خودسازي با نگاهي به کتاب المراقبات ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي
بسياري از ما هميشه دنبال نسخه و راهکاري مي گرديم که با آن، در امر خودسازي و تهذيب نفس موفقيت هايي کسب کنيم. بتوانيم معصيت ها و گناهان را ترک کنيم و در انجام واجبات پيشرفت کنيم. از اين رو مردم به ويژه جوانان -همواره نسبت به مطالعه زندگي علما و صلحا و عرفا و گوش دادن به توصيه هاي آنها، اقبال چشمگيري داشته اند و شايد با قدري مسامحه بتوان اين مطلب را تأييد کرد که در روزگار معاصر اين اقبال و نياز دو صد چندان است؛ چرا که به گفته بزرگان، خوب بودن در اين زمانه-با تمامي شرايط منحصر به فردي که گهگاه از آن تعبير به دوران آخرالزمان مي شود-سخت تر و دشوارتر است.
امام موسي کاظم(ع)فرمودند: وقتي پنجمين فرزند از فرزندان من غايب شد در مورد دين خود بسيار مراقب باشيد، مبادا کسي شما را از دينتان جدا کند.
حال تکليف چيست؟ کدامين نسخه براي درمان اين درد، به مداوا مي آيد؟و کدامين راه مستقيم است که ما را از اين وادي پرخطر به سلامت عبور مي دهد؟ بايد بدانيم توفيق در مسير بندگي و کسب تقوا؛ برنامه مدون، راه حل هاي مشخص و نسخه هاي آزمايش شده اي مي خواهد که در عمل کارايي خود را نشان داده باشد.

نسخه اي مجرب
 

يکي از جدي ترين توصيه هاي عارفانه و عالمانه به جويندگان راه فضيلت، نسخه اي سه مرحله اي است:
«مشارطه؛ مراقبه؛ محاسبه»
توصيه شده است که هر شخص براي حرکت در مسير خودسازي-جهاد اکبر(1) به اين سه گانه عمل کند. شب هنگام و قدري پيش از خواب، درباره ترک يک معصيت با خود عهد کند و در طول فردا، مداوما بر وفاي به اين عهد، مراقبت و مداومت کند که خداي حکيم فرمود: «اي کساني که ايمان آورده ايد، از خدا پروا داريد و هر کسي بايد بنگرد که براي فردا از پيش چه فرستاده است و از خدا بترسيد. در حقيقت، خدا به آنچه مي کنيد آگاه است»(2) حواس خود را جمع کند و علي الدوام شرط شب پيش را به نفس خود يادآوري کند که «اين يک روز بگذار در مقابل نگاه حضرت حق-که عالم آشکار و نهان است(3)-عهد کوچک خود را وفا کنم. در مقابل اين همه نيکي و نعمت خدا، بگذار لحظه اي حيا کنم و نمکدان نشکنم:
«اي دل، چه انديشيده اي، در عذر آن تقصيرها
زان سوي او، چندان وفا، زين سوي تو، چندين جفا
زان سوي او، چندان کرم، زين سو، خلاف و بيش کم
زان سوي او، چندان نعم، زين سوي تو، چندين خطا
زين سوي تو، چندين حسد، چندين خيال و ظن بد
زان سوي او، چندان کشش، چندان عطا»(4)
و در انتهاي روز به بررسي عملکرد يک روزه خويش بپردازد. محاسبه کند تا چه ميزان بر رعايت اين عهد پايمردي کرده و يا چه ميزان در اين نبرد مغلوب شده است و آنگاه برنامه اي نو و تازه براي فردايش مهيا کند.

اشکال کار از کجاست؟
 

شايد يکي از رايج ترين اشکالات زندگي روزمره ما و يکي از اساسي ترين علت هاي عدم توفيق ما در اجراي اين نسخه و اين توصيه، آن است که براي زندگي خويش برنامه معيني تعيين نکرده ايم. اوقاتمان براساس تدبيري معين مديريت نمي شود. باري به هر جهت زندگاني مي گذرانيم و به اين زندگي شاد و خرسنديم: «هر چه پيش آيد خوش آيد، ما که خندان مي رويم.»
و نوعا از نظم-آن چيزي که اسلام به آن سفارش مکرر کرده -بهره اي نبرده ايم که اميرالمؤمنين علي(ع)در بستر شهادت، اولين وصيتي که کردند چنين بود: «اوصيکم بتقوي الله و نظم امرکم.»(5)
شايد بپرسيم کدامين نظم؟ نظم به آن معنا که در زندگي مجموعه برنامه هاي ثابت، معين، محاسبه شده و قابل تکراري داشته باشيم که در طول دوره زماني معين، تکرار شود.
بي شک اسلام عزيز اين مطلب و اين شيوه معمول زندگي عموم مردم را- بي برنامگي و بي نظمي -نمي پسندد. با کمي غور و تفحص در مضامين ديني و دستورات عبادي و مناسک مذهبي، پي مي بريم که براي لحظه لحظه زندگي و براي حداکثر روزها و ماه ها، اعمال و اوراد و ادعيه و برنامه هايي سفارش شده است . نگاهي اجمالي و گذرا به کتاب شريف مفاتيح الجنان(6)مؤيد اين معناست.

کتابي که براي ما کمک کار خوبي است
 

يکي از کتبي که در اين زمينه مي تواند کمک شاياني به زندگي عبادي و منظم ساختن بندگي ما کند، کتابي است با عنوان «المراقبات في اعمال السنه» تأليف عارف بالله ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي.

ميرزا جوادآقا کيست؟
 

اين مرد بزرگ از علما و عرفاي بزرگ و نام آور نزديک به دوران ماست. آيت الله ميرزا جوادآقا ملکي تبريزي سال هاي سال-در نجف -توفيق بهره مندي از محضر پرنور شيخ عارف کامل آيت الله آخوند ملاحسين قلي همداني را مي يابد و از انفاس آن مرد قدسي بهره ها مي برد.
در مورد ميرزا جواد آقا نقل شده است . وقتي در مجلسي مي نشست، مي فرمود: «اي مردم! يکي از نام هاي خدا «غفار»است! همين را که مي گفت؛ چند نفر غش مي کردند و آنان را از مجلس بيرون مي بردند.»(7) ايشان در قم در کنار تدريس فقه، درس هاي اخلاقي داشته اند که بهره ها داشته. درس اخلاق اين مرد بزرگ بر دو قسم بود؛ درسي که در منزل تشکيل مي شد و براي تعدادي از شاگردان خاصش بود و درسي که در مدرسه فيضيه قم براي عموم مردم مي گفت. مي گويند که در آن مجلس، حدود 400نفر شرکت مي کردند. ايشان در سحرگاه يازدهم ذي الحجه سال 1343هجري قمري دار فاني را وداع گفت و پيکر پاکش در قبرستان شيخان قم نزديک مقبره ميرزاي قمي در خاک آرميد و از امام خميني (ره)راجع به ايشان نقل شده: «در قبرستان قم، يک مرد خوابيده است و او حاج ميرزا جواد آقاي تبريزي است.»

کتاب المراقبات
 

اين کتاب که اصل آن به عربي است و اکنون ترجمه هاي مختلفي از آن نزد جويندگان موجود است، نسخه اي است براي آنان که مايل به پيمودن راه پرنور بندگي و صراط مستقيم هستند.
در اين کتاب، 12ماه سال تقسيم بندي شده و براي هر کدام از ماه ها با ويژگي ها و اعمال -از نگاه روايي و عرفاني -توضيحات و توصيه هاي ارائه شده است.
ايشان در مقدمه کتاب مي نويسند: «اي انسان، انديشه کن که تو در ارتباط با منافع اين دنياي پست و در رفتار و کردار خود، آن گونه عمل مي کني که به سود بيشتري برسي و بهره زيادتري را به دست آوري. به اين جهت چيزهايي را بر مي گزيني که امتياز و برتري بيشتري داشته باشند. بلکه بالاتر از اين به خاطر غذا و آب و بستر خواب بهتر، خود را خسته و وقت خود را صرف مي کني. در حالي که خوب مي داني که حاصلي از اين خستگي جز تفاوت ناچيزي به دست نمي آوري که آن هم هميشگي نبوده و از بين رفتني است. حال سؤال اين جاست که چرا در ارتباط با سراي آخرت خود، اين گونه عمل نمي کني؟ در حالي که منافع و بهره هاي آخرت، ماندني و پايدار است و هرگز نعمت هاي اين دو سرا با هم قابل مقايسه نمي باشند.»
و در ادامه مي فرمايد: «و اگر داراي همت نيستي؛ با سعي و تلاش و با مدارا و نرمي با نفس و سخت گيري نکردن برخود، از خراب شدن و به هدر رفتن اوقات جلوگيري کن تا به اين وسيله به انجام کارهاي خير عادت کني زيرا خير عادت آدمي است و از رفتار و کردار ناشايست بترس؛ زيرا ترس از آنها عبادت است و مواظب باش که در غفلت از خداوند نباشي که در اين صورت از حيوانات گمراه تر و از مردمان عوام، پست تر خواهي بود.»
شمه اي از اين رفق و مدارا اين است که از روزهاي سال مراقبت کني و براي يک بار هم که شده به پاره اي از آنچه که وارد شده، عمل کني و من در اين نوشتار مختصر مهم ترين اعمال وارده را يادآور شده و به آنچه مراقبتش لازم تر است؛ اشاره نموده ام و يقين بدان، هرگز قادر به اصلا ح ظاهر خود نمي باشي؛ مگر اينکه باطن خود را اصلاح کني زيرا منشأ رفتار و کردار قلب است و براين اساس است که از دل صالح جز رفتار و کردار صالح برون نيايد.
ايشان در اين کتاب اعمال و روزهاي ماه هاي دوازده گانه قمري را شرح مي دهد؛ از محرم و صفر گرفته تا رجب و شعبان و رمضان؛ تا شوال و ذي القعده و ذي الحجه.
اميد است توفيقي حاصل شود براي همه ما که از نعمت چنين توصيه ها و تذکراتي در مسير عمل بهره مند شويم و در مسير مشارطه، مراقبه و محاسبه توفيقات بزرگي به دست آوريم.

پي‌نوشت‌ها:
 

1ـ اولين حديث از کتاب اربعين حديث امام خميني(ره)
2ـ يا أيُّهَا الّذينَ امَنُوا اتَّقوااللهَ وَ لتَنظُر نَفسٌ ما قَدَّمَت لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ خَبيرٌ بِما تَعمَلونَ-حشر-18
3ـ ذلِکَ عالِمَ الغَيبَ وَ الشَّهادَه العَزيزُ الرَّحيم-سجده -6
4ـ ديوان شمس-مولوي
5ـ شما را به پرهيز از نافرماني خدا و نظم و انضباط در زندگي توصيه مي نمايم-نهج البلاغه -نامه47
6ـ کتاب ارجمند«مفاتيح الجنان»حاج شيخ عباس قمي محدث بزرگ و از شاگردان برجسته ميرزا حسين نوري، نزديک به يک قرن است که محل مراجعه اهل ايمان است تا به واسطه آن دست نياز به پيشگاه بي نياز دراز کنند و به بارگاه قدسي خداوند متعال تقرب جويند.
7ـ به نقل از استاد فاطمي نيا در کنگره بانو اصفهاني
 

منبع:نشريه همشهري آيه