در تصویر و تصور فروید، فرد باید پنج مرحله از رشد روانی – جنسی را پشت سر گذراند تا سرانجام شخصیتش به کمال و پویایی برسد. این مراحل پنج گانه، که فروید از آنها به مراحل روانی – جنسی تعبیر می کند، عبارت اند از:
 
 ۱. مرحله دهانی  oral stage ، از تولد تا یک سالگی؛ ۲. مرحله معقدی  anal stage ، از یک سالگی تا دو سالگی؛ ۳. مرحله تناسلی، phallic stage از سه تا شش سالگی؛ 4. مرحله نهفتگی latency period ، از شش سالگی تا پیش از بلوغ؛ 5. مرحله جنسی  genital stage ، از بلوغ تا جوانی.
 
در مرحله دهانی، کودک طی نخستین سال زندگی از شیر خوردن و مکیدن لذت می برد. کودک دوست دارد انگشت خود یا هر شیء در دسترس را بمکد تا نیاز خود را به مکیدن ارضا کند. در مرحله معقدی، کودک، به رغم آنکه آداب تخلیه و دستشویی را از والدین فرامی گیرد، مایل است به دلخواه خود، هم از دفع مدفوع و هم از نگهداشتن آن لذت ببرد. کودک در مرحله بعد، یعنی مرحله تناسلی، به سادگی از دستکاری و تحریک آلت جنسی خود لذت می برد. کودکان در این مرحله با توجه به آلت تناسلی خود، نه تنها متوجه تفاوت های دو جنس مرد و زن می شوند، بلکه مایل اند تکانه های برانگیزاننده جنسی خود را نسبت به جنس مخالف از والدین جهت دهند: پسر به جانب مادر و دختر به جانب پدر. در مرحله یا دورۂ نهفتگی، که با پایان یافتن مرحله تناسلی آغاز می شود، کودک دیگر چندان توجهی به اعضا و اندام خود ندارد و به جای آن در اندیشه شناخت و کسب مهارت های سازگاری و انطباق با محیط است. در این مرحله، آن شور و التهاب شهوانی از بین نرفته است، بلکه به نحوی پشت دیواره ای از تأمین نیازهای ناظر به کسب مهارت های یاد شده نهفته می ماند تا به وقت خود برانگیخته شود. در مرحله جنسی و آخرین مرحله از رشد و پویایی شخصیت، جوانان می کوشند تا عشق و علاقه و امیال جنسی خود را به دیگران ابراز کنند و به شیوه ای رشد یافته تر، از انرژی جنسی خود لذت ببرند.
 
پویایی شخصیت، طی مراحل یادشده، در اندیشه فروید به پویایی سه رکن و نظام عمده شخصیت، یعنی نهاد، من و فرامن، و همچنین به نحوه توزیع و حضور و تحرک انرژی جنسی (لیبیدو) در نواحی مختلف بدن و اندام‌های سه گانه دهان، معفد و آلات تناسلی بستگی تمام دارد. غرایز و مقتضیات رشد روانی – جنسی هر مرحله با تکیه بر سه نظام شخصیت، نیروهای زیستی – روانی فرد را بر می انگیزانند تا با آزادسازی انرژی روانی – جنسی، پویایی‌های شخصیت را نمایان کرده، به آنها جهت دهند. در این میان، نقش غرایز در پویایی شخصیت، در مقایسه با محرک های خارجی، به مراتب حیاتی تر و مهم تر است؛ تا آنجا که فروید، با ارائه نظریۂ انگیزش خود، غرایز را «تنها منبع انرژی رفتار بشر» دانسته است.
 
انواع الگوهای شخصیتی چنانچه در هر یک از مراحل پنج گانه مشکلاتی پدید آید، به گونه ای که رشد در آن مرحله را متوقف سازد، ویژگی های ناظر به آن مرحله در وجود فرد تثبیت می شود و در نتیجه شخصیت وی تحت تأثیر حالتی از تثبیت معنا، صورت و جهت می یابد. زمانی که تثبیت رخ می دهد، انرژی روانی – جنسی فرد (لیبیدو) تماما صرف فعالیت‌ها و جذب ویژگی‌های متناسب با همان مرحله می شود. برای مثال، فردی که در دوران نوزادی و شیرخوارگی بسیار زودتر از موعد مقرر از شیر مادر و مکیدن سینه‌های او باز گرفته شده باشد، به اندازه کافی لذت مکیدن را درک نکرده است. در این صورت، رشد او در همین مرحله متوقف، و حالت او در همان مرحله تثبیت می شود. از این فرد، شخصیتی پدید می آید که حتی در دوران بزرگسالی چه بسا از عادت های رفتاری خاصی لذت ببرد تا خط و نیاز اولی خود را به لذت مکیدن جبران و ارضا کند. عادات رفتاری خوردن، آشامیدن، سیگار کشیدن و نظایر آن، برای فرد مزبور ایجاد لذت دهانی می کند و موجب می شود وی کمبودهای خود را در این زمینه برطرف سازد. شخصیتی که با این اوصاف در وجود چنین شخصی شکل پذیرفته است از نوع شخصیت دهانی است.
 
بدین ترتیب، پدیده توقف و تثبیت در هر مرحله ای که رخ دهد، ویژگی های خلقی و شخصیتی خاص و متناسب با آن مرحله در وجود فرد به تدریج پایدار می شود و شخصیت فرد به نام همان مرحله برچسب می خورد. فهرستی از این برچسب ها و ویژگی های متناسب با آنها به شرح زیر است:
 

شخصیت‌های دهانی

 روانکاوی فروید می کوشد تا به خلق و خو و ویژگی هایی اشاره کند که شخصیت های دهانی را از دیگر الگوهای شخصیتی متمایز سازد. بر این اساس، او معتقد است: شخصیت‌های دهانی خودخواه هستند و همه افراد را در ارتباط با خود در نظر می گیرند و دیگران را تنها با توجه به منافعشان مورد نظر قرار می دهند. این افراد طالب امنیت بوده و غیر فعال و نیز وابسته می باشند. به طوری که می توان گفت بسان مرحله دهانی، انگار می خواهند همه چیز را بلعیده و از آن خود کنند. شخصیت های دهانی همیشه آزمند، حریص، حسود، طماع و بدبین هستند.
 

شخصیت‌های معقدی

 صاحبان شخصیت‌های معقدی نیز به ویژگی‌هایی متصف‌اند که آنان را از دیگر شخصیت‌ها متمایز می سازد. بر این اساس: شخصیت‌های معقدی با ویژگی‌هایی مانند توجه زیاد به پاکیزگی، خست و الجاجت مشخص می‌شوند. ویژگی‌های یک شخص بزرگسال که دارای شخصیت معقدی است، نشان دهنده چگونگی ارضای فرد در این مرحله و یادگیری آداب پاکیزگی و بهداشت می باشد.
 

شخصیت‌های آلتی

 تثبیت رشد در مرحله آلتی به مراتب پیچیده تر از دو مرحله پیشین، فرد را درگیر برخوردها و تنش‌های خاص رقابت آمیز می کند؛ رقابتی که میان پسر و پدر از یک طرف (آدیپ) و دختر و مادر از طرف دیگر (الکترا) پدید آمده و ویژگی های خاص خود را در وجود فرد برجای گذاشته است. با این وصف: شخصیت های آلتی کسانی هستند که ممکن است از لحاظ بعضی ابعاد در مرحله ادیپی تثبیت شوند. این افراد می خواهند که در هر موردی از دیگران موفق تر باشند. برای این اشخاص موفقیت به منزله شکست دادن پدر است. مثلا فردی که به موفقیت‌های شغلی یا به امور جنسی و یا … اهمیت می دهد، با این وسایل می خواهد برتری خود را نسبت به پدر به ثبوت برساند.بنابراین شخصیت های آلتی نوعأ برتری طلب، فرصت طلب، جاه طلب و علاقه مند به حذف رقیب از صحنه رقابت‌اند.
 

شخصیت‌های نهفته

 افرادی که شخصیت آنان در مرحله نهفتگی تثبیت شده است، اغلب برحسب هماهنگی خاصی که میان سه نظام شخصیتی آنان حاصل آمده، خواهان آرامش و تنش زدایی اند. آنان می کوشند با دیگران روابط ساده، آرام و عاطفی برقرار سازند؛ نسبت به همه و از جمله اعضای خانواده محبت ورزند؛ و تمایلات لیبیدویی خود را از طریق ابراز محبت به دیگران پالایش کنند. در مجموع، صاحب چنین شخصیتی از توجه به خود منصرف و با دیگران منعطف می گردد. البته این گرایش و توجه به دیگران بر اساس خوددوستی است و هنوز به نوع دوستی نرسیده است.
ادامه دارد..
 
منبع: درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت، سیداحمد رهنمایی، صص192-187، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ دوم، 1388