزشمند و پر محتوی هستند، به طوری که مباحثی همچون تربیت توحیدی و خدا محوری، معاد باوری، تربیت انقلابی، تربیت اخلاقی، تربیت اجتماعی و همچنین تربیت عقلانی  را می توان در آنها مشاهده کرد، تربیت انقلابی را می توان در تلاش های مجاهدانه پیامبران الهی برای سرنگون کردن طغیانگران و مستکبرانی همچون نمرود و فرعون ها مشاهده کرد، تربیت اخلاقی در داستان موسی نبی و دختران حضرت شعیب به خوبی منعکس شده است.
 

سخن آخر

با توجه به نکات شگفت انگیز و انسان ساز قصه های قرآنی در مباحث تربیتی و آموزشی می طلبد که نهادهای فرهنگی، آموزشی و همچنین والدین گرامی توجه خاص و جدی به تکنیک قصه گویی قرآنی در تربیت دینی فرزندانشان داشته باشند، بخصوص با گفتن قصه های قرآنی برای فرزندان خود که در سنین کودکی قرار دارند با جذابیت و خلاقیت، مهارت های فرزند خود را هر چه بیشتر از پیش شکوفا نمایند.
 
پی نوشت ها:
[1]. سوره مائده، آیت 15و16. «یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثیرٍ قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبینٌ یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدیهِمْ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ».
[2]. سوره اعراف، آیه 145.
[3]. سوره یوسف، آیه 3.
[4]. ر.ک: سید سعید مهدوی، قصه و نکات تربیتی آن در قرآن، ص22.
[5]. همان، ص27، ر.ک: هنر در قلمرو مکتب، ص240.
[6]. تفسیر نمونه، ج15، ص502.