مراتب انسان ها از نظر قرب الهي در روز قيامت به چه عواملي بستگي دارد؟ مثلاً يك كشاورز كه به وظايف شرعي كه به آن آگاه است و به آن علم دارد کاملاً عمل مي‌كند با يكي از علماي برجسته عالم تشيع مي تواند هم رتبه باشد؟

سؤال  در واقع دو ضلع دارد،  فلذا هر كدام جداگانه طرح و آن گاه پاسخ داده مي‌شود:
1. در روز قيامت در محضر خداوند درجه بندي افراد و مراتب انسان ها از نظر قرب الهي چگونه و به چه عواملي بستگي دارد؟
2. آيا يك كشاورز كه كاملاً به وظايف شرعي كه به آن آگاه است عمل كند مي‌تواند با علماي بزرگ جهان تشيع هم رتبه بوده و در يك درجه باشد؟

پاسخ پرسش اول:
قرآن كريم در اين گونه موارد به روشن‌ترين بيان سخن گفته است و از جمله فرمود: «ان اكرمكم عند الله اتقاكم»؛[1] از آن جا كه انسان به طور طبيعي خواهان امتياز بوده و خوي برتري خواهي نسبت به ديگران و همنوعان خود در نهاد او نهفته است، هر كسي امتياز را در چيزي خاص جستجو مي‌كند كه اكثراً وهمي و خيالي است و هرگز امتياز محسوب نمي‌شود، خداوند در آيه ياد شده مايه امتياز را تقوي و قرب الهي معرفي كرده و فرمود: بزرگوارترين فرد شما نزد خداوند كساني‌اند كه از همه بيشتر تقوي داشته باشد.
و در سايه تقوي است كه قرب الهي حاصل مي‌شود، يعني هر كس كه تقوا و خداخواهي و پرهيزكاري بيشتر دارد به خداوند نزديك‌تر است.[2] پس يكي از عوامل و نخستين قدم در راه تقرب به خدا تقوي و پرهيزكاري است. و درجة هر كسي در قيامت وابسته به ميزان تقوي او در دنياست هر اندازه تقوا بيشتر داشته باشد نزد خداوند مقرب‌تر خواهد بود.

پاسخ پرسش دوم:
بي‌ترديد هر كسي چه كشاورز باشد و يا بازاري و كاسب هر گاه به وظايف الهي خود عمل كند و به دستورات و احكام شرع پايبند باشد، خداوند سبحان هيچ گاه اجر و پاداش آنها را، ضايع نخواهد نمود. چنان كه در قرآن فرمود: «فان الله لا يضيع اجر المحسنين»[3] امّا مقام عالمان واقعي و باتقوا و خودساخته بسيار متعالي و ارزشمند است.
در اين جا به چند حديث درباره مقام و منزلت علماي واقعي اشاره مي‌شود:
1. امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمود: عالم ينتفع بعلمه افضل من سبعين الف عابد؛ يعني عالمي كه به علم خود عمل كند از هفتاد هزار عابد بهتر است.
2. امام صادق ـ عليه السّلام ـ از پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل كرده كه فرمود: «من سلك طريقاً يطلب فيه علماً سلك الله به طريقاً في الجنة، و ان الملائكة لتضع اجنحتها لطالب العلم و ان العلماء ورثة الانبياء»؛ كسي كه در راه طلب علم حركت كند، خداوند او را در مسير بهشت سوق مي‌دهد و مي‌برد، و فرشتگان بالهاي خود را براي طالب علم پهن مي‌كند، و علما وارث انبياء هستند.
3. و هم چنين فرمود: «و انه يستغفر لطالب العلم من في السماء و من في الارض حتي حوت في البحر و فضل العالم علي العابد كفضل القمر علي ساير النجوم ليلة البدر»؛ تمام موجودات عالم براي طالب علم استغفار و طلب آمرزش مي‌كنند حتي ماهيان در دريا، و فضيلت عالم بر عابد مانند فضيلت قمر بر ساير ستارگان در شب چهاردهم ماه است.[4]4. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «نوم العالم خير من عبادة الجاهل»؛ يعني خواب عالم از عبادت غير عالم برتر است. و در روايتي ديگر آمده با علم و يقين در حال خواب بودن بهتر است از نمازي كه با شك و ترديد و بدون علم و معرفت خوانده مي‌شود.[5]5. در روايتي ديگر از امام جواد ـ عليه السّلام ـ رسيده است كه فرمود: از ميان دو نفر مرد كه در دين و فضايل برابر باشند، نزد خداوند همان فردي برتري دارد كه در علم و ادب ماهرتر باشد.[6]و از همه بالاتر آن كه خداي سبحان در مورد نفي برابري عالم و غير عالم فرمود: «هل يستوي الذين يعلمون و الذين لا يعلمون»؛[7] آيا آنان كه علم دارند با آنان كه علم ندارد مساوي هستند.
امّا دليل اين كه چرا در منابع ديني بر برتري عالم بر غيرعالم اصرار شده، دلايل فراوان مي‌تواند مطرح باشد. از جمله اين که عمل افراد غيرعالم گر چه در جاي خود بسيار خوب و باارزش است، امّا علم عالمان دين باعث مي‌شود كه ساير مردم در سايه نور علم آنان راه صحيح را از غير آن تشخيص دهند، و ‌راه هدايت را برگزيده و اصول و معارف ديني خود را بفهمند، احكام و دستورات ديني و تكاليف شرعي خود را بياموزند و بدان‌ها عمل كنند و از اين راه زمينه سعادت خود را در عالم آخرت فراهم كنند. اگر فرض بر آن باشد كه عالمان با تقواي ديني وجود نداشته باشد هيچ كسي نمي‌تواند مسايل ديني خود را بفهمد و بدان عمل كند. گذشته از اين، فرض بر آن است كه عالم ديني همانند افراد غير عالم در عمل خود كوشا و پرتلاش باشد. اگر  انسان (عالم و غيرعالم) در عمل مساوي باشند و هيچ كدام نتواند بيشتر از ديگري عمل صالح انجام دهد و فرض شود هر دو از نظر عمل مساوي باشند، چون عالم با زحمت‌هاي طاقت فرساي خود احكام را فهميده و خود عمل كرده و به ديگران آموخته است، از اين نظربه حكم عقل بايد عالم از غير عالم برتر باشد. چون عمل آن دو گرچه مساوي است امّا عالم نور علم را به همراه دارد، آن چيزي كه اگر آن نبود نه خودش احكام شرع را مي‌دانست تا عمل كند و به سعادت برسد و نه براي ديگران اين زمينه فراهم مي‌شد كه با عمل صالح سعادت ابدي را براي خود تأمين كنند چون كه به گفته شاعر «بي‌علم نتوان خدا را شناخت» پس اعمال همه مديون علم عالم است لذا عالم بر غيرعالم نزد خدا برتر است.
از اين گونه آيات و ساير مطالبي كه بيان شد به آساني مي‌توان به دست آورد كه مقام و منزلت علماي بزرگ و آنان كه واقعا به معناي واقعي كلمه عالم ديني هستند و به علم خود عمل مي‌كنند، نزد خداوند بسيار بالا و ارجمند است و براي كساني كه عالم نيستند رسيدن به مقام عالم ديني ميسور نخواهد بود گر چه اعمال صالح آنان و كارهاي شايسته‌شان از سوي خداوند پاداش داده مي‌شود و خود به اندازة ايمان و عمل صالح نزد خداوند مقام و منزلت دارد.
اشاره به اين نکته حائز اهميت است   در صورتي که عالمي بدون عمل باشد يا اگر عملي هم دارد ولي بدون اخلاص باشد يقينا افراد عادي که داراي اخلاص و ايمان قوي هستند و از تقواي خوبي بهره مند هستند از آن افراد به ظاهر عالم بالاتر خواهند بود چون ملاک ارزش تقوي و ملاک پذيرش عمل اخلاص است که در فرض مزبور آن عالم بدون عمل بي بهره از هر دو مي باشد.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. شرح اصول كافي، صدر المتالهين، چ رحل قديم.
2. فيض كاشاني، محسن، محجة البيضاء، ج 1، 2، ص 8، نشر دفتر انتشارات اسلامي، قم، سال 1415 ق.
 
پي نوشت ها:
[1] . حجرات/ 13.
[2] . طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، بيروت، نشر مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، 1403 ق، ج 18، ص 327.
[3] . يوسف/ 90.
[4] . شرح اصول كافي، صدر المتالهين، چاپ رحل قديم، ص 132 و 136.
[5] . آملي، سيد حيدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، نشر شركت علمي و فرهنگي، 1368 ش، ص 601.
[6] . حسن زاده آملي، حسن، هزار و يك نكته، نكته 22، نشر فرهنگي رجاء، 1365 ش.
[7] . زمر/ 9.