یکی از گام‌های اساسی در مسیر پاکسازی نفس از هواهای نفسانی و شیطانی «محاسبه» است. منظور از محاسبه این است که هر کس در پایان هر سال یا ماه و هفته و حتی در پایان هر روز به محاسبه کارهای خویشتن بپردازد، و عملکرد خود را در زمینه خوبی‌ها و بدی ها، اطاعت و نافرمانی خدا پرستی و هوا پرستی دقیقا مورد بررسی قرار دهد، و درست مانند تاجر موشکاف و دقیقی که همه روز و هر هفته و هر ماه و هر سال به حسابرسی تجارت خانه خود می پردازد و سود و زیان خویش را از دفاتر تجاری بیرون می کشد و ترازنامه و بیلان مالی تنظیم می‌کند؛ به یک محاسبه الهی و معنوی دست زند و اعمال و اخلاق خویش را مورد بررسی قرار دهد.
 

[محاسبه در امر دین یا دنیا]

پر واضح است محاسبه در امر دین یا دنیا، یکی از دو فایده مهم را داراست: اگر صورتحساب، سود کلانی را نشان دهد، دلیل بر صحت عمل و درستی راه است و انسان، همان شیوه و روش را ادامه می‌دهد؛ و اگر زیان مهمی را نشان دهد دلیل بر وجود بحران و خطر و احتمالا وجود افراد مغرض و دزد و خائن و یا خطا کار و ناآگاه در تجارت خانه یا نفس اوست که باید هر چه زودتر برای اصلاح آن وضع بکوشد. اهمیت این مهم تا جایی است که قرآن مجید یکی از نام‌های روز قیامت را نیز «یوم الحساب» معرفی می‌کند، و در آیات متعددی از حساب دقیق آن روز خبر می‌دهد چنان که از زبان لقمان حکیم خطاب به فرزندش چنین نقل می‌کند: پسرم! اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی کارنیک یا بد باشد و آن کارا در دل سنگی یا در گوشه‌ای از آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را در قیامت برای حساب می‌آورد؛ خداوند دقیق و آگاه است رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در یکی از وصایای خود به ابوذر غفاری می‌فرماید: ای اباذرا پیش از آنکه مورد محاسبه قرارگیری، به حساب نفس خود رسیدگی کن؛ زیرا این کار حساب قیامت تو را آسان تر می‌کند؛ و قبل از آن که تو را ارزیابی کنند خود را ارزیابی کن…. ای اباذرا هیچ کس از پرهیزکاران محسوب نمی‌شود، جز این که نفس خود را محاسبه کند، سخت تر از حسابرسی شریک نسبت به شریک خود.
 
همچنین آن بزرگوار می‌فرماید: در روز قیامت هیچ انسانی قدم از قدم بر نمی دارد تا از چهار چیز سؤال شود. از عمرش که در چه راهی آن را سپری نموده، و از جوانی اش که در چه راهی آن را کهنه کرده، و از مالش که از کجا به دست آورده و در چه راهی مصرف نموده و از محبت ما اهل بیت علیهم السلام که آیا حق آن را ادا کرده یا نه بنابر این انسان در طول عمر خویش سرمایه های مهمی دارد که خواسته یا ناخواسته در حال هزینه کردن آن است، محاسبه، آن است که مراقب باشد در مقابل هزینه نمودن این سرمایه های مهم چه چیزی به دست می‌آورد؟ آیا سرمایه های باارزشی همچون عمر، عقل، مذهب، ایمان و مانند آن را خوب به کار می گیرد؟ چقدر به مردم خدمت کرده است؟ چه اندازه از حق و حقوق خود گذشت کرده است؟ آیا حق و حقوقی از دیگران پایمال نموده است؟ آیا به دیگران بدهکار نیست و یا حق الناسی به ذمه ندارد؟ و صدها سؤالی که اگر در این دنیا مورد بررسی قرار نگیرد، در دنیای دیگر مورد حسابرسی قرار خواهد گرفت. حضرت علی علیه السلام در بیان آثار محاسبه می‌فرماید: من حاسب نفسه وقف على عیوبه و أحاط بذنوبه و استقال الذنوب و أصلع العیوب؛ کسی که محاسبه نفس خویشتن کند، بر عیوب خویش واقف می‌شود، و از گناهانش با خبر می گردد و به دنبال آن از گناه توبه می‌کند، و عیوب را اصلاح می‌نماید.
 
گرچه محاسبه اعمال منحصر به زمان خاصی نیست؛ اما ماه مبارک رمضان فرصت مناسبی برای حسابرسی اعمال و عملکرد سالیانه است. از سیدبن طاووس – از علمای قرن ششم هجری – نقل شده است که فرمود:
 
عده‌ای اول سال شان اول فروردین است. اول سال یک نوجوان نیز، اول فروردین است که تلاش می‌کند لباس نو در بر کند؛ اول سال یک کشاورز اول پاییز است که درآمد مزرعه را مورد حسابرسی قرار میدهد؛ یک تاجری که کارگاه تولیدی دارد، اول سال را در فرصت دیگری تعیین می‌کند؛ اما آنها که اهل سیر و سلوک اند، اول سال شان، ماه مبارک رمضان است؛ حساب‌ها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بررسی می‌کنند که ماه رمضان گذشته، چه درجه ای داشته اند و امسال چه درجه ای دارند؟ چقدر مطلب فهمیده و چقدر مسائل برای آن‌ها حل شده است؟ چقدر در برابر گناه قدرت تمکین داشته و چقدر در برابر دشمن، قدرت تصمیم دارند.
 
خلاصه آنکه اهمیت محاسبه به حدی است، که امام کاظم می‌فرماید: لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم فإن عمل حسنا استزاد اللة و إن عمل سیئا استغفر الله منه و تاب إلیه؛ کسی که همه روز به حساب خویش نرسد از ما نیست! پس اگر در این محاسبه عمل نیکی انجام داده است، افزودن بر آن عمل را از خداوند طلب نماید، و اگر عمل بدی از او سرزده است از آن گناه استغفار کرده و توبه نماید.
 
منبع: فرصت‌های از ماه خدا، محمدمهدی فجری، صص 81-76، مؤسسه بوستان کتاب، قم، چاپ اول، 1393.