كدام آيه قرآن نسخ شده است؟

نسخ در لغت به معناي از بين بردن[1] يا جايگزين كردن[2] است. در اصطلاح خاص علما و دانشمندان دينى نيز عبارت است از برداشته شدن حكمى از احكام ثابت دينى در اثر سپرى شدن وقت و مدّت آن.[3] بنابراين نسخ در جايي صورت مي گيرد كه حكم اول محدود به زمان باشد و با سرآمدن زمان، مصلحت از بين رفته و منسوخ مي شود و حكم ديگري جاي آنرا مي گيرد. برخي علما معتقدند تنها يك آيه در قرآن نسخ شده است و آن آيه نجوا است،[4] برخي ديگر معتقد به نسخ تعداد بيشتري از آيات هستند[5].
مخالفين نسخ مى‏ گويند: نسخ در احكام خدا مستلزم يكى از دو امر محال است. شارع و قانونگذار كه حكم اولى را تغيير مى‏ دهد يا بدين جهت است كه حكمت و مصلحت را در مقام تشريع و قانونگذارى رعايت نكرده بود يا اين كه عاقبت كار را نمى‏ دانست و در نتيجه، قانون در مقام اجرا با مشكل روبه‏ رو شده و به ناچار آن را نسخ كرده و تغيير داده است، هر دو احتمال درباره شارع واقعى كه خداست، محال و غير قابل قبول است، بنابراين نمي توان نسخ را پذيرفت.
در پاسخ به اين شبهه بايد گفت: حكمى كه از طرف خداوند تشريع مى ‏شود، گاهى هدف از تشريع آن اجرا شدن آن حكم نيست بلكه منظور ديگرى در كار است، مانند آزمايش و امتحان افراد و يا اتمام حجت و امثال آن كه در اين گونه موارد جز امتحان هدف ديگرى در ميان نيست(مانند آيه نجوا) و نسخ در اين گونه موارد كوچك‏ترين اشكال و محذورى ندارد، زيرا هر يك از اين دو حكم و حالت يعنى تكليف و برداشتن تكليف، هر دو در جاى خود داراى حكمت و مصلحت بوده است.
و گاهى نيز ممكن است حكمى كه روى يك مصلحت واقعى تشريع شده بود، پس از مدتى نسخ شود، ولى نه به اين معنى كه آن حكم براى هميشه تشريع شده بود و بعدا در اثر “كشف مصلحت واقعى” يا “برخورد با اشكال” در مقام اجرا، به ناچار از طرف شارع تبصره خورده و يا تغيير پيدا كرده است، بلكه بدين معنى كه مدت آن حكم در علم خدا از روز اول كوتاه و موقت بوده و پس از تمام شدن مدت آن، رفع و يا تغيير آن اعلان شده است. نسخ بدين معنى نيز مانند معنى اول هيچ اشكال و محذورى ندارد، نه با علم خدا منافات دارد و نه با مصلحت و حكمت وى.
بنابراين ممكن است انجام دادن فعلى در ساعت، روز، هفته، ماه يا سال‏ معينى داراى مصلحت باشد و پس از انقضاى آن زمان، انجام دادن آن عمل مصلحت نباشد، بلكه گاهى هم شايد مفسده‏ اى را دربربگيرد. [6] مثل حكم به جنگ در يك زمان و حكم به صلح در زماني ديگر. اين مسئله مانند نياز بيمار است به دارو؛  يعني بخشي از نياز هاي انسان هست كه با تغيير زمان و شرايط دگرگون مي شود، مثل بيمار كه در شرايط خاصي به دارويي نياز دارد، ولي پس از بهبودي آن دارو برايش مضر خواهد بود.اما اصول احكام اسلامي كه پايه هاي اساسي دين را تشكيل مي دهد در همه جا و در همه زمان ثابت است. هرگز اصل توحيد يا عدالت با گذشت زمان دگرگون نمي شود. اين احكام مانند نيازهاي اساسي انسان است كه هرگز تغيير نمي كند مانند نياز به آب و غذا.[7] بنابراين مي توان گفت نسخى كه به خدا نسبت داده مى‏ شود، چيزى است كه به حسب نگرش ظاهرى ما نسخ شمرده مى ‏شود. قانون مورد نسخ از نظر علم الهى از همان آغاز موقت و محدود بوده، ليكن مصالح ايجاب مى ‏كرده است كه خداوند پايان زمانى آن حكم را تا اعلام حكم بعدى پنهان دارد. بنابراين نسخ پيدايش نظريه اي جديد نيست، بلكه حقيقت نسخ از ناحيه خداوند تأخير در بيان زمان پايان يك حكم و قانون است كه به خاطر حكمت‏ هايى صورت مى‏ گيرد. اين است مفهوم «يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتاب‏[8]».[9]

پي نوشت:

[1] . كتاب العين، انتشارات هجرت، قم،1410، ج‏4، ص: 201؛ المفردات في غريب القرآن، دارالعلم الدار الشامي، بيروت، 1412، ص: 801 [2] . فرهنگ أبجدي عربي-فارسي،بي نا، بي تا،ص: 67 [3] .  بيان در علوم و مسائل كلى قرآن، سيد ابو القاسم خوئى (هاشم زاده هريسى؛ نجمى)، وزارت ارشاد، تهران، 1382،‏ص: 345 [4] . بيان در علوم و مسائل كلى قرآن، ص: 497 [5] .  التمهيد في علوم القرآن، : مؤسسة النشر الاسلامى‏، قم، 1415، ج‏2، ص: 299 [6] . بيان در علوم و مسائل كلى قرآن، ص: 349-348 [7] . شبهات جديد، جمعي از پژوهشگران قرآني(زير نظر دكتر محمد علي رضايي اصفهاني)، قم، نسيم حيات،1391،159-160 [8] .خدا هر چه را بخواهد محو يا اثبات مى‏كند، و اصل همه كتابها نزد خداست. رعد، 39. [9] . علوم قرآن(سعيدى روشن)، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى‏، قم،1379، ص: 302-303