كتاب الكافى نوشته ابوجعفر محمد بن يعقوب كلينى رازى (متوفاى 329 ق) ملقب به ثقة الاسلام, از مهم ترين منابع روائى شيعه و اولين جزو از چهار كتاب معتبر نزد شيعيان است. 1 اين اثر در اوايل قرن چهارم هجرى قمرى به اتمام رسيد.
كتاب الكافى مشتمل بر سه بخش اصول, فروع و روضه بوده و جمعاً 16199 حديث دارد كه از رسول خدا(ص) و ساير معصومين(ع) نقل گرديد. الكافى مشتمل بر سى كتاب است. اولين آنها كتاب عقل و جهل و سپس فضل علم و بعد كتاب توحيد و غيره مى باشد. اين كتاب از لحاظ متن و سند بيش از مجموع احاديث شش كتاب معتبر معروفِ اهل سنت, به جز احاديث تكرارى است.
الكافى در طى قرون متمادى پيوسته مورد توجه بزرگان شيعه بود و بر آن شرح و حاشيه نوشته شد. نوشتن شروح بر اين كتاب همواره با قدرت علمى و سياسى شيعه در زمان هاى مختلف ارتباط داشت. اولين شرحى كه از آن اطلاع داريم, به وسيله ميرحسين هروى (زنده در قرن ششم هجرى قمرى) به تحرير درآمد.
در دوره صفويه (907 ـ 1179 ق) همزمان با گسترش تشيع و پشتيبانى پادشاهان صفوى از علماى شيعه, نوشتن شروح بر كتاب الكافى شروع گرديد. اوج اين حركت در قرن يازده و دوازده هجرى قمرى است. درخلال اين دو قرن, ده ها شرح بر اين كتاب گرانسنگ نوشته شد. اين سيره در قرن سيزده هجرى قمرى اندكى تنزل يافت, ولى در قرن چهارده هجرى قمرى چندين شرح معتبر و مفصل به وسيله بزرگان شيعه به رشته تحرير درآمد. اكثر شرح هاى كتاب الكافى به زبان عربى است, اما شروحى كه به زبان فارسى, اردو و… نيز مى باشد, كم نيست.
شروح كافى را از جهتى مى توان بر دو قسم نمود: الف) شروحى كه كامل بوده و شامل اصول, روضه و فروع است; ب) شروحى كه تنها به اصول اختصاص دارد. اكثر شروح كافى كه در اين مقاله ذكر مى شود, طبق قسم دوم مى باشد.
روش شارحين در الكافى بر حسب مذاق و مشرب آنها متفاوت است; تعدادى طبق مسلك اخباريين و دسته اى به روش فلسفى و كلامى و گروهى نيز به روش هاى ديگر است. شرح ملامحمدامين استرآبادى (متوفاى 1036 ق) شاگرد ميرزا محمداسترآبادى, طبق ديدگاه اخباريون, شرح ملاصدرالدين شيرازى معروف به ملاصدرا و صدرالمتألهين (متوفاى 1050 ق) فلسفى و كلامى, و شرح محمدباقر بهبودى از معاصرين, به روش غيراخبارى و كلامى است.
كتاب شناسى شروح الكافى را مى توان در كتاب هاى چاپى و خطى خلاصه نمود. بيشتر آثار شروح الكافى را در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ـ كه يكى از منابع غنى كتابخانه اى ايران است ـ مى توان يافت. كتاب هاى خطى از پراكندگى ويژه خود برخوردارند كه حتى المقدور با استفاده از منابع, به ذكر آنها اقدام مى شود.
اصولاً هر پژوهشى مسبوق به كتاب شناسى است. هركس بخواهد درباره كتاب الكافى تحقيق كند, نخست بايد كتاب شناسى آن را ـ كه شروح نيز جزو لاينفك آن است ـ بنگرد. لازمه وقوف بر آن, تتبع و كاوش در كتاب هايى است كه در اين زمينه نوشته شده است; از اين رو مخاطب اين پژوهش كسانى هستند كه درباره الكافى تحقيق مى كنند; بنابراين از ميان كتاب شناسى هاى مختلف, در اينجا به نوع توصيفى اجمالى و تفصيلى اشاره شد تا محققان بيشترين فايده را نصيب خويش كنند; لذا در كتاب شناسى توصيفى حاضر 65 نسخه معرفى شد.
احاديث منتخبه از اصول كافى; محمدامين رضوى; چ 2, تهران: فرخى, 1361 ش.
مؤلف, احاديثى از روضه كافى انتخاب و سپس آنها را به زبان فارسى ترجمه و شرح نمود; همچنين هرجا احساس كرده است نياز به توضيح دارد, شرحى مختصر آورده است. اين توضيحات گاهى در ميانه ترجمه و گاهى در پايان آمده است.
اصول الكافى; محمدبن يعقوب كلينى الرازى; ترجمه و شرح جواد مصطفوى و هاشم رسولى محلاتى; تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بيت, 1348 ش.
اين اثر در چهار جلد و به زبان عربى و فارسى است. كتاب فروشى علميه اسلاميه تهران چندبار آن را تجديد چاپ كرد. يك بار نيز چهار جلد آن را در دو مجلد منتشر نمود.
سه جلد اول اين كتاب به وسيله سيدجواد مصطفوى خراسانى (1301ـ1368 ش) ترجمه و شرح گرديد. جلد چهارم آن از باب (حب الدينا والحرص عليها, كتاب الايمان والكفر) توسط سيدهاشم رسولى محلاتى به رشته تحرير درآمد.
كتاب حاضر در ترجمه و شرح اصول كافى است. ترجمه و شرح زير صفحات كتاب قرار دارد. صفحه پردازى كتاب متأثر از الاصول من الكافى است. مؤلف ضمن ترجمه ساده و روان روايات, به شرح بسيارى از كلمات و جملات پرداخته است. وى در توضيحات خويش از چهار شرح معروف كتاب كافى به نام هاى شرح اصول الكافى صدرالدين شيرازى, الوافى ملامحمدمحسن فيض كاشانى, مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول محمدباقر مجلسى و الكافى الاصول والروضة ملاصالح مازندرانى با تعليقه ابوالحسن شعرانى استفاده نموده است.
مؤلف در مواردى به اقتضاى تغيير محيط و تاريخ با وجود اعتراف به استحكام پايه گذارى ايشان, سبك توضيح و استدلال را تغيير داده, توضيح و استدلالى راكه آنان نگفته و وى لازم دانسته است, نوشته و اگر خود نظرى برخلاف نظرهاى آن چهار نفر داشته است, يادآور شده است; اما سبك نگارش اين كتاب مناسب نيست و آيين فارسى نويسى را رعايت نكرده است
اصول الكافى; قدم له وشرحه وعلق عليه وصححه عبدالحسين ابن عبداللّه مظفر; النجف: مطبعة النعمان, 1376 ق / 1956 م.
اين كتاب به زبان عربى و در ضمن هفت جلد به ضميمه اصول كافى به چاپ رسيد. بار دوم در سال 1378 ق تحت عنوان الشافى فى شرح اصول الكافى در نجف اشرف در چهارجلد چاپ گرديد. اين اثر به روش جديد و در عين حال محققانه به وسيله عبدالحسين مظفر (متولد 1923 م) فرزند عبداللّه بن محمد در حاشيه صفحات اصول كافى نوشته شد.
الاصول من الكافى; ترجمه محمدباقر كمره اى; الطبعة الاولى, تهران: كتاب فروشى اسلاميه, 1381 ق.
اين كتاب علاوه بر چاپ مذكور, چندبار در تهران به وسيله همين ناشر به چاپ رسيد. چاپ چهارم آن در سال 1392 ق با تصحيح و مقابله محمدباقر بهبودى و على اكبر غفارى منتشر شد. در سال 1372 ش انتشارات اسوه قم بار ديگر آن را بدون مقدمه و توضيح مترجم به چاپ رساند.
كتاب حاضر در ترجمه و شرح اصول كافى به زبان فارسى است. متن آن در چهاردهم ذيقعده سال 1381 ق / 14 ارديبهشت 1341 ش به وسيله محمدباقر كمره اى (1283ـ 1374 ش) به اتمام رسيد.
مؤلف براى سه جلد از چهار جلد اثرش (به جز جلد سوم) مقدمه نوشت. به تشخيص او هر حديثى كه نياز به شرح داشت, با استفاده از شرح هاى كتاب كافى به ويژه مرآة العقول علامه مجلسى توضيح داده شد. شرح او مجزا از ترجمه است و گاهى به چند صفحه مى رسد. وى تأكيد دارد استفاده اش از شرح و بيانات علامه مجلسى صرفاً جنبه تفسير و توضيح دارد و به معناى قبول داشتن همه آنها نيست. 2
كمره اى در تعدادى از احاديث كه ترجمه گويايى متن نبود, به شرح و توضيح اقدام كرد. اين شرح ها گاهى به عنوان مقدمه ورود به حديث و گاهى جمع احاديث متعارض و احاديثى كه در نگاه اول شبهه آفرين است, شامل مى شود. اين شروح براى خواننده راهگشا بوده, پاره اى از ابهام و اجمال ها را برطرف مى كند. 3
البضاة المزجاة; محمدحسين ابن قارياقدى.
نسخه اى از اين اثر خطى در كتابخانه عمومى آيت اللّه مرعشى قم به شماره 7692 وجود دارد. شارح از علماى قرن يازده هجرى شمرده مى شود و به تبع معاصرين خويش, شرح بر روضه كافى در چهارجلد نوشت. تاريخ اتمام جلد چهارم آن 14 محرم الحرام سال 1098 ق مى باشد.4
ترجمه شرح اصول كافى; صدرالدين محمد شيرازى; ترجمه و تعليق محمد خواجوى; تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى, 1366 ش.
اين كتاب ترجمه فارسى شرح اصول الكافى صدرالدين شيرازى, معروف به صدرالمتألهين است كه در تهران در سال 1366 ش به وسيله مؤلف تصحيح و چاپ گرديد.
توضيح الكافى; محمدقاسم هزارجريبى.
نسخه اى خطى از اين اثر در كتابخانه عموى آيت اللّه مرعشى قم به شماره 529 وجود دارد.
اين اثر شرح و ترجمه فارسى از كتاب الايمان والكفر تا باب (اذا اراد اللّه بخلق المؤمن) در 77 برگ است كه در جمادى الاولى 1118 ق نوشته شده است. اين ترجمه به درخواست شاه سلطان حسين صفوى (متوفاى 1141 ق) به انجام رسيد.5
مؤلف ابتدا حديث را نقل و سپس ترجمه و شرح كرده است. او در شرح, بيشتر به جنبه هاى عقيدتى و فلسفى توجه دارد. از مؤلف دو كتاب ديگر به نام هاى مفتاح النجاح در شرح قصيده حميرى به شماره 21707 و اساس النجاة و منية البغاة فى شرح الهداة به شماره 11555 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى مشاهده شد.
جامع الاحاديث والاقوال; شيخ قاسم كاظمى.
نسخه اى خطى از اين شرح در كتابخانه سيدمحمد مشكاة در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است.6
اين كتاب تأليف شيخ قاسم كاظمى معروف به ابن الوندى (متوفاى بعد از 1100 ق), فرزند محمدبن جواد بن الوندى است. 7 وى فرزندى به نام شيخ ابراهيم داشت كه حاشيه اى بر اصول و فروع كافى نوشت. 8 از مؤلف اثر ديگرى به زبان عربى به نام جامع الاسرار در شرح الاستبصار شيخ طوسى به شماره 7719 و 7720 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد.
جمع الشتات; ملامحمد نصير نراقى.
نسخه خطى اين كتاب به شماره 8532 به خط نسخ در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد. آغاز آن (بسمله, اللّه اكبر كبير و سبحان اللّه بكره واصيلا) و انجامش (… فى حل وقد استفاضت الروايات) است.
محمدنصير نراقى (1215 ـ1297 ق), فرزند ملااحمد نراقى در كتاب شرح شرح لمعه از اين اثرش به نام منهاج الامة ياد كرده است. 9
حثيث الفلجة فى شرح حديث الفرجة; محمد مختارى. سيدبهاءالدين محمد مختارى نايينى سبزوارى (1080ـ1133 ق), فرزند سيدمحمدباقر حسينى از علما و بزرگان سادات مختارى سبزوارى در قرن دوازده هجرى قمرى است.
اين كتاب, شرح حديث پنجم از كتاب التوحيد باب (حدوث العالم) است. درباره حديث فرجه شروح زيادى نوشته شد; از جمله اين شروح, مى توان به حثيث الفلجة (رستگارى سريع) اشاره كرد.
حديث فرجه, روايت امام صادق(ع) در احتجاج اش بر زنديق است كه قائل به وجود دو خدا بود. اين حديث چنين است: (… فان قلت انهما اثنان لم يخل من ان يكونا متفقين من كل جهه او مفترقين من كل جهه… ثم يلزمك ـ ان ادعيت اثنين ـ فرجه ما بينهما حتى يكونا اثنين, فصارت الفرجة ثالثاً بينهما قديماً معهما, فيلزمك ثلاثة… ). 10
سيدبهاءالدين محمد مختارى نسخه اى از فروع الكافى را در سال 1084 ق به خط نسخ در 282 صفحه كتابت نمود. اين اثر به شماره 20190 در كتابخانه آستان قدس رضوى وجود دارد.
درخشان پرتوى از اصول كافى; محمدالحسينى الهمدانى النجفى; چاپ اول, قم: مؤلف (چاپ خانه علميه), 1402 ـ 1408 ق.
اين اثر, شرح اصول كافى است. مؤلف شرح خود را از كتاب توحيد شروع مى كند. وى از هر كتاب اصول كافى چند باب را برمى گزيند و سپس از هر بابى چند روايت انتخاب مى كند. او پس از ذكر متن روايات انتخابى به شرح جزء به جزء جملات به طور مفصل مى پردازد.
الدر المنظوم من كلام المعصوم; على بن زين الدين عاملى; تصحيح و تحقيق محمدحسين درايتى; قم: دارالحديث, 1426 / 1384 ش.
نسخه اى خطى از آن در بخش كتاب هاى وقفى سيدمحمد مشكاة در دانشگاه تهران به شماره 964 موجود است. 11
شيخ على الكبير بن زين الدين محمد عاملى (متوفاى 1104 ق) نوه زين الدين عاملى جبعى معروف به شهيد ثانى, اين اثر را به زبان عربى در شرح اصول كافى نوشته است.
ميرزا فضل اللّه در آخر فصل دوم عين الغزال از اين اثر به التعليقات على الكافى تعبير مى كند. ممكن است مقصودش الدر المنظوم باشد كه در شرح اصول كافى است و شامل تنها كتاب العقل والعلم است. مصنف در اول اين اثر مى گويد: اين حاشيه اى كوتاه بر اصول كافى است, 12 اما اغلب كافى شناسان آن را در رديف شرح قرار داده اند.
از مؤلف, كتاب ديگرى به زبان عربى به نام ايام مساء و احزان كه در سال 1104 ق كتابت شد, در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره 04/13360 وجود دارد.
الرواشح السماويه فى شرح الاحاديث الامامية; محمدباقر حسينى معروف به ميرداماد; قم: مكتبة آيةاللّه العظمى المرعشى النجفى, 1405 ق, 217 ص.
چند نسخه خطى از اين اثر در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره هاى 12899, 3635, 3636, 27103 و نيز نسخه اى در كتابخانه غرب همدان وابسته به كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 17/171 وجود دارد.
اين كتاب يك بار در تهران به سال 1311 ق چاپ سنگى شد و سپس سال بعد در بمبئى هندوستان تجديد چاپ سنگى گرديد. 13 در سال 1361 ق اين اثر بار ديگر چاپ شد.
ميرمحمدباقر حسينى مرعشى (متوفاى 1041 ق) معروف به ميرداماد, اين كتاب را در شرح خطبه ها و مصطلحات حديث نوشت. وى حاشيه اى نيز بر كتاب الكافى دارد.14
الروضة من الكافى; ابى جعفر محمدبن يعقوب كلينى; شرح, ترجمه و تصحيح فارسى هاشم رسولى محلاتى; تهران: علميه اسلاميه, 1364 ش.
شرح و ترجمه روضه كافى به زبان فارسى, به قلم سيدهاشم رسولى محلاتى (متولد 1308 ش) از فضلاى معاصر است.
الروضة من الكافى يا گلستان آل محمد; محمدبن يعقوب كلينى; ترجمه و شرح محمدباقر كمرى, تصحيح باقر بهبودى و على اكبر غفارى; تهران: مكتبة الاسلامية, 1382 ق.
چاپ دوم اين كتاب به وسيله همين ناشر در سال 1397 ق انجام شد. اين اثر در دو جلد و در ترجمه و شرح روضه كافى به زبان فارسى است.
زبدة الكافى; محمدباقر البهبودى; الطبعة الاولى, بيروت: الدار الاسلامية, 1401 ق/1981 م.
اين كتاب به زبان عربى و در سه جلد است. عنوان ديگر آن الصحيح من الكافى است. مؤلف, ترجمه فارسى اين اثر را تحت عنوان گزيده كافى در تهران در سال 1361 ش به چاپ رسانيد.
سيرى در اصول كافى: شناخت, خداشناسى, رهبرى و امامت و شناسنامه اهل بيت; ابراهيم بابايى آملى; قم: پيام دبير, 1381 ش.
اين كتاب به زبان فارسى و درباره شرح مباحثى از كافى است. مؤلف تعدادى از مباحث اعتقادى اصول كافى را دستچين و به شرح و توضيح آنها مى پردازد. خداشناسى, امامت و مانند آن از جمله بحث هاى طرح شده در اين كتاب است.
الشافى تلخيص وافى; ملامحمدمحسن فيض كاشانى; تهران: [بى نا], [بى تا].
چاپ سنگى حاضر در دو جلد و در 265 صفحه است. اين كتاب بار ديگر تحت عنوان الشافى المخلص من كتاب الوافى به وسيله سعيد الطباطبايى منتشر شد.
الشافى فى شرح الكافى; ملاخليل قزوينى.
نسخه هاى خطى چندى از آن وجود دارد. در كتابخانه عمومى اميرالمؤمنين نجف اشرف, جلد اول آن به شماره 2528/9, 2055/7, 283/10, 280/2 و جلد اول و دوم آن به شماره 556/2 در كتابخانه سيدمحمد مشكاة در دانشگاه تهران به شماره 915 و در كتابخانه هندوستان به شماره Ethe15 و در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره 1715 ـ 1714 و 11439 موجود است.
نسخه خطى 1715 ـ 1714 در 168 صفحه به خط نسخ است و آغاز آن (بسمله, الحمدللّه رب العالمين والصلوة والسلام… . ) و فرجام آن (يوماً على بن موسى الرضا(ع) است.
شيخ خليل بن غازى بن يحيى قزوينى (1001 ـ 1089 ق) اين اثر را در شرح كتاب كافى و به زبان عربى به رشته تحرير درآورد.
شرح اصول الكافى; بعضى از علما.
نوشتن اين شرح در سال 1057 ق شروع شد و تا شرح مقبوله عمر بن حنظلة (اواخر كتاب العقل والجهل) است. 16
شرح اصول الكافى; محمدعلى بلاغى نجفى.
اين شرح به وسيله شيخ محمدعلى بلاغى (متوفاى 1000 ق) فرزند محمد, بر كتاب اصول كافى نوشته شد. 17
شرح اصول الكافى; شيخ على عاملى جبعى.
اين شرح به وسيله على بن محمد عاملى (متوفاى 1104 ق) بر كتاب اصول كافى نوشته شد. مؤلف در مقدمه اش مى گويد: (وكنت شرعت فى شرح على اصول الكافى, ظهر منه مجلد الى البياض, ولم يتفق بقية المسودات). 18
شرح اصول الكافى; محمدشبر جمپورى.
اين اثر ترجمه و شرح اصول كافى به زبان اردو است كه توسط سيدمحمد شبر حسينى جمپورى (متولد 1308 ق) فرزند سيدحسين نوشته شد. 19
شرح اصول الكافى; عباس حائرى تهرانى; [بى جا], عبدالرحيم صابرى و ديگران, 1358 ق.
نسخه سنگى حاضر, در يك جلد و به خط نسخ و در 308 صفحه است. اين اثر در 17 رمضان سال 1358 ق با مقدمه محمدحسين خلفى به چاپ رسيد.
آيت اللّه شيخ عباس حايرى طهرانى (1298 ـ 1360 ق) فرزند ملاحاجى, ابتدا بر كتاب اصول كافى شرحى نوشت و سپس همزمان, آن را به زبان فارسى ترجمه كرد. اين ترجمه به نام كتاب عقل و جهان به چاپ رسيد.
اين كتاب را بايد جزو اولين شروحى دانست كه به اين روش نوشته شد. شارحين بعد از مؤلف, از جمله كمره اى و مصطفوى روش او را مدنظر داشته اند. تفريق مطالب كتاب, جدا كردن مسائل ابواب كافى, استفاده هنرمندانه از ادبيات فارسى و عربى, از ويژگى هاى اين اثر است. مؤلف با ذوق سرشار, دقايق و حقايق اصول كافى را به طور واضح و روشن به صورتى كه عام و خاص بتوانند از آن استفاده كنند, به رشته تحرير درآورده است; از اين رو, اين شرح را بايد نخستين شرح به سبك جديد دانست.
شرح اصول الكافى; ملاحسين سجاسى.
اين شرح به وسيله ملاحسين سجاسى زنجانى (متوفاى 1320 ق) نوشته شد. وى بيشتر از شرح ملاصدرا استفاده كرد. شرح او در سه جلد است و شامل كتاب العقل والجهل, كتاب التوحيد و كتاب الحجة مى باشد. 20
شرح اصول الكافى; المؤلفه صدرالدين محمدبن ابراهيم الشيرازى; عنى بتصحيحه محمد خواجوى; الطبعة الاولى, تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى, 1366 ش.
يك نسخه خطى نفيس كه به خط شارح است, در كتابخانه عمومى آيت اللّه مرعشى قم وجود دارد. اين نسخه در سال 1404 ق تأليف شد و مشتمل بر كتاب العقل والجهل و كتاب فضل العلم است. 21 چندين نسخه خطى از اين اثر در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است. در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره هاى 1705, 6497, 6817, 6910, 9879, 11369, 20316, 22540, 24427, 24443, 25331, 25447 و در كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 1355 و نيز در كتابخانه غرب همدان وابسته به كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره هاى 323 و 552 اين اثر موجود است.
قديمى ترين نسخه موجود در كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 24443 مى باشد كه در 139 صفحه و به وسيله صالح بن ناصر يمنى همدانى در سال 1068 ق كتابت گرديد. نسخه هاى موجود در كتابخانه آستان قدس رضوى همگى تحت عنوان شرح الكافى يا شرح اصول الكافى هستند.
چند نسخه فتوگرافى از اين اثر در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى و كتابخانه دانشكده ادبيات تهران وجود دارد. 22
شرح اصول الكافى سه بار به صورت سنگى به چاپ رسيد. يك بار در سال 1282 ق و بار ديگر در سال 1302 ق در تهران و مرتبه سوم بدون جا و نام و تاريخ و صفحه شمار به ضميمه رساله مفاتيح الغيب مؤلف منتشر شد. 23
چاپ حروفى دوم اين اثر كه حاوى تعليقات ملاعلى نورى است, در سال 1383 ش به وسيله پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى تهران انجام شد.
شرح اصول الكافى چاپ محمد خواجوى در چهار جلد است. جلد اول, كتاب عقل و جهل, جلد دوم كتاب فضل علم, جلد سوم كتاب حجت و جلد چهارم كتاب توحيد مى باشد. مؤلف تا سال 1363 ش سه جلد اول را آماده چاپ كرد و سپس اظهار اميدوارى نمود جلد چهارم آن به اتمام برسد.
در شرح اصول الكافى چاپ محمد خواجوى, مقدمه اى مفصل به زبان عربى به نام الحاوى در 161 صفحه وجود دارد. اين مقدمه به قلم على عابدى شاهرودى و مشتمل بر پنج مبحث است; معانى حجت و عقل, نبوت, امامت, تأليفات شيعه درباره احاديث معصومين(ع), حجيت خبر واحد, تقسيم روايت به صحيح و غير آن از جمله مباحث مطروحه در اين مقدمه است.
شرح ملاصدرالدين شيرازى (979 ـ 1050 ق) معروف به صدرالمتألهين جزو نخستين شروح عربى مفصل و مبسوط است كه در قرن يازدهم هجرى قمرى بر كتاب كافى نوشته شد. اين شرح حاوى پانصد حديث از اصول كافى است كه طبق مشرب فلسفى و كلامى تحرير شد. ملاصدرا گاهى اعتراضاتى مى كند و درباره مفاهيمى كه مدار بحث در خلال روايت خاص هستند و آنچه از قول معصوم مشخص است, سؤالاتى مطرح مى كند. او گاهى يك روايت را به بقيه روايات در همان باب ربط مى دهد.
ملاصدرا حاشيه اى بر شرح كافى نوشت كه نسخه اى از آن به شمراه 7139 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد. اين حاشيه به خط نستعليق و در 208 صفحه است. آغاز آن (والحمداللّه رب العالمين… ) و انجامش (هذه الكلمات التى هومن جنون او كفر) است.
شرح اصول كافى; محمدصالح روغنى قزوينى.
نسخه حاضر به شماره 22642 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد. اين نسخه به خط نسخ و در 469 صفحه وقفى سيدعبدالباقى آيت اللهى شيرازى (حدود 1290 ـ 1354 ق) است. آغاز آن (بسمله و به نستعين. كتاب التوحيد بين فيه وجوه) و انجامش (جداً ولايبعد… عين عداه واللّه اعلم) است.
محمدصالح روغنى قزوينى (متوفاى 1080 ق) فرزند محمدباقر, از جمله شارحين اصول كافى است.
شرح اصول الكافى; محمدمعصوم قزوينى.
محمدمعصوم قزوينى (متوفاى 1091 ق) فرزند امير قزوينى تبريزى اصل مى باشد. 24
شرح اصول الكافى; محمدباقر قمى همدانى.
اين شرح به وسيله ميرزا محمدباقر قمى همدانى (متوفاى 1218 ق) فرزند سيدمحمد ابراهيم, از بزرگان قرن دوازده و سيزده هجرى قمرى نوشته شد. 25
شرح اصول كافى; محمدمقيم ابن محمد شفيع. 26
اين شرح به زبان فارسى بوده, مؤلف آن از اعلام قرن يازده هجرى قمرى است. وى ظاهراً از شاگردان ميرزا رفيع نايينى, معروف به (رفيعا) (997 ـ 1081 ق) است. 27
شرح اصول الكافى; ملامحمدحسين نورى.
نسخه اى از آن در كتابخانه ميرزاباقر قاضى در تبريز وجود دارد. اين اثر در يك جلد و به خط مؤلف است.
ملامحمدحسين نورى فرزند يحيى, از اعلام قرن يازده هجرى قمرى و از شاگردان علامه مجلسى است. وى اين شرح را از اول كتاب التوحيد تا آخر باب (الهداية من اللّه) نوشت. مؤلف در آخر كتاب, از اين اثر به تعليقه تعبير مى كند. اين اثر مختصر بوده, همانند تعليقه سجاديه است. 28
شرح الروضة; محمدعلى موسوى.
اين شرح چندبار به صورت سنگى در سه جلد به چاپ رسيد. 29
از سيدمحمدعلى موسوى (متوفاى بعد 1302 ق)30 الوطايل فى اثبات الحق واذهاق الباطل در بمبئى در سال 1339 ق به صورت سنگى به چاپ رسيد. 31
شرح فارسى روضة الكافى; محمدمهدى قزوينى.
ييك نسخه خطى از اين اثر به شماره 1946 در 582 برگ در كتابخانه ملك تهران, وابسته به آستان قدس رضوى نگهدارى مى شود. 32
از محمدمهدى قزوينى (زنده در 1129 ق) فرزند على اصغر, در مجموعه كتابخانه هاى آستان قدس رضوى همين يك اثر در شرح فارسى روضه كافى يافت گرديد.
شرح فروع الكافى; ملاخليل قزوينى.
اين شرح در چند جلد بوده, نسخه هاى خطى اى از آن در مجموعه سيدمحمد مشكاة در كتابخانه دانشگاه تهران به شماره هاى 682 ـ 671 و 914 موجود است. 33
شرح الكافى; قاضى اردكانى يزدى.
ييك نسخه خطى از آن به شماره 1/1538 در كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به كتابخانه آستان قدس رضوى وجود دارد. تاريخ كتابت آن 1214 ق و به خط نسخ و در 101 صفحه است. آغازش (بسمله, توجهنا الى جناب لاهوتك… ) و انجام آن (يحمل عدم النفس فى كلام على عدم… ادركاته وشعوره) مى باشد. قاضى اردكانى يزدى فرزند كاشف الدين محمد, از علماى قرن يازده هجرى قمرى است.
شرح الكافى; ملامحمدامين استرآبادى.
نسخه اى خطى از اين اثر به خط نستعليق به شماره 26143 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد: آغاز آن (بسمله, حمد له… اما بعد فهذا حواشى على الكافى) و انجامش (ويكون العلاقة لازمة لوجودهما… ) است.
ملامحمدامين استرآبادى (متوفاى 1033 ق) فرزند محمدشريف اخبارى معروف و شاگرد عالم رجالى ميرزامحمد استرآبادى, در كتاب الفوايد المدينه خود از اين اثر به شرح تعبير نموده است و در آنجا مى گويد: اين كتاب هنوز به اتمام نرسيده است, ولى در كتاب جوابات المسائل الظهريه وى از اين اثر به حاشية الكافى تعبير مى كند. 34
ملامحمدامين استرآبادى تعليقاتى بر كتاب كافى دارد كه خليل بن غازى قزوينى در اوايل مجاورتش در مكه مكرمه آنها را جمع آورى كرد. 35 وى همچنين كتاب كافى را تصحيح و مقابله كرد. نسخه اى از آن به شماره 279 در كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد موجود است.
شرح الكافى; خضر اشرفى مازندرانى.
نسخه خطى اين اثر به شماره 16945 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد. اين كتاب در 141 صفحه و تاريخ تأليف و تحرير آن در سال 1316 ق است. آغازش (بسمله و به نستعين, محمد وهو اهله, ونصلى علي… ) و انجام آن (اصليت الظهر اربع ركات وانا في… قال(ع) است.
خضربن اسماعيل اشرفى مازندرانى (متوفاى 1337 ق) اين كتاب را به زبان فارسى در شرح كافى نوشت.
وى از مشاهير اشرف البلاد (بهشهر) در قرن گذشته است.
شرح الكافى; يعقوب بختيارى حويزى.
ييك نسخه خطى از آن, در مدرسه سيد بروجردى در نجف اشرف وجود دارد. مؤلف, شيخ يعقوب بختيارى حويزى (متوفاى 1147 ق) فرزند جمال بن ابراهيم, عمر زيادى كرد. او اين شرح را از اول كتاب الزكاة تا اواخر (الاطعمة والاشربة) نوشت. 36
شرح كافى; ضياءالدين تقوى شيرازى.
نسخه خطى اين اثر به شماره 16749 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى موجود است. اين نسخه به خط نستعليق تحريرى و در آغازش (بسمله تعالى, قال الشيخ فى الشفاء ان العلوم… ) و انجام آن (معلولاً لاخر, بلى كلاهما معلولان لعلة ثالثة) مى باشد.
اثر حاضر به زبان عربى و در شرح كافى, تأليف ضياءالدين تقوى شيرازى (1321 ـ 1388 ق) است. ورثه مؤلف, اين كتاب را در سال 1367 ش به كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وقف كردند. از تقوى شيرازى كتاب خطى ديگرى به نام مطالب عاليه در چهار جلد به شماره هاى 16835 ـ 16837 در همين مركز نگهدارى مى شود.
شرح الكافى; اميراسماعيل خاتون آبادى.
ييك نسخه خطى از اين كتاب به شماره 21338 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد. اين نسخه به خط نسخ و تاريخ تحرير آن 1104 ق است. آغازش (بسمله, وبه ثقتى واعتمادى, الحمداللّه الذى جوده… ) و انجام آن (التى بعد الالف من الهجرة النبوية حامداً مصلياً… ) است. اين اثر در سال 1373 ش توسط مقام معظم رهبرى به كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى اهدا شد.
كتاب حاضر در شرح اصول كافى به وسيله اميراسماعيل خاتون آبادى از علماى قرن دهم نوشته شد. خاتون آبادى شيخ و استاد سيدنعمت اللّه جزائرى (متوفاى 1112 ق) بود. پسر خاتون آبادى به نام ميرمحمد باقر مدرس نيز استاد شاه سلطان صفوى بود. 37
شرح الكافى; عبدالعزيز شيروانى.
چند نسخه خطى از اين اثر در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى و كتابخانه هاى وابسته به آن مانند كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد, وزيرى يزد و جليلى كرمانشاه وجود دارد. بهترين نسخه به شماره هاى جلد اول 01/12355 و جلد دوم 12356 در كتابخانه مركزى آستان قدس به خط مؤلف, يعنى شيخ عبدالعزيز شيروانى (متوفاى بعد 1292 ق) از صاحب منصبان كرسى تدريس در حرم رضوى(ع) است. وى اين شرح را در سال 1292 ق تحرير نمود. اين شرح به خط نستعليق و در دو جلد مى باشد. آغاز جلد اول آن (وبمثل هذا اجاب عمر علياً عليه السلام) و انجام جلد اول اش (… اخبرنا به جماعة عن ابى المفضل عن حميد عن الحسن بن محمد) و آغاز جلد دوم آن (… عن حميد عن الحسن بن محمد) و انجام جلد دوم آن (يدفع نوع من التعارض فى بعض الموارد… مجاورة العتبة ثامن الائمة ولى منصب التدريس) است.
شرح الكافى; خواجه نصيرالدين محمد طوسى.
اين شرح به وسيله خواجه نصيرالدين محمد طوسى (597 ـ 672 ق) از دانشمندان معروف ايران در قرن هفتم هجرى قمرى نوشته شد. 38
شرح الكافى; شيخ ابراهيم بن سليمان قطيفى.
يك نسخه خطى از اين اثر در كتابخانه آيت اللّه مرعشى قم وجود دارد. 39
اين شرح به وسيله شيخ ابراهيم بن سليمان قطيفى بحرانى (متوفاى 950 ق) نوشته شد.
شرح الكافى; ملامحمد رفيع گيلانى.
جلد اول نسخه خطى آن, در كتابخانه عمومى اميرالمؤمنين نجف اشرف به شماره 840/7 مى باشد. 40
سه نسخه خطى به شماره هاى 1697, 1698 و 3380 در كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى تهران (سپهسالار سابق) موجود است. 41 جلد اول نسخه خطى ديگر آن, به شماره 15395 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى است. اين نسخه به خط نسخ و در 296 صفحه مى باشد. آغازش (الامام اثنى عشر القائم بالحق صاحب الزمان الحجة بن الحسن(عج) و انجام آن (والحمدللّه على التوفيق لاتمام شرح جزء الاول من الكافى و… لاتمام شرح كله حق الشرح كله, تم) مى باشد.
ملارفيع الدين محمد گيلانى (متوفاى 1150 ق) فرزند محمد مؤمن, از بزرگان قرن دوازده هجرى قمرى و از شاگردان شيخ بهايى و از استادان علامه مجلسى و شيخ حر عاملى است. او اين شرح از اول اصول كافى تا آخر كتاب جهاد و اندكى از كتاب معيشة نوشت. اين شرح مشتمل بر اصول, روضه و بعضى از فروع است.
ملارفيع الدين محمد حاشيه اى نيز بر كتاب كافى نوشت. اين حاشيه شواهد الاسلام نام دارد. حواشى ملارفيع الدين در هامش نسخه اى از كافى است كه نزد سيدعلى فانى اصفهانى ساكن نجف نگهدارى مى شود. 42 الذريعة الى حافظ الشريعة و مثنوى نان و پنير از آثار ديگر ملارفيع الدين محمد است.
شرح الكافى; محمدهادى مازندرانى.
يك نسخه خطى از اين كتاب, به شماره 942 در كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد. اين نسخه به خط نسخ و در 291 صفحه است. كاتب آن محمدجعفر بن محمد قلى و تاريخ اتمام اثر سال 1131 ق مى باشد. آغازش (بسمله, المخصوصة لاشتمالها على المسائل… ) و انجام آن (صلى اللّه على خير خلقه محمد وآله معصومين) است.
محمدهادى مازندرانى (متوفاى 1128 ق) فرزند محمدصالح, در ماجراى فتنه افاغنه در اصفهان كشته شد. 43 او به اقتداى پدرش شرحى براى كافى نوشت. شرح وى فقط بر قسمت فروع كافى است. شايد نظر او تتميم شرح پدرش ـ كه از فروع كافى فقط زكاة و صوم و خمس را نوشت ـ بوده است.
در اين شرح تحقيقى, به موارد بسيارى از گفتارهاى صدرالمتألهين در شرح بر اصول كافى اعتراض شده است.
شرح حاضر نزد فضلا, جزو شروح اختيار شده است.
شرح الكافى; ميرحسين (هروى).
يك نسخه خطى از اين اثر به شماره 2037 در كتابخانه مجلس شوراى ملى نگهدارى مى شود. اين كتاب 295 برگ است.
شرح كافى نوشته ميرحسين (زنده در قرن ششم هجرى) كه ظاهراً همان ميرحسين هروى معروف است, شامل كتاب الحجة (باب چهارم اصول كافى) در 78 باب و 1041 حديث تا مبحث غيبت است. 44
شرح الكافى; ميرزا رفيع الدين محمدنائينى.
ييك نسخه خطى از اين اثر به شماره 29820 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى است. اين نسخه به خط نسخ و در قطع وزيرى كوچك در 112 صفحه مى باشد. كتابت آن در قرن يازده هجرى قمرى انجام گرفت. آغازش (كماله نشأ من بعض وهو المعرفة الدالة عليه, فان المعرفة التى هى مناط الايمان… ) و انجام آن (الباقى انشاءاللّه تم, وكل شىء يلحقه من التصنيف فنحن نلحض بهذا فى الكتاب, تمت) مى باشد.
ميرزا رفيع الدين محمد نائينى (997 ـ 1081 ق) فرزند سيدحيدر, از سادات طباطبائى حسنى نائين اصفهان, متكلم, فيلسوف و از مشايخ و استادان علامه مجلسى و محدث حر عاملى است. وى از اجداد آيت اللّه ميرزا ابوالحسن جلوه, حكيم معاصر با ناصرالدين شاه قاجار مى باشد. او حاشيه بر اصول كافى دارد كه به تحقيق محمدحسين درايتى در سال 1382 ش به وسيله انتشارات دارالحديث قم به چاپ رسيد. اميرمحمدمعصوم قزوينى (متوفاى 1091 ق) حاشيه اى بر اين حاشيه نوشت. 45
از نورالدين محمد نائينى, فرزند مؤلف, نسخه اى خطى به نام روضه كافى به شماره 231 در كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به كتابخانه آستان قدس رضوى وجود دارد. اين نسخه به خط نسخ و در 105 صفحه و تاريخ اتمام كتابت آن, سال 1088 ق مى باشد.
شرح الكافى; مؤلف نامعلوم.
نسخه اى خطى از اين اثر تحت شماره 412 در كتابخانه وزيرى يزد ـ از كتابخانه هاى وابسته به آستان قدس رضوى ـ وجود دارد.
اين اثر به خط نسخ تحريرى در 285 صفحه و در قرن يازده هجرى قمرى كتابت شده است. آغازش (بسمله وبه نستعين, كتاب الايمان والكفر, قد الايمان لانه الاصل والهم والمقصود… ) و انجام آن (وقد اشار(ع) الى ان صدور الذنب من المؤمنين مبنى على المصلحة) مى باشد.
اين كتاب به زبان عربى و در شرح اصول كافى است. مؤلف آن ظاهراً از علماى قرن يازده هجرى قمرى است.
شرح الكافى; مؤلف نامعلوم.
يك نسخه از اين اثر تحت شماره 21332 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد. اين نسخه به خط نسخ و در 305 صفحه است.
كتابت آن مربوط به قرن يازده هجرى قمرى مى باشد. آغازش (بسمله وبه نستعين, قوله كتاب الايمان والكفر) وانجام آن (كتاب الدعاء اللّه تعالى والحمدللّه رب العالمين) است.
كتاب حاضر, به زبان عربى و در شرح اصول كافى است. مؤلف آن ظاهراً از علماى قردن ده و يازده هجرى قمرى است. اين اثر جزو كتب اهدايى مقام معظم رهبرى به كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى است.
شرح الكافى; مؤلف نامعلوم.
ييك نسخه خطى از آن, در كتابخانه عمومى آيت اللّه مرعشى به شماره 2549 وجود دارد.
اين شرح طولانى بوده, تحت عنوان قوله احاديث را وارد مى كند و سپس درباره اسناد آنها و بعد درباره متن و معنا و دلالتش بحث مى كند. مؤلف در اين اثر به فلاسفه و متصوفه حمله مى نمايد. 46
شرح الكافى; مؤلف نامعلوم.
نسخه خطى آن تحت شماره 18271 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد. اين نسخه به خط نستعليق و در 92 صفحه مى باشد. آغازش (باب جوامع التوحيد, شرح جوامع جامعه است) و انجام آن, (در محكمات قرآن كرد, شك از راوى است و از كلام امام نيست) مى باشد. اين شرح به زبان فارسى بوده و اختصاص به كتاب توحيد دارد.
شرح الكافى; مؤلف نامعلوم.
ييك نسخه خطى از اين اثر به شماره 19662 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى است. كتاب حاضر به خط نسخ و در 125 صفحه, در قرن دوازده هجرى قمرى كتابت شد. آغازش (بسمله, الحمداللّه رب العالمين… فيقول المحتاج الى ربه الغنى) و انجام آن (… الخطاب كل من اقر بولاية على(ع) و وصيائية بهذا الخلق, كل من انكرها, فسمل) است.
اين كتاب به زبان عربى و در شرح كافى است. مؤلف ظاهراً از علماى قرن دوازده هجرى قمرى است. اين كتاب را مقام معظم رهبرى وقف كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى نموده است.
شرح الكافى; مؤلف نامعلوم.
ييك نسخه خطى از اين اثر به شماره 19622 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى است. كتاب حاضر به خط نسخ و در 125 صفحه, در قرن دوازده هجرى قمرى كتابت شد. آغازش (بسمله, الحمدللّه رب العالمين… فيقول المحتاج الى ربه الغنى) و انجام آن (… الخطاب كلى من اقر بولاية على(ع) و وصيائية بهذا الخلق, كل من انكرها, فسمل) است.
اين كتاب به زبان عربى و در شرح كافى است. مؤلف ظاهراً از علماى قرن دوازده هجرى قمرى است. اين كتاب را مقام معظم رهبرى وقف كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى نموده است.
شرح الكافى; مؤلف نامعلوم.
نسخه خطى كتاب حاضر تحت شماره 8449 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دار. تاريخ كتابت نسخه, سال 1101 ق و به خط نسخ و در 2150 صفحه مى باشد. زبان آن, عربى است و آغازش (بسملة, قوله كتاب الايمان والكفر) و انجامش (باعتبار المغفرة وعدم القبول… صلى اللّه عليه و آله و سلم) مى باشد.
الصافى فى شرح الكافى; ملاخليل قزوينى; لكهنو: چاپخانه نولكشور, 1308 ق.
اين كتاب براى بار دوم با تصحيح سيدتصديق حسين به صورت سنگى و در قطع رحلى ضخيم در لكهنوى هندوستان به چاپ رسيد.
نسخه هاى خطى آن در كتابخانه عمومى آيت اللّه مرعشى نجفى قم به شماره هاى 16, 17, 60, 135 است. در كتابخانه هاى آستان قدس رضوى به ترتيب: 87 نسخه در كتابخانه مركزى, پنج نسخه در كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد و چهار نسخه در كتابخانه وزيرى يزد, چهار نسخه در كتابخانه غرب همدان وجود دارد.
بهترين و قديمى ترين نسخه كه اصل نيز بوده, در دو جلد است. اين نسخه به وسيله مؤلف وقف شده و در كتابخانه مدرسه نواب مشهد وجود دارد. نسخه ديگرى كه در زمان حيات مؤلف به رشته تحرير درآمد, الصافى فى شرح الكافى به كتابت ميرحسين حسينى است. اين نسخه به شماره 7709 در كتابخانه آستان قدس رضوى به خط نستعليق در 237 صفحه و تاريخ تأليف 1070 ق مى باشد. آغاز آن (پس از فهرست ناقص الاول, باب اول اصلى باب علل الموت و ان المؤمن يموت لكل ميتة) و انجامش (باء يك نقطه و يا يك نقطه خود راز) است.
الصافى در شرح و ترجمه اصول كافى به زبان فارسى و در پانزده جلد است. مؤلف, آن را به دستور شاه عباس دوم صفوى (متوفاى 1077 ق) نوشت. وى اين اثر را در سال 1064 ق شروع كرد و در سال 1074 ق به اتمام رساند. جلد شانزده آن در شوال سال 1074 ق آغاز شد و تا كتاب المعيشة, يعنى تمام اصول و بخش عبادات فروع است. الصافى پيوسته مورد استفاده علما و طالبان علم بوده و هست. از آثار ديگر ملاخليل قزوينى مى توان به عدة الاصول, حاشيه بر مجمع بيان و رساله در جمعه اشاره نمود.
برادر مؤلف, محمدباقر قزوينى (زنده در 1103 ق) بر كتاب الصافى حاشيه نوشت. در الصافى متن احاديث زير عنوان اصلى و تفسير آنها به عنوان شرح آورده شده است. متن صافى به سبك دوره صفويه بوده, ترجمه لفظى است. مؤلف در مقدمه مى گويد: (اگر همه ترجمه موافق لفظ عربى باشد, فارسى روان نمى شود و اگر اكتفا به مضمون شود [خوانندگان] نمى توانند بفهمند هر لفظى از عربى چه معنايى دارد; پس ما ميانه آن را برگزيديم). 47
صحيح الكافى; محمدباقر البهبودى; بيروت: دارالاسلامية, الطابق الثاين, 1401 ق/1981 م.
كتاب حاضر به زبان عربى و عنوان ديگر آن زبدة الكافى است. اين اثر تحت عنوان گزيده كافى نيز به زبان فارسى چاپ و منتشر شد.
الكافى, الاصول والروضة: لابى جعفر محمد بن يعقوب الكلينى وشرح جامع لمحمد صالح مازندرانى; مع تعاليف علمية لابوالحسن الشعرانى, عنى بتصحيحه وتخريجه على اكبر غفارى; تهران: مكتبة الاسلامية, 1342 ش (12 جلد در شش مجلد).
نسخه خطى اين اثر در تهران به شماره 260 ـ 1/258 و در كتابخانه عمومى اميرالمؤمنين نجف اشرف به شماره 521/4 و 1411/5 و همچنين در موزه بريتانيا به شماره 2/1544 وجود دارد. 48
در كتابخانه آستان قدس رضوى چندين نسخه خطى از اين كتاب وجود دارد. در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى اين اثر با شماره هاى 1694, 9954, 6832, 9 ـ 2046, 21332 و 21516 ثبت شده است. در كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به كتابخانه آستان قدس رضوى نيز نسخه اى به شماره 291 موجود است. نسخه هاى ذكرشده همگى تحت دو عنوان شرح الكافى و يا شرح اصول الكافى هستند.
قديمى ترين نسخه موجود در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره 1694 مى باشد. اين نسخه به كتابت محمداسماعيل بن نظر محمد و به خط نستعليق در 617 صفحه در سال 1074 ق به اتمام رسيد. آغازش (بسمله وبه نستعين نحمدك يا مروح عقول العارفين) و انجام آن (من اسباب المحو التى ذكرنا بعضها, تم كتاب العشرة بحمداللّه تعالى واحسن توفيقه) است.
ملامحمدصالح مازندرانى (متفاى 1081 يا 1086 ق) فرزند احمدبن شمس الدين و داماد علامه محمدتقى مجلسى, اين شرح را بر كتاب هاى العقل والجهل التوحيد, الحجة, ايمان و كفر, دعا, زكات, صوم, خمس و نيز تمام روضه كافى نوشت. وى متن روايات را تحت عنوان الاصل مى آورد و سپس بلافاصله به شرح آنها مى پردازد. او شروح كتاب را تحت عنوان الشرح مى آورد.
اگرچه شارح در علوم نقلى و حديث متبحر بود, ولى به ساير علوم متداوله در عصر خود مانند رياضى, طب, كلام و حكمت الهى نيز آشنا و آگاه است. وى از پيروان اصول صدرايى شمرده مى شود. او معتقد به تشكيك وجود بود و مى گفت: وجود داراى مراتبى است و وجود نسبت به واجب الوجود, وجود ربطى تعلقى دارد. او به حركت جوهريه و اجسام مثالى و تجسم اعمال در آخرت و اينكه آخرت نشأت ديگرى مى باشد, همچنين تجرد نفس و امكان اتحاد آن با عقول مجرده است, معتقد بود. وى ديدگاه هاى قدماى مشائين را قبول نداشت; فلسفه او حكمت شرعيه يا شريعت مستند به عقل بود. 49
آوردن تعبيرات نيكو, به كار نگرفتن اصطلاحات خاص محدثين, نياوردن جملات متعاطفه متأكده و قرائن تكرارى كه موجب طولانى شدن كلام است, اعتراض به نظرات ميرداماد و صدرالمتألهين شيرازى و رد كردن بعضى از آنها, از ويژگى هاى اين شرح شمرده مى شود. 50
كشف الكافى; محمد اصطهباناتى شيرازى.
ييك نسخه خطى از اين اثر به شماره 643 در كتابخانه سيدمحمد مشكاة دانشگاه تهران وجود دارد. محمد بن محمد ملقب به شاه محمد اصطهباناتى شيرازى از بزرگان اوايل قرن دوازده هجرى قمرى, اين نسخه را براى شاه سلطان حسين صفوى (شكوفايى 1105 ـ 1135 ق) تأليف كرد. 51
گزيده اى از اصول كافى در مبانى دين اسلام; على اصغر خسروى شبسترى; تهران: كتاب فروشى اميرى, 1351 ش.
چاپ سوم اين كتاب در سال 1361 ش انجام شد.
اين كتاب به زبان فارسى و شامل خلاصه اى از اصول كافى در يك مجلد است. حسين عمادزاده اصفهانى (1285 ـ 1369 ش) مقدمه اى مبسوط بر آن نوشت. مؤلف ضمن ترجمه آزاد و روان احاديث از كتاب ايمان و كفر اصول كافى, به شرح و توضيح پاره اى از روايات مى پردازد.
گزيده كافى; ترجمه و تحقيق محمدباقر بهبودى; چاپ اول, تهران: علمى و فرهنگى, 1361 ش.
محمدباقر بهبودى (متولد 1308 ش) اين اثر را به زبان عربى تحت عنوان زبدة الكافى در سه جلد در بيروت در سال 1401 ق به چاپ رسيد و سپس ترجمه فارسى آن را با عنوان گزيده كافى در تهران منتشر كرد. كتاب گزيده كافى همزمان با چاپ ذكر شده بار ديگر به وسيله دفتر نشر و فرهنگ اسلامى در تهران و در سال 1361 ش به چاپ رسيد.
اين اثر گزيده اصول, فروع و روضه كافى در شش جلد است. مؤلف, آن دسته از رواياتى كه صحيح تشخيص داده است, برگزيده, و سپس به شرح و بيان كوتاه آنها پرداخته است. وى اين گزيده را به قصد آموزش و تعليم مردم تهيه كرده است. ترجمه و شرح روايات در زير صفحات قرار دارد.
جلد اول در موضوع معارف اسلامى و آداب در 375 صفحه, جلد دوم در موضوع طهارت و صلات در 388 صفحه, جلد سوم در مباحث زكات و حج در 414 صفحه, جلد چهارم در مبحث حج و معيشت در 482 صفحه, جلد پنجم در موضوع ازدواج و آشاميدنى ها در 431 صفحه و سرانجام جلد ششم در زيب و زينت و گل ها در 407 صفحه است.
مرآة العقول; علامه مجلسى; اخراج و مقابلة وتصحيح على الاخوندى, تحقيق و تعليق سيدجعفر الحسينى; 26 ج, تهران: دارالكتب الاسلامية, 1411 ق/1369 ش.
در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى چهارده نسخه خطى از كتاب مرآة العقول وجود دارد. شماره هاى 1839 ـ 1841, 2140 و 7326 از جمله موجودى اين كتابخانه است. يك نسخه خطى در كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 1591 و سه نسخه خطى در كتابخانه وزيرى يزد وابسته به كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره هاى 254, 581 و 884 وجود دارد.
مرآة العقول اولين بار در سال 1317 ق در تهران در چهار جلد ضخيم به صورت سنگى به چاپ رسيد. سه جلد اول از چاپ مذكور, در كتابخانه مركزى قدس موجود است; آنها عبارتند از: نسخه شماره 20378, جلد اول و در 12 ء 449 صفحه كه در سال 1321 ق به چاپ رسيد; نسخه شماره 18788, جلد دوم و در 542 صفحه كه در سال 1317 ق منتشر شد; نسخه شماره 20359, جلد سوم و در 541 صفحه كه در سال 1323 ق چاپ شد; جلد چهارم نيز در سال 1325 ق در تهران منتشر گرديد.
چاپ حروفى مرآة العقول با مقدمه علامه مرتضى عسكرى و تنظيم, مقابله و تصحيح سيدهاشم رسولى محلاتى در 28 جلد در تهران به وسيله دارالكتب الاسلامية انجام شد. در سال 1399 ق مطبعة الحيدرى نجف آن را تجديد چاپ نمود. در سال 1363 ش چاپ دوم اين اثر به وسيله ناشر ايرانى وارد بازار شد. در سال 1363 ش, اين اثر با تصحيح محسن الحسينى الامينى به وسيله دارالكتاب الاسلامية تهران در نوزده جلد به چاپ رسيد.
مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول نوشته علامه محمدباقر مجلسى (1037 ـ 1111 ق) جزو كامل ترين شروح كافى است. اين كتاب به زبان عربى و شامل اصول و فروع مى باشد. مؤلف علاوه بر احاطه و تسلط بر اخبار و احاديث معصومين(ع) مضامين عالى و نكات برجسته شروح معروف ديگر, از جمله شرح ملاصدراى شيرازى و ملامحسن فيض كاشانى را در آن آورده و بر اهميت و ارزش كارش افزوده است. در احاديث بيشتر نظرهاى فقها و محدثين بيان شده است و اقوال و وجوهى كه وى در احاديث مى آورد, تنها به شرح او اختصاص دارد.
علامه مجلسى حاشيه اى بر اصول كافى دارد. اين حاشيه به خط پيرمحمد مقيم و تاريخ فراغت از آن, 1091 ق است. كاتب نسخه را بر مؤلف خواند و بر اين حاشيه, حاشيه ديگرى به وسيله سيدشبر بن محمد نوشته شد. 52
منتخب شرح الكافى; محمدزمان تبريزى.
نسخه خطى اين اثر به خط مؤلف تحت شماره 7262 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى وجود دارد. اين نسخه به خط نستعليق و در 29 صفحه است. آغاز آن (فى شرح مولانا محمدزمان التبريزى تلميذ… ) و انجام آن (يورث الماء الاصفر منه) است.
ملامحمدزمان تبريزى (متوفاى بعد 1123 ق) فرزند كلب على از علما و نويسندگان قرن دوازده هجرى قمرى است.
الوافى; لمحمد محسن المشتهر بالفيض الكاشانى; تحقيق مركز التحقيقات الدينية والعلمية فى مكتبة الامام اميرالمؤمنين على(ع), باهتمام و اشراف كمال الدين فقيه ايمانى; الطبعة الاولى, 25 ج, اصفهان: مكتبة الامام امير المؤمنين على(ع), 1416 ق/1374 ش.
بيش از 150 نسخه خطى از كتاب الوافى در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى و ساير كتابخانه هاى وابسته به آن وجود دارد. نسخه هاى شماره 1884 ـ 18882 ـ 2203 ـ 2187 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى و شماره 37 و 49 در كتابخانه مسجد جامع گوهرشاد از جمله موارد ذكر شده است.
كتاب الوافى اولين بار در سال 1310 ق در سه جلد در تهران به صورت سنگى به چاپ رسيد و سپس در سال 1324 ق دوباره در سه جلد در همان شهر تجديد چاپ شد. در سال 1375 ق كتاب فروشى الاسلامية تهران آن را در چهارده جلد (در سه مجلد) به چاپ رساند.
اين اثر بار ديگر در سال 1404 ق به وسيله كتابخانه عمومى آيت اللّه مرعشى قم تجديد چاپ گرديد. در سال 1406 ق با حواشى رفيع الدين نائينى و ديگران و تصحيح و تعليق و تحقيق ضياءالدين حسينى علامه اصفهانى در 21 جلد, به وسيله كتابخانه عمومى اميرأالمؤمنين على(ع) اصفهان به چاپ رسيد.
ملامحمدمحسن فيض كاشانى (1006 ـ 1091 ق) از دانشمندان بزرگ شيعى در قرن يازده هجرى قمرى است. وى شاگرد و داماد صدرالمتألهين (متوفاى 1050 ق) مى باشد.
ديدگاه ملامحسن فيض كاشانى در كتاب الوافى, نزديك به افكار ملاصدرا در شرح اصول الكافى است.
سيدمحمدمهدى بحرالعلوم (متوفاى 1212 ق) شرحى بر كتاب الوافى ملامحسن فيض كاشانى نوشت. 53
هداية النجدين وتفصيل الجندين; سيدحسن صدر.
اين اثر رساله اى در شرح حديث كتاب العقل والجهل اصول كافى است. 54 اين روايت از قول امام جعفر صادق(ع) چنين است: (اعرفوا العقل وجنده, والجهل وجنده, تهتدوا). 55 سيدحسن صدر (متوفاى 1354 ق) فرزند سيدهادى صدر, از علما و مشاهير خاندان صدر در عراق در قرن چهارده هجرى قمرى است.
هدى العقول; محمدبن عبدالعلى بحرانى.
سه نسخه خطى از اين اثر در كتابخانه آستان قدس رضوى است. يك نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره 13147 كه به وسيله كاظم مديرشانه چى وقف گرديد و دو نسخه ديگر در كتابخانه وزيرى يزد وابسته به كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره هاى 845 و 408 موجود مى باشد. نسخه شماره 408 به خط نسخ تحريرى و در 166 صفحه و تاريخ كتابت آن نيز مربوط به اوايل قرن سيزده هجرى قمرى است. آغازش: (الاصل والاستخراج الجزئى ورده للكلى هو الاجتهاد الذى بعينه المتاخر, لا انه بمعنى العمل….) و انجام آن (وليس هنا موضوع الاشارة اليه, وما اكثره فى هذه الازمان… ) است.
اين كتاب مختصرى از نسخه چهارده جلدى مؤلف به ضميمه كتاب العلم است. شروع اين اثر نيز با آغاز شرح مفصل او تفاوت دارد.
هدى العقول فى شرح احاديث الاصول; محمد بن عبدالعلى بحرانى.
ييك نسخه خطى آن در كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى (سپهسالار) به شماره 1700 موجود است. 56
نسخه اى ديگر نيز در تهران به شماره 261 ـ 1 / 260 وجود دارد. 57
كتاب هدى العقول جزو بزرگ ترين شروح در شرح اصول كافى بوده, در چهارده جلد است. اين شرح به وسيله شيخ محمد بن عبدالعالى بن محمد بن احمد بن على بن عبدالجبار بحرانى قطيفى از علماى اوايل قرن سيزده هجرى قمرى نوشته شد. مؤلف, اين نسخه را در سال 1218 ق به اتمام رساند.
منابع:
1. كلينى, ثقة الاسلام ابى جعفر محمد; اصول كافى; تحقيق محمدجواد الفقيه, فهرسة وتصحيح يوسف البقاعى; بيروت: درالاضواء, 1413 ق.
2. ترجمه محمدباقر كمره اى; الاصول من الكافى; تهران: كتاب فروشى اسلاميه, 1381 ق.
3. حققه واخرجه حسن الامين; اعيان الشيعة; بيروت: دارالتعارف, 1403 ق.
4. بروكلمان, كارل; تاريخ الادب العربى; نقله الى العربية عبدالحليم النجار; القاهره: دارالمعارف, 1974 م.
5. مدير شانه چى, كاظم; تاريخ حديث; تهران: سمت, 1377 ش.
6. صدر, حسن بن هادى; تأسيس الشيعة العلوم الاسلام; كاظمية: دارالكتب العراقية, 1370 ق.
7. مرادى, محمد; (ترجمه هاى فارسى الكافى); خبرنامه كلينى, ش اول, تيرماه 1386 ش.
8. آقابزرگ تهرانى, محمدحسن; الذريعة الى تصانيف الشيعة; بيروت: دارالاضواء, 1403 ق.
9. الاصبهانى, عبداللّه افندى; رياض العلماء وحياض الفضلاء; به اهتمام محمود المرعشى, تحقيق احمد الحسينى; قم: الخيام, 1401 ق.
10. مدرسى, محمدعلى; ريحانة الادب فى تراجم المعروفين بالكنية او اللقب; تبريز: كتاب فروشى خيام, 1346 ش (ويرايش دوم).
11. شيرازى, صدرالدين محمدابراهيم; شرح اصول الكافى; عنى بتصحيحه محمد خواجوى; تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى, 1366 ش.
12. عميدى, ثامر هاشم حبيب; الشيخ الكلينى البغدادى وكتابه الكافى; تهران: مكتب الاعلام الاسلامى, 1414 ق/1372 ش.
13. قزوينى, ملاخليل; الصافى فى شرح الكافى; لكهنو: چاپخانه نو لكشور, 1308 ق/1891 م.
14. ابن يوسف شيرازى (ضياءالدين حدائق); فهرست كتابخانه مجلس شوراى ملى; تهران: كتابخانه مجلس شوراى ملى, 1317 ش.
15. ابن يوسف شيرازى; فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار; تهران: دانشكده معقول و منقول, 1313 ـ 1318 ش.
16. حصينى, احمد; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه عمومى حضرت آيت اللّه نجفى مرعشى; زيرنظر محمود مرعشى; قم: [بى نا], 1354 ش.
17. كلينى, ابى جعفر محمدبن يعقوب; الكافى, الاصول والروضة, شرح جامع لمحمد صالح مازندرانى, مع تعاليق علميه لابوالحسن الشعرانى, عنى بتصحيحه وتخريجه على اكبر غفارى; تهران: مكتبة الاسلامية, 1342 ش (12 جلد در شش مجلد).
18. كشف الحجب والاستار عن اسماء الكتب والاسفار; اعجاز حسن النيسابورى الكنتورى, مع مقدمه المرعشى النجفى; قم: مكتبة آيةاللّه العظمى المرعشى النحفى, 1409 ق.
19. الغفار, عبدالرسول عبدالحسن; الكلينى والكافى; قم: مؤسسه النشر الاسلامى, 1416 ق.
20. الطبرسى, ميرزا حسين النورى; مستدرك الوسايل; مع النموذج من خطه ومقدمه جامع بقلم الشيخ آقابزرگ طهرانى; تهران: اسلاميه اسماعيليان, 1382 ق.

پي نوشت ها :
 

1. سه كتاب ديگر عبارت است از: من لايحضره الفقيه محمدبن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق (متوفاى 381 ق), التهذيب والاستبصار محمد بن حسن طوسى (متوفاى 460 ق).
2. الاصول من الكافى; ج 1, ص 11ـ12.
3. خبرنامه كلينى; ش 1, تيرماه 1386 ش.
4. فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آيت اللّه مرعشى; ج 14, ص 230.
5. همان.
6. اصول كافى (مقدمه); ص 37.
7. الذريعه; ج 5, ص 39ـ40 و ج 6, ص 183.
8. همان; ج 6, ص 180.
9. تاريخ حديث; ص 126.
10. اصول الكافى; ج 1, ص 4 ـ 133.
11. كشف الحجب والاستار; صص 212 و 348. نيز ر. ك به: الذريعة; ج 6, ص 183 و ج 8, ص 79.
12. الذريعة; ج 6, ص 183.
13. كشف الحجب والاستار; صص 293 و 348 و نيز: تاريخ الادب العربى; ج 3, ص 340.
14. الذريعة; ج 6, ص 182 و ج 11, ص 257.
15. كشف الحجب والاستار; صص 316 و 348. نيز ر. ك به: تاريخ الادب العربى; ج 3, ص 340.
16. الكلينى والكافى; ص 444.
17. الكلينى والكافى; ص 443.
18. الدر المنثور فى المأثور وغير المأثور; ج 2, ص 245. به نقل از: الشيخ الكلينى البغدادى; ج 3, ص 162.
19. الكلينى والكافى; ص 446.
20. همان, ص 444.
21. شرح اصول الكافى; ج 1, ص 6 ـ 7.
22. همان.
23. همان. نيز تاريخ الادب العربى; ج 3, ص 341 و كشف الحجب والاستار; ص 347.
24. شرح اصول الكافى (مقدمه); ج 1, ص 114.
25. الكلينى والكافى; ص 444.
26. آقابزرگ تهرانى در الذريعة نامى از مؤلف اين اثر نبرد, بلكه تنها به ذكر ابن محمد شفيع اكتفا كرد. نام مؤلف محمدمقيم است كه از روى نسخه خطى شماره 21322 موجود در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به دست آمد.
27. الذريعة; ج 6, ص 182.
28. همان.
29. تاريخ الادب العربى; ج 3, ص 341.
30. اين تاريخ از زمان تأليف يكى از آثار محمدعلى موسوى به نام فريدة الليالى (كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى, شماره 3/1598) به دست آمد.
31. اين كتاب در موضوع امامت و تحت شماره 18039 در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى موجود است.
32. فهرست كتابخانه مجلس شوراى ملى; ج 6, ص 34.
33. اصول الكافى; ج 1, ص 34.
34. الذريعة; ج 6, ص 180.
35. رياض العلماء; ج 2, ص 266.
36. الذريعة; ج 14, ص 28.
37. الكلينى والكافى; ص 444.
38. اعيان الشيعة; ج 1, ص 61.
39. فهرست مخطوطات كتابخانه مرعشى قم. به نقل از: الكلينى والكافى; ص 449.
40. الشيخ الكلينى البغدادى; ص 163 ـ 164.
41. ريحانة الادب; ج 4, ص 163.
42. الذريعة; ج 2, ص 182 و ج 14, ص 28.
43. همان.
44. اصول الكافى; ج 1, ص 34 (مقدمه).
45. الذريعة; ج 6, ص 80.
46. الكلينى والكافى; ص 463.
47. الذريعة; ج 6, ص 145 و ج 14, ص 27. نيز: كشف الحجب; صص 348 و 365 و الصافى; ج 1, ص 4.
48. الشيخ الكلينى البغدادى; ص 161.
49. الكافى; الاصول والروضة; ج 1, مقدمه.
50. همان.
51. ريحانة الادب; ج 2, ص 295.
52. الذريعة; ج 6, ص 181.
53. مستدرك الوسائل; ج 3, ص 539.
54. تأسيس الشيعة; ص 17.
55. الكافى; ج 1, ص 20 ـ 23.
56. فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار; ج 1, ص 260.
57. تاريخ الادب العربى; ج 3, ص 340.
 

منبع : فصلنامه آيين پژوهش شماره 118