چکیده

جشنواره‌ی فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام) هر ساله با گستره‌ی بین المللی برگزار می‌شود و دارای بخش‌های متعددی است. بخش وبلاگ نویسی آن می‌تواند موضوع یک مطالعه‌ی ارتباط شناختی قرار گیرد. در این نوشتار با بهره گیری از روش اسنادی، ابتدا به نقد کلان جشنواره‌ی وبلاگ نویسی رضوی پرداخته شده و تراکم اطلاعاتی حاصل از ایجاد ده‌ها وبلاگ، به عنوان یک آسیب مطرح شده است. در ادامه و در بخش نقد خرد، ضمن تحلیل و ارزیابی معیارهای سنجش ارائه شده، نشان داده می‌شود که مقوله‌ی پیام و شاخصه‌های زیر مجموعه‌ی آن، مورد کم توجهی متصدیان امر قرار گرفته است و نتیجه‌ی آن، اختصاص رتبه‌های برتر جشنواره به وبلاگ‌هایی است که از غنای محتوایی لازم برخوردار نیستند، امری که به فاصله گرفتن جوانان نخبه و صاحب اندیشه از چنین فضایی می‌انجامد. در ادامه با توجه به مؤلفه‌های فرایند ارتباط، الگویی پیشنهادی برای سنجش علمی تر ارائه شده است.

واژه‌های کلیدی

جشنواره‌ی رضوی، ارتباطات، وبلاگ، وبنوشت، امام رضا (علیه السلام)

مقدمه

انسان موجودی اجتماعی است و زندگی انسان از نخستین روزهای حیات، آمیخته با ارتباطات میان فردی بوده است، از این رو می‌توان گفت ارتباطات انسانی، سرچشمه‌ی فرهنگ و عامل تکامل آن است (ساروخانی، 1388: 23)، البته نباید از نظر دور داشت که پس از پیدایش فرهنگ، رابطه‌ی فرهنگ و ارتباطات دو سویه است، به طوری که فرهنگ بدون ارتباطات و ارتباطات بدون فرهنگ بی معناست (کوثری، 1387: 31).
در عصر حاضر که عصر ارتباطات نام گرفته، ارتباطات انسانی، معمولا بر پایه‌ی تکنولوژی و فناوری است. صرف نظر از تأثیر ارتباطات بر فرهنگ، فناوری نیز خود دارای تأثیر مستقل بر فرهنگ است، از این رو مطالعه‌ی فعالیت‌های ارتباطی که بر پایه‌ی فناوری شکل می‌گیرد، اهمیتی ویژه دارد. این گونه ارتباط‌ها، از دو بعد بر فرهنگ تأثیر می‌گذارند: نخست از جنبه‌ی ارتباطی و دوم از جنبه‌ی تکنولوژی بنیان.
درباره‌ی تأثیر فناوری بر فرهنگ، می‌توان به جمله‌ی مشهور مک لوهان مبنی بر اینکه «رسانه همان پیام است» (1967: 15) اشاره کرد. به اعتقاد وی، رسانه، صرف نظر از پیامی که توسط ارتباط گر از طریق آن منتقل می‌شود، خود نیز دارا و حامل پیامی است.
مارتین‌هایدگر، فیلسوف آلمانی که نظریه‌های وی تأثیر عمده‌ای بر مک لوهان داشته است، در این باره می‌گوید: «وقتی از فناوری به عنوان امری خنثی سخن می‌گوییم به بدترین نحو درباره‌ی آن داوری کرده و با آن مواجه شده‌ایم. این تصور که امروزه از آن تجلیل می‌کنیم ما را کاملاً از ماهیت و ذات فناوری گمراه ساخته است» (هوور و لاندبای، 1382: 97).
یکی از فعالیت‌های ارتباطی فناوری محور، جشنواره‌ی وبلاگ نویسی رضوی است که زیرمجموعه‌ای از جشنواره‌ی بین المللی فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام) است. هر چند برگزاری صحیح این جشنواره اثر مثبتی در پی خواهد داشت، اما در عین حال کاستی در مراحل کلان و خرد این جشنواره باعث پدید آمدن آسیب‌هایی است که غفلت از آنها، گذشته از تأثیر منفی بر فرهنگ دینی جامعه، منجر به بی رغبتی نخبگان فکری و فرهنگی ایران و جهان، برای حضور در این جشنواره‌ی جهانی می‌شود و در نتیجه سال به سال، سطح این جشنواره کاهش یافته تا آنجا که مسئولان امر مجبور به خاتمه‌ی آن می‌شوند. بنابراین نگاهی نقادانه به این جشنواره و بخش‌های آن ضرورتی است که باید سالانه تکرار شود تا سطح کیفی جشنواره ارتقا یابد.
روش جمع آوری داده‌ها در این نوشتار، «اسنادی» است و با مراجعه به کتاب‌ها، مقاله‌ها و منابع اینترنتی، داده‌های لازم گردآوری شد. سطح بررسی، «توصیفی – نقدی» است، تحقیق توصیفی در مقابل تحقیق هنجاری (ذکر بایدها و نبایدها) قرار می‌گیرد و به چهار گونه‌ی توصیفی مشاهده‌ای (خاص، صرفًا توصیف)، توصیفی تبیینی (تعلیلی، بیان روابط علی معلولی)، تحلیلی (تفسیری، بیان زمینه‌ها) و توصیفی نقدی (داوری، نقد نظری و عملی) تقسیم می‌شود (نک. ملکیان، 1380: 276) که این نوشتار از سنخ توصیفی نقدی است و به داوری پیرامون معیارهای ارائه شده در یک جشنواره‌ی بین المللی از منظر دانش ارتباطات می‌پردازد.

تحلیل ارتباط شناختی

در این نوشتار کوشیده می‌شود بخش وبلاگ نویسی جشنواره‌ی بین المللی فرهنگی هنری رضوی از منظر تحلیل ارتباط شناختی مورد مطالعه قرار گیرد. تحلیل ارتباط شناختی، معطوف به ارکان فرایند ارتباط یعنی فرستنده، پیام، رسانه، مخاطب و تأثیر است.‌ هارولد لاسول، در فرمول خود این پنج رکن را چنین برمی شمارد: «چه کسی؟ چه می‌گوید؟ از کدام مجرا؟ به چه کسی؟ با چه تأثیری؟» بنابراین هر کنش ارتباطی – اعم از ارتباط چهره به چهره یا ارتباط رسانه‌ای – از پنج مؤلّفه سازمان می‌یابد (1972: 117).
تحلیل ارتباط شناختی اعم از تحلیل محتواست. تحلیل محتوا معطوف به محتوا و پیام ظاهر متن است؛ اما در تحلیل ارتباط شناختی، فراتر از مقوله‌ی پیام، به سایر مقوله‌های فرایند ارتباط نیز پرداخته می‌شود. به بیان دیگر، اشتراک هر دو، توجه به متن است؛ اما در تحلیل ارتباط شناختی، به جز متن و پیام، به سایر ابعاد که در فرایند ارتباط نقش دارند نیز توجه می‌شود.
برنارد برلسون از مبتکران روش تحلیل محتوا، این روش را بدین گونه تعریف می‌کند: «تحلیل محتوا یک شیوه‌ی تحقیقی است که برای تشریح عینی، منظم و کمی محتوای آشکار پیام‌های ارتباطی به کار می‌رود» (بدیعی، 1380: 7). وی در سال 1952 در یک تقسیم بندی، پنج هدف عمده را برای تحلیل محتوا مطرح کرد که عبارت‌اند از: توصیف ویژگی‌های اصلی محتوای پیام، توصیف ویژگی‌های شکلی محتوای پیام، استنباط مفاهیم مورد نظر تهیه کنندگان محتوا، استنباط برداشت مخاطبان پیام از محتوای آن و پیش بینی اثر محتوا بر مخاطبان (محمدی فر، 1387: 27).
همان طور که در عبارت فوق مشاهده شد، تحلیل محتوا ناظر به پیام است و به اطلاعاتی فراتر از آنچه که از پیام حاصل شود نمی‌پردازد؛ اما تحلیل ارتباط شناختی به اطلاعاتی فراتر از پیام می‌پردازد و به فرستنده، رسانه، مخاطب و تأثیر نیز توجه دارد. در ادامه، به تبیین مختصر ارکان ارتباطی پرداخته می‌شود.

پیام فرست (فرستنده، منبع)

کلیه‌ی مفاهیم و نظریه‌هایی که به فرستنده‌ی پیام مربوط می‌شوند در این مقوله جای می‌گیرند که از آن با عنوان تحلیل کنترل یاد می‌شود. بحث درباره‌ی اخلاق، شخصیت و هدف ارتباط گر یا اینکه فرستنده در چه سطح تحلیلی قرار دارد (فرد، گروه، طبقه، سازمان، دولت و غیره) به این مقوله مربوط می‌شود. برخی درباره‌ی فرستنده‌ی پیام، نظریه‌های مدون و منسجمی ارائه کردند، برای مثال الگوی «وستلی» و «مک لین» در این بخش جای دارد.

پیام (محتوا)

از مباحث مرتبط با پیام با عنوان «تحلیل محتوا» یاد می‌شود. منظور از پیام هر چیزی است که بین فرستنده و گیرنده رد و بدل می‌شود و فرستنده و گیرنده در آن اشتراک دارند. پیام ممکن است یک متن، یک علامت یا یک تصویر باشد.
مطالعه‌ی انواع متعدد پیام‌ها و کارکرد آنها، مطالعات زبان شناسی، معناشناسی، نشانه شناسی و همچنین تحلیل محتوا، تحلیل گفتار، تحلیل فیلم، نقد ادبی، نقد رمان، تحلیل آگهی‌های تجارتی، رابطه‌ی فرم و محتوا و … در این مقوله جای می‌گیرند. در حوزه‌ی ارتباطات، هر عکس، کاریکاتور، گزارش، فیلم، متن خبری و به طور کلی هر پیامی، از نشانه‌های متعددی تشکیل شده که با علم نشانه شناسی قابل تجزیه و تحلیل است (بهرامی کمیل، 1388: 19).

ابزار ارتباطی

ابزار ارتباطی در معنایی عام، شامل زبان نیز است؛ اما در معنایی خاص، به رسانه‌های فناوری بنیان اطلاق می‌شود. این رسانه‌ها، گاه همانند تلفن، ارتباط رسانه‌ای بین دو نفر را فراهم می‌آورند و گاه همانند تلویزیون، رسانه‌های جمعی هستند و پیام را به مخاطبان پرشماری انتقال می‌دهند. رسانه‌های جمعی شامل سه نسل است: نسل اول، رسانه‌های چاپی یعنی کتاب و مطبوعات است؛ نسل دوم رادیو، تلویزیون و سینما و نسل سوم ناظر به رسانه‌های مبتنی بر شبکه‌ی اینترنت است که شبکه‌های اجتماعی و وبلاگ‌ها از جمله‌ی آنها هستند.

مخاطب (گیرنده)

مخاطبان را می‌توان به شیوه‌های متفاوت و متداخل تعریف کرد: با تکیه بر مکان مانند رسانه‌های محلی، براساس مردم مانند هنگامی که رسانه‌ای به واسطه‌ی مقبولیتش برای یک گروه سنی یا مقوله‌ی جنسیتی، اعتقاد سیاسی یا درآمدی تعریف می‌شود، با توجه به نوع خاص رسانه یا کانال ارتباطی مربوطه، با استفاده از نوع محتوا (ژانرها، موضوع‌ها و سبک‌ها) یا براساس زمان مانند موقعی که از مخاطبان روزانه یا شبانه یا از مخاطبان گذری و کوتاه مدت در مقایسه با مخاطبان مستمر سخن به میان می‌آید (مک کوایل، 1387: 5-3).

تأثیر

هر چند در نگاه ابتدایی مقوله‌ی تأثیر عمدتا به تأثیر پیام بر مخاطب در نظر گرفته می‌شود، اما با نگاهی جامع تر می‌توان این تأثیر را شامل همه‌ی ارکان ارتباط دانست و تأثیر فراتر ارتباط را بر هر یک از مقوله‌های فرستنده، مخاطب، پیام و رسانه بازشناسی کرد.
از حیث سطح تأثیر رسانه‌ها بر مخاطب، رسانه‌ها می‌توانند هر کدام از سطوح سه گانه‌ی خرد، میانه و کلان را متأثر سازند؛ البته اثرگذاری بر یک سطح، معمولا تأثیر بر سایر سطوح را به دنبال دارد. رسانه‌ها می‌توانند در سطح خرد، مخاطبان فردی (ابعاد شناسی، عاطفی و رفتاری مخاطبان)، در سطح میانه، گروه‌ها و نهادهای اجتماعی و در سطح کلان، فرهنگ و نظام اجتماعی را تحت تأثیر قرار دهند.

جشنواره‌ی رضوی و تحلیل ارتباط شناختی

بخش وبلاگ نویسی جشنواره‌ی رضوی از دو زاویه‌ی کلان و خرد قابلیت نقد داد. در نقد کلان، تأثیر این فعالیت ارتباطی بر جامعه و فرهنگ مدنظر قرار می‌گیرد که نتیجه‌ی آن چه بسا ممکن است رجحان حذف این بخش از جشنواره باشد. در نقد خرد، با فرض پذیرش این گزاره که برگزاری این بخش در جشنواره‌ی رضوی پیامدهای مثبتی به همراه دارد، شیوه‌ی برگزاری آن مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

نقد کلان

تراکم اطلاعاتی

در صورتی که پیام‌هایی با مضامین نزدیک به هم، فرستندگان متعدد و پرشماری داشته باشد، می‌تواند منجر به ایجاد اختلال در فرایند ارتباط شود. کثرت فرستندگان پیام باعث می‌شود مخاطب به دلیل تراکم پیام، از گزینش پیام بازبماند و به صورت تصادفی برخی از آنها را دریافت کند. در این صورت ممکن است او پیام‌های ضعیف را انتخاب کرده باشد که در نتیجه، تأثیر ضعیفی در پی دارد.
به بیان دیگر، یک پیام عمیق و دقیق زمانی می‌تواند به مخاطب برسد و در او تأثیر بگذارد که وی به طور هم زمان از طریق ده‌ها رسانه دچار بمباران اطلاعاتی نشده باشد. در غیر این صورت معمولا پیام مورد نظر یا به وی نمی‌رسد یا به دلیل برخورد سطحی مخاطب، اثری ندارد.
آنچه اتاق فکر رسانه‌های غربی را وامی دارد تا انتقادها و مواضع منتقدانی مانند نوام چامسکی، الیور استون و مایکل مور را در میان محصولات فراوان فرهنگی ارائه کنند، می‌تواند آن باشد که در ازدحام رسانه‌ای، صحبت‌های صحیح شنیده نمی‌شوند. برخی جامعه شناسان از این مسئله با عنوان «رشد تراکم اطلاعاتی» یاد کرده‌اند ، حتی برخی بر این باورند که مخاطب ارتباط جمعی، نه یک گیرنده بلکه یک قربانی است (حسنی، 1385: 72).
پروفسور حمید مولانا نیز با اشاره به نقش کثرت وبلاگ‌ها در نرسیدن اطلاعات درست به مخاطبان می‌گوید:
وبلاگ‌ها تنها تا زمانی مؤثر هستند که تعدادشان محدود باشد؛ یعنی در حدی که شکاف موجود در مطبوعات و رسانه‌ها برای انتقال اطلاعات را پر کنند؛ ولی اگر تعداد وبلاگ‌ها آن قدر زیاد شود که با مسئله‌ی انفجار اطلاعات مواجه شویم، دیگر ارزش خود را از دست می‌دهند… مردم وقت ندارند هشت ساعت بخوابند، هشت ساعت کار کنند، هشت ساعت تفریح و هشت ساعت دیگر هم به وبلاگ‌ها نگاه کنند. اطلاعات زیاد مردم را گمراه می‌کند… وبلاگ به همان اندازه که می‌تواند مفید باشد، بحثی را باز کند و افق نظریه پردازی را متنوع کند، به همان اندازه می‌تواند باعث سرگیجه شود (1384: 65).
با توجه به این مقدمه، می‌توان گفت وبلاگ‌هایی که به انتشار اطلاعات درباره‌ی امام رضا (علیه السلام) می‌پردازند باعث ایجاد تراکم اطلاعاتی می‌شود. این مسئله زمانی حادتر می‌شود که بدانیم بسیاری از وبلاگ‌های جشنواره‌ای، از نظر علمی فاقد ارزش حداقلی بوده و به تکرار سخن دیگران یا تولید مطالب سطحی پرداخته‌اند . در چنین شرایطی، از یک سو محققی که بخواهد در فضای وبلاگستان در جستجوی اطلاعاتی درباره‌ی امام رضا (علیه السلام) باشد از رسیدن به هدف بازمی ماند و از سوی دیگر، وبلاگ نویس فرهیخته‌ای که به تولید اطلاعات عمیق درباره‌ی این موضوع می‌پردازد، به دلیل ازدحام اطلاعاتی، صددرصد شنیده نمی‌شود و به مرور، دچار یأس شده و از فعالیت در این حوزه دست می‌کشد.
بنابراین افزایش وبلاگ‌های جشنواره‌ی رضوی، بدون در نظر گرفتن سطح کیفی باعث ایجاد فضایی ناخوشایند برای تولید کنندگان و مصرف کنندگان معارف غنی رضوی می‌شود و به مرور، وبلاگستان، فضایی با سطح علمی نازل درباره‌ی شخصیت آسمانی امام رضا (علیه السلام) می‌شود، امری که هیچگاه مطلوب برگزارکنندگان جشنواره نیست.

نقد خرد

معیارهای سنجش

در بخش نقد خرد به ترتیب به دو موضوع می‌پردازیم: نخست ارزیابی معیارهای سنجش و در مرحله‌ی دوم، تطبیق وبلاگ‌های برگزیده، با معیارهای سنجش.
بنابر اعلام سایت جشنواره‌ی وبلاگ نویسی رضوی (20 بهمن 1392)، داوری وبلاگ‌ها در سه بخش محتوایی، فنی و هنری انجام می‌شود و برای هر بخش (وبلاگ، سایت و نرم افزار) 100 امتیاز در نظر گرفته شده است.
جدول 1. معیارهای ارزیابی جشنواره‌ی وبلاگ نویسی رضوی

با توجه به جدول (1) اگر نوجوانی با نرم افزارهای گرافیکی و طراحی وب آشنا باشد، به راحتی می‌تواند 200 امتیاز کسب کند و باید برای 100 امتیاز باقیمانده (بخش پیام) رقابت کند که آن نیز معمولا با کپی برداری از دیگر منابع، به سهولت امکان پذیر است و جوانی نخبه که به تولید محتوای غنی دینی می‌پردازد اما آشنایی حرفه‌ای با نرم افزارهای گرافیکی و طراحی وب ندارد، در این جشنواره تنها 100 امتیاز از بخش محتوایی (پیام) کسب می‌کند و در گروه منتخبان قرار نمی‌گیرد.
این شیوه‌ی توزیع امتیاز، نشان دهنده‌ی تقدم ارزشی ظاهر بر محتوا از نگاه برنامه ریزان جشنواره است، امری که منجر به بی رغبتی نخبگان فکری و فرهنگی برای حضور در بخش وبلاگ نویسی جشنواره می‌شود، به گونه‌ای که این بخش به جولانگاه نوجوانان گرافیست بدل خواهد شد.
ممکن است توجیه این امر، آن باشد که وبلاگستان اصولا فضایی غیرنخبه خیز است و از این رو نمی‌توان با افزایش امتیاز بخش محتوایی، به حضور اهل فکر خوش بین بود. در پاسخ می‌توان به دو نکته اشاره کرد:
1. اختصاص امتیاز بیشتر به بخش محتوایی (پیام) باعث می‌شود نوجوانان، به جای صرف وقت برای طراحی وبلاگ، به مطالعه درباره‌ی امام رضا (علیه السلام) بپردازند؛
2. تلقی ساده انگارانه‌ای که می‌گوید وبلاگستان جای نخبگان فکری نیست، ممکن است به دلیل آشنایی سطحی با فضای سایبر کنونی ایجاد شود. هر چند در ابتدای ایجاد وبلاگ، موج استقبال از آن به راه افتاد و وبلاگ‌هایی نازل ایجاد شد، اما پس از ظهور شبکه‌های اجتماعی مجازی، رویکرد وبلاگ نویسی در حال تغییر است به گونه‌ای که وبلاگ، به مثابه رسانه‌ای برای انتشار افکار تولیدی جدی و شبکه‌ی اجتماعی، به مثابه رسانه‌ای برای تبلیغ افکار تولیدی و هماهنگ سازی افراد درآمده است.
به بیان دیگر، در ابتدای سال‌های حضور وبلاگ در ایران، از آنجایی که وبلاگ تنها مکانی بود که به کاربران امکان بروز خود را می‌داد طبیعتاً از استقبال گسترده‌ای برخوردار شد به نحوی که بسیاری از وبلاگ‌های بی محتوا نیز ایجاد شد اما پس از ظهور شبکه‌های اجتماعی که قابلیت‌های جذاب تری برای توده‌ی مردم – مانند دوست یابی – داشت، بسیاری از افرادی که مجال مطالعه و تولید اندیشه را نداشتند، ترجیح دادند از وبلاگستان به شبکه‌ی اجتماعی رفته و در آنجا به فعالیت بپردازند.
برای نقد بهتر معیارها، شاخصه‌های ارائه شده برای داوری وبلاگ‌ها با رویکردی ارتباط شناختی به صورت ذیل تفکیک می‌شود:
جدول 2. تحلیل معیارهای ارزیابی با رویکرد ارتباطی

همان طور که مشخص است در ارزیابی فوق، هیچ معیاری برای مطالعه‌ی فرستنده و تأثیر وجود ندارد، به بیان دیگر، تحلیل کنترل (2) و تحلیل اثر (3) در این سنجش جایی ندارد. از آنجایی که داوری درباره‌ی تأثیر مطالب وبلاگ‌ها، دشوار است، نپرداختن به این مقوله از سوی داوران موجه است؛ اما در مقوله‌ی فرستنده این گونه نیست و می‌توان معیارهایی را برای ارزیابی علمی تر وبلاگ‌ها مدنظر قرار داد.
معیارهای ارزیابی بخش فرستنده می‌توانند دارای ارزش ذاتی بوده یا برای تشخیص بهتر سایر معیارها به کار گرفته شوند. دو معیار پیشنهادی این نوشتار برای بخش فرستنده، «هدف» و «تحصیلات» است.

هدف

در این معیار می‌توان وبلاگ‌ها را به دو گونه‌ی «جشنواره‌ای» و «تبلیغی» تقسیم کرد. یکی از روش‌های ساخت گونه، رویکرد استقرایی است. در این شیوه، داده‌ها به صورت تک تک از واحدهای تحلیل گردآوری می‌شوند و سپس با ترکیب و مقایسه براساس ملاک دوگانه‌ی همانندی و اختلاف میان گروه‌های مختلفی از داده‌ها حول معیارهایی خاص، گونه یا تیپ‌های اجتماعی ساخته می‌شوند (سلیمانیه، 1390: 32). بنابراین می‌توان گفت تصور گونه (تیپ)، حاوی دو معناست: یکی وحدت که از لوازم هر تحقیق علمی است و دیگری اختلاف که در وقایع مشهود است زیرا صفت‌های نوعی در همه‌ی افراد نوع یکسان است و انواع نیز با هم فرق دارند (دورکیم، 1383: 94).
بررسی وبلاگ‌های شرکت کننده در این مسابقه و گونه شناسی (4) آنها، نشان دهنده‌ی حضور دو گونه‌ی جشنواره‌ای و تبلیغی است. وبلاگ جشنواره‌ای، به گونه‌ای اطلاق می‌شود که هدف آنها غالبا مادی بوده و فقط در ایام جشنواره حضور دارند، هر چند ممکن است در ادامه، انگیزه‌ای معنوی بیابند.
وبلاگ تبلیغی به گونه‌ای اطلاق می‌شود که هدف آنها انتشار مطالبی درباره‌ی امام رضا (علیه السلام) است و جشنواره‌ی رضوی، تأثیر بنیادی در فعالیت آنها ندارد. انگیزه‌ی این افراد، معنوی است و بدون هیچ چشمداشتی به ترویج معارف رضوی مشغول هستند. چنین فردی، بیش از دیگر شرکت کنندگان شایسته‌ی تقدیر و ارزش گذاری است.
برای شناخت هدف، می‌توان به این نکات توجه کرد:
– آیا وبلاگ دارای آرشیو است؟ بازه‌ی زمانی آرشیو وبلاگ‌های جشنواره‌ای، غالبا مربوط به زمان جشنواره است اما وبلاگ‌های غیرجشنواره‌ای (تبلیغی) آرشیوی فراتر از زمان مسابقه دارند.
– آیا وبلاگ دارای لینک غیرمرتبط با جشنواره است؟ نویسندگان وبلاگ‌های تبلیغی در طول فعالیت خود، وبلاگ‌هایی را که حتی ارتباط کمی با موضوع جشنواره دارند در بخش پیوندهای خود لینک می‌کنند. این پیوندها اغلب حاصل چند سال وبگردی وبلاگ نویس است؛ اما در وبلاگ‌های جشنواره‌ای، به دلیل ناآشنایی فرد با وبلاگستان، معمولا لینکی از وبلاگ‌ها یا سایت‌های غیرمربوط به موضوع امام رضا (علیه السلام) دیده نمی‌شود.
– آیا وبلاگ، کامنتی (نظر) دارد؟ وبلاگ‌های تبلیغی در طول فعالیت خود، با کاربران متعدد و دیگر وبلاگ نویسان تعامل برقرار می‌کنند که همین امر منجر به درج نظرهای مختلف می‌شود؛ در حالی که وبلاگ‌های چند روزه‌ی جشنواره‌ای، فاقد کامنت یا کامنت اندکی هستند که چه بسا خود، آنها را ثبت کرده باشند.

تحصیلات
یکی دیگر از معیارهایی که می‌تواند برای مطالعه‌ی فرستنده و تحلیل کنترل مورد توجه قرار گیرد، میزان تحصیلات فرد است. این معیار، از دو بعد می‌تواند مؤثر باشد:
– اگر میزان تحصیلات به عنوان یک امتیاز برای شرکت کنندگان در نظر گرفته شود، اقبال نخبگان حوزوی و دانشگاهی به ایجاد وبلاگ‌هایی پیرامون معارف رضوی بیشتر می‌شود و در نتیجه، جشنواره از نظر کیفی در سطح بالاتری قرار می‌گیرد؛
– سطح تحصیلات می‌تواند به عنوان عاملی برای تشخیص بهتر معیار توزیعی یا تولیدی بودن وبلاگ‌ها به کار آید. وبلاگ توزیعی، وبلاگی است که معمولا مطالب آن به طور کامل یا با اندکی تغییر از منبع دیگری نقل شده است. وبلاگ تولیدی، به وبلاگی اطلاق می‌شود که معمولا مطالب آن توسط خود بلاگر با سبک و سیاق خاصی به نگارش درآمده است.
رویکرد افراد با سطح تحصیلات پایین تر، معمولا توزیعی است و افراد با تحصیلات بالاتر، رویکرد تولیدی دارند.
بنابراین قرار دادن این معیار در سنجش وبلاگ‌ها، گذشته از ایجاد رغبت در نخبگان برای حضور در جشنواره، می‌تواند به داوران در تشخیص بهتر معیار تأمین پیام یاری رساند.
در مقوله‌ی مخاطب، از شاخص «تعامل با مخاطب» نام برده شده و در توضیح آن آمده است: «میزان و کیفیت ارائه‌ی خدمات به کاربران، نحوه‌ی ارتباط با اعضاء، به روز رسانی و بلاگ، نظرسنجی، پاسخ به نظرها و ….»
برخی از توضیحات فوق که برای تبیین شاخص تعامل با مخاطب آمده، فاقد توجیه است. در ادامه به آنها پرداخته می‌شود:
– «میزان و کیفیت ارائه‌ی خدمات به کاربران» مربوط به سایت‌هایی است که افراد می‌توانند در آن ثبت نام کرده و با دریافت نام کاربری و گذرواژه به عضویت سایت درآیند و از امکاناتی که مختص اعضای سایت است برخوردار شوند. اما این مسئله در وبلاگ بی معنا است. وبلاگ قابلیت عضوگیری و ارائه‌ی خدمات ندارد و اصولا کارکرد خدمات رسانی ندارد؛
– «نحوه‌ی ارتباط با اعضا» نیز وضعیتی مشابه دارد؛
– «به روز رسانی وبلاگ» ارتباطی به شاخص تعامل با مخاطب ندارد و جای دادن آن در این دسته نادرست است. به روز رسانی وبلاگ مربوط به مقوله‌ی رسانه است و می‌تواند به عنوان یک شاخص مستقل در مقوله‌ی رسانه مورد ارزیابی قرار گیرد.
برای مطالعه‌ی علمی این شاخص، با توجه به مدت فراخوان جشنواره (پنج ماه)، می‌توان معیار به روز رسانی وبلاگ‌ها را به صورت عملیاتی، این گونه تعریف کرد: وبلاگ‌هایی که به طور میانگین بین یک تا هفت روز (در طول یک هفته) به روز می‌شوند، دارای به روز رسانی بالا، وبلاگ‌هایی که بین هشت تا 14 روز (در طول دو هفته) به روز می‌شوند دارای به روز رسانی متوسط و وبلاگ‌هایی که بیش از دو هفته تا نهایتا یک ماه به روز می‌شوند دارای به روز رسانی پایین و وبلاگ‌هایی که کمتر از این زمان به روز شوند فاقد به روز رسانی خوانده می‌شوند.
– «پاسخ به نظرها» می‌تواند معرف خوبی از میزان تعامل با مخاطب باشد. شایسته است با حذف موارد پیش گفته، به این امر توجه شود.
برای بررسی این شاخص در وبلاگ‌های جشنواره، می‌توان به صورت عملیاتی، پاسخ به کمتر از 10 درصد کامنت‌ها را تعامل پایین، 10 تا 29 درصد را تعامل متوسط و بیش از 30 درصد را تعامل بالا دانست.
– همچنین شاخص «میانگین کامنت» نیز می‌تواند در مقوله‌ی مخاطب، به عنوان یکی از مؤلفه‌های مستقل در ارزیابی لحاظ شود. چرا که به طور نسبی نشان دهنده‌ی میزان موفقیت بلاگر در جذب مخاطب است. البته اعلام این شاخص به شرکت کنندگان باید با بررسی تمام جوانب انجام شود، چرا که امکان دارد بسیاری از شرکت کنندگان، خود اقدام به ثبت نظر کنند.
برای مطالعه‌ی علمی این شاخص، می‌توان میانگین کامنت‌ها را به چهارگونه‌ی «بالا، متوسط، پایین و هیچ» تقسیم کرد و به صورت عملیاتی، وبلاگ‌هایی که دارای یک تا 9 کامنت هستند، دارای میانگین پایین، 10 تا 29 کامنت، دارای میانگین متوسط و بیش از 30، دارای میانگین بالا نامید.
با توجه به مطالب بیان شده در بخش نقد معیارهای ارزیابی، جدول (3) را می‌توان به عنوان اصلاح معیارهای ارزیابی ارائه داد:
جدول 3. اصلاح معیارهای ارزیابی

گذشته از موارد فوق، می‌توان شاخص‌های بیشتری را که بتواند در تحلیل وبلاگ‌ها مؤثر باشد به این جدول افزود. این شاخص‌ها را می‌توان در پژوهش‌های پیشینی که پیرامون وبلاگ انجام گرفته است جستجو کرد. از جمله‌ی آنها می‌توان به «نقد و ارزیابی وبلاگ‌های دینی» از مسعود احتشامی، «وبلاگستان فارسی» از حمید ضیایی پرور و «تحلیل محتوای وبلاگ‌های دینی» از امیدعلی مسعودی اشاره کرد.

تطبیق معیارها

پس از ارزیابی معیارهای ارائه شده برای سنجش وبلاگ‌های برتر، در این بخش، به بررسی وبلاگ‌های برگزیده و تطبیق معیارها پرداخته می‌شود.
در ششمین جشنواره‌ی وبلاگ نویسی، وبلاگ‌های ذیل به ترتیب حائز رتبه‌های برتر شدند:
جدول 4. وبلاگ‌های برتر در ششمین جشنواره‌ی وبلاگ نویسی رضوی

در ادامه با توجه به معیارهای پیش گفته، به بررسی و تحلیل برترین نمونه پرداخته می‌شود: وبلاگ «خورشید هشتم»، حائز رتبه‌ی اول در ششمین جشنواره‌ی وبلاگ نویسی رضوی و کسب کمک هزینه‌ی سفر حج عمره.
1. در شاخص هدف، با توجه به اینکه در زمان جشنواره راه اندازی شده، جشنواره‌ای است؛
2. در شاخص تأمین پیام، یادداشت‌ها، توزیعی (غیرتولیدی) است. با جستجویی ساده در اینترنت، مشخص می‌شود این مطالب از سایر پایگاه‌های اینترنتی رونوشت برداری شده و بدون ذکر منبع، ثبت شده است. به عنوان نمونه یادداشت «حیات اجتماعی» برگرفته از سایت تبیان (5) و یادداشت «زندگینامه» برگرفته از سایت شهید آوینی (6) است؛
3. در شاخص عمیق یا سطحی بودن و شاخص ویراست شده یا خیر، از آنجایی که این دو شاخص فرع بر شاخص پیشین هستند و در صورت غیرتولیدی بودن، آنها نیز از اعتبار می‌افتند، از این رو بررسی آنها ناموجه است؛
4. در شاخص کیفیت ارائه، از عکس و صوت نیز استفاده شده است؛
5. در شاخص بارگذاری سریع، از سرعت مناسبی برخوردار است؛
6. در شاخص لینک داشتن، برخی از سایت‌های مرتبط را لینک کرده اما وبلاگی لینک نشده است؛
7. در شاخص قالب، از قالب اختصاصی استفاده شده است؛
8. در شاخص به روز رسانی، در طول جشنواره فاقد به روز رسانی است. با مراجعه به آرشیو وبلاگ در بازه‌ی زمانی جشنواره، مشخص می‌شود که تمام یادداشت‌های این وبلاگ منحصر به پنج مطلب با عناوین «حیات اجتماعی امام هشتم (علیه السلام)، زندگانی امام هشتم (علیه السلام)، امام رضا (علیه السلام) در کلام امام خامنه ای، گوشه‌ای از احادیث رضوی و فضیلت زیارت امام هشتم (علیه السلام)» بوده که این چند یادداشت نیز تنها در یک روز (10 شهریور) ثبت شده است؛
هر چند این فرد، پس از ایام جشنواره اقدام به ثبت مطلب جدید و به روز رسانی وبلاگ تازه تأسیسش، با مطالبی تولیدی کرده – که این امر در جای خود قابل تقدیر است – اما در طول ایام جشنواره که ملاک ارزیابی و قضاوت بوده، وبلاگ فاقد به روز رسانی است.
9. در شاخص میانگین کامنت، به طور متوسط هر یادداشت سه کامنت دارد، بنابراین دارای میزان کامنت پایین است؛
10. در شاخص تعامل با مخاطب، از 14 کامنت دریافتی، به 13 کامنت پاسخ داده شده، بنابراین دارای تعامل بالایی است.
مجموع مطالب تحلیل وبلاگ فوق را می‌توان در جدول (5) خلاصه کرد:
جدول 5. ارزیابی برترین وبلاگ ششمین جشنواره‌ی وبلاگ نویسی رضوی

همان گونه که در جدول (5) نیز مشخص است، این وبلاگ به خصوص از بعد فرستنده و پیام با آسیب مواجه است و نقطه‌ی قوت نسبی آن در بخش رسانه است. در مجموع این وبلاگ از نظر فنی و گرافیکی قابل قبول و از نظر محتوا و پیام رسانی فاقد ارزش لازم است. بنابراین، چنین وبلاگی که با ثبت پنج یادداشت کپی برداری شده آن هم در یک روز، از نظر پیام، فاقد امتیاز حداقلی است، نمی‌تواند به عنوان برترین وبلاگ یک جشنواره‌ی بین المللی معرفی شود و استمرار چنین رویه‌ای، به طور قطع صاحب قلمان جوان و نخبه را از حضور در چنین فضایی دلسرد می‌کند.

جمع بندی و نتیجه گیری

برگزاری جشنواره‌های فرهنگی با مضامین دینی، هر چند امری بایسته است و می‌تواند بر غنای معارفی جامعه بیفزاید اما این هدف مقدس، باید در مرحله‌ی عمل به گونه‌ای پیگیری شود که به دور از هر گونه خطا و کژروی، به موفقیت نسبی نائل آید. یکی از اساسی ترین بخش‌های اجرایی این گونه فعالیت‌های فرهنگی، مرحله‌ی داوری است که هر گونه قضاوت نادرست، اتمام ابعاد فرایند جشنواره را تحت تأثیر قرار داده و می‌تواند اعتبار آن را به شدت بکاهد.
بخش وبلاگ نویسی جشنواره‌ی فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام) یکی از فعالیت‌های مرتبط با حوزه‌ی رسانه و ارتباطات است که ترویج معارف رضوی در فضای سایبر و بالتبع جامعه و جهان را به عنوان هدف خویش قرار داده است. پاره‌ای کاستی‌ها در روند ارزیابی و سنجش وبلاگ‌های شرکت کننده، می‌تواند به تدریج بر وجهه‌ی این فعالیت فرهنگی خدشه وارد کند و آن را از نگاه فرهیختگان دور سازد.
به نظر می‌رسد متصدیان این امر، باید نخست به نقدهای کلان وارد بر این فعالیت فرهنگی پرداخته و در مرحله‌ی بعد، نقدهای خرد این جشنواره را مرتفع سازند. کم توجهی به هدف و سطح علمی شرکت کنندگان و تولیدی یا غیرتولیدی بودن یادداشت‌ها از جمله مهم ترین ضعف‌های ارزیابی وبلاگ‌های شرکت کننده به شمار می‌رود.
تأکید بر محتوای عمیق یادداشت‌های ارائه شده در وبلاگ‌ها، اگر به گونه‌ای تدبیر آمیز انجام گیرد، می‌تواند به ایجاد و فعالیت ده‌ها وبلاگ با غنای معارفی بینجامد که در نتیجه‌ی این امر، آسیب پیش گفته در بخش نقد کلان (تراکم اطلاعاتی) نیز تا حدی برطرف می‌شود، البته این امر به صورت کامل رخ نمی‌دهد چرا که همواره شمار بسیاری از افراد کم توشه‌ی علمی نیز در چنین جشنواره‌هایی شرکت می‌کنند.

پی‌نوشت‌ها:

1. طلبه‌ی حوزه علمیه قم و دانشجوی دکتری فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقر العلوم (علیه السلام).
2. Control Analysis.
3. Effect Analysis.
4. Typology.
5. http://www.tebyan.net.
6. http://www.aviny.com.

منابع تحقیق :
احتشامی، مسعود، (1388). «نقد و بررسی وبلاگ‌های دینی». پایان نامه سطح دو رشته‌ی تبلیغ، قم: مرکز تخصصی تبلیغ حوزه‌ی علمیه قم
بدیعی، نعیم، (1380). تحلیل محتوا: مبانی روش شناسی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بهرامی کمیل، نظام، (1388). نظریه‌ی رسانه‌ها. تهران: کویر.
حسنی، محمد، (1385). فرهنگ و رسانه‌های نوین. قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.
دورکیم، امیل، (1383). قواعد روش جامعه شناسی. مترجم علی محمد کامران، چاپ ششم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ساروخانی، باقر، (1388). جامعه شناسی ارتباطات. تهران: اطلاعات.
سلیمانیه، مهدی، (1390). «بررسی ویژگی‌های جامعه شناختی نمونه‌ی نوعی محصل علوم دینی در حوزه‌ی علمیه قم». پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته‌ی پژوهش علوم اجتماعی، تهران: دانشکده علوم اجتماعی.
شکرخواه، یونس، (1389). واژه نامه‌ی ارتباطات. چاپ چهارم، تهران: سروش.
ضیایی پرور، حمید، (1387). وبلاگستان فارسی در سال 1386. تهران: دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه‌ها.
کوثری، مسعود، (1387). «نشانه شناسی رسانه‌های جمعی». فصلنامه رسانه. سال 19، شماره‌ی 73: 56-31.
محمدی فر، غلامرضا، (1387). «نگاهی به کاربرد روش تحلیل محتوا». پیام پژوهش، سال 8، شماره‌ی 88: 31-26.
مسعودی، امیدعلی، (1388). «تحلیل محتوای وبلاگ‌های دینی» (تحقیق). تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
مک کوایل، دنیس، (1387). مخاطب شناسی. مترجم مهدی منتظر قائم، تهران: دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها.
ملکیان، مصطفی، (1380). «روش شناسی در علوم سیاسی» (مصاحبه)، علوم سیاسی، سال 4، شماره‌ی 14: 279 – 273.
مولانا، حمید، (1384). «وبلانگ منبر دیجیتال آری یا خیر» (مصاحبه)، فصلنامه ره آورد نور، شماره‌ی 13: 65 – 64.
هوور، استوارت و نات لاندبای، (1382). باز اندیشی درباره‌ی رسانه، دین و فرهنگ. مترجم مسعود آریایی نیا، تهران: سروش.
«فراخوان ششمین جشنواره‌ی وبلاگ نویسی رضوی». قابل دسترسی در: www.shamstoos.ir/fa/article/31 بازیابی در 20 بهمن 1392.
Lasswell, Harold, (1972). The Structure and Function of Communication in Society. New York: University of IIIinois Press.
McLuhan, Marshall, (1967). The Medium is the Meddage, Understanding Media The Extension of Man. London: Sphere.
منبع مقاله :
فرهنگنامه رضوی، سال اول، شماره‌ی چهارم، شماره مسلسل 4، زمستان 1392.