مراتب و درجات ایمان کدامند؟

در منابع روایی فصل مستقلی به مراتب و درجات ایمان اختصاص یافته است که در آن سخنان و روایاتی از معصومان(ع) در مورد درجات ایمان و مؤمنان گرد آوری شده است. ما در این مختصر به چند نمونه از آن احادیث اشاره می­کنیم و برای تفصیل آن شما را به متون حدیثی آدرس می­دهیم. 

امام صادق(ع) در باره‌ی درجات ایمان می­فرماید: «خداى عزّ و جلّ ایمان را هفت قسمت کرد: 1. نیکوکارى، 2. راست­گویى_، 3. یقین، 4. رضا، 5. وفاء 6. علم، 7. بردبارى. سپس آن را میان مردم تقسیم فرمود، به هرکس هفت سهم داد، او کامل است و دربردارنده‌ی ایمان. به برخى از مردم فقط یک سهم داد، و به بعضى دو سهم و به دسته­اى سه سهم، تا به هفت سهم قسمت کرد، امام فرمود به کسى که یک سهم ایمان دارد به اندازه‌ی دو سهم تحمیل نکنید، و به کسى که دو سهم دارد به مقدار سه سهم که سنگین بارشان خواهید کرد، آن­گاه فرمود: همچنین تا به هفت سهم برسند (یعنى بر سه سهمى به اندازه چهار سهم تحمیل نکنید، و بر چهار سهمى به اندازه پنج سهم و بر او به اندازه شش سهم و بر او به اندازه هفت سهم).[1]

منظور امام(ع) در این سخن این است که استعداد و قابلیت اشخاص در پذیرش ایمان مختلف است و خدا هرکس را به اندازه‌ی استعدادش تکلیف کرده و باز خواست می­نماید، شما هم در علوم و اعمال و اخلاق دینى، از هرکس به قدر وسع و طاقت و استعداد و قابلیتش انتظار داشته باشید که تحمیل بیش از استعداد و طاقت او را سنگین بار و خسته و وامانده می­کند.[2]

البته این یک نوع از تقسیم‌بندی است و ممکن است به اعتبار دیگر، ایمان مراتب و درجات دیگر داشته باشد. این معنا را از قرآن کریم نیز می‌توان برداشت نمود، آنجا که می­فرماید: «هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ». هر یک از آنان، درجه و مقامى در پیشگاه خدا دارند و خداوند به آنچه انجام مى‏دهند، بینا است.

این آیه اشاره به این دارد­که نه تنها منافقان تن‏پرور و مجاهدان با هم فرق دارند، بلکه هر یک از کسانى که در این دو صف قرار دارند، به تفاوت درجه فداکارى و جانبازى، و یا نفاق و دشمنى با حق در پیشگاه خدا درجه خاصى خواهند داشت که از صفر شروع مى‏شود و تا ما فوق آنچه تصور شود ادامه مى‏یابد.[3] مؤمنان با یکدیگر برابر نیستند. بعضى از ایشان در پاره‏اى جاها به منافقان شباهت دارند، و بعضى دیگر در بلندترین قلّه‏هاى ایمان قرار دارند و نیز منافقان را درجات متفاوت است، و نباید به یک چوب رانده شوند، بلکه هر فرد یا گروهى از ایشان باید بنا بر حساب خاص آن در معرض محاسبه قرار گیرد؛ این بدان روى است که ایمان یا نفاق بیش از آن صورت گفتارى داشته باشد تمرین عملى است، و تمرین بر حسب اعمال ایمانى یا نفاقى متفاوت مى‏شود، و خدا درجات مؤمنان و منافقان را مى‏داند و بر حسب اعمال به حساب ایشان خواهد رسید: «هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ؛ براى آنان درجاتى در نزد خدا است، و خدا به آنچه مى‏کنند بینا است».[4]

در تقسیم دیگر؛ رسول خدا(ص) فرمود: «برترین مقام ایمان یک درجه‏اى است که هر کس بدان برسد پیروز و رستگار مى‏گردد و آن این است که آن‌چنان کارهاى مخفیانه انسان، صالح و شایسته بوده که نه باکى از آشکار گردیدن آن داشته باشد و نه از عقوبت آن- در صورت پوشیده ماندن- بترسد».[5]