از شاخۀ امن الهی کسی نیاویخت مگر آنکه از میوه رحمت و حکمتت بر دامانانش پر کردی.

قرآن کتابی‌ست سرشار از آموزه های طلایی برای درست زیستن، به سعادت رسیدن و به قرب الهی دست یافتن. تلاوت و شنیدن آیات این کتابِ آسمانی سبب می شود تا آرام آرام در وجود انسانی رسوخ کنند و پندهای ارزشمند آن ماندگار در عمق جان باقی بمانند. به واقع می توان گفت از آغازین آیات تا واپسین سوره های قرآن، سرشار است از نکته های آشکار و نهان برای تدبر و رستگاری، چراکه این کتابِ آسمانی در موضوعات متنوعی وارد گردیده و به فنون و طرق مختلف از آن موضوعات سخن گفته است. این فصاحت و بلاغتِ همه‌جانبه، فقط مختص خدا و قرآن است و برای بشر هرگز امکان پذیر نیست .

قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی‌ست که بر پیامبر اکرم حضرت محمد صلی علی الله علیه و آله نازل گردیده است تا با تبیین و تفاسیر ایشان و اهل بیت علیهم السلام مسیر رستگاری انسان هموارتر گردد. باید گفت پیامبر خاتم، نخستین مفسر آیات قرآن، و ائمه اطهار راهنمانیان جانشین برای این مسیر سعادت هستند.
 

تفسیر موضوعی قرآن

تفسیر – مصدر باب تفعیل – از ماده «فسر» در لغت، به‌ معنای تشریح و توضیح مطلب و کشف نمودن آمده است. تبیین‌ آیات‌ قرآن‌ از زمان نزول‌ وحی با شخص‌ پیامبر آغاز گردیده و پس‌ از رحلت‌ آن‌ حضرت‌، به تدریج‌ بسط‌ و گسترش یافته‌ و گرایش‌ها و روش ‌های مختلف‌ در این‌ حوزه‌ به وجود آمده‌ است‌. در تفسیر موضوعی قرآن مفسر به دنبال یافتن نکته ها و اشاراتی در آیات این کتاب الهی است که به یک موضوع خاص پرداخته شده است. تلاش وی بر آن است تا در این شیوه، همۀ آیات مربوط به این موضوع خاص را گردآوری کند و به بحث و بررسی آن بپردازد. این روش به‌ویژه امروزه یک ضرورت محسوب می شود، چراکه جهان کنونی، در حال حاضر تشنۀ به دست آوردن پندها و پیام های  قرآن است تا آگاه شود این کتاب آسمانی چه گوهرهای نابی را برای بشریت به ارمغان آورده و کدام دریچه‌ رستگاری را به‌ روی انسان‌ها گشوده است؟ تفاسیر موضوعی نسبتا جامع، اخیرا رایج گشته و بسیاری از صاحب نظران در این زمینه آثار درخوری ارائه کرده‌اند.

 
معرفی کتاب تفسیر قرآن مجید (آیات منتخب) نوشتۀ دکترعلیرضا کمالی                                                                                                                       

کتاب «تفسیر قرآن مجید (آیات منتخب)» که توسط “دکتر علیرضا کمالی ” نگاشته شده است، از 208 صفحه و از شش بخش «قرآن شناسی»، «سیمای انسان مؤمن و منافق» و «ارتباط انسان با خدا»، «روابط اجتماعی» و «روابط سیاسی» تشکیل شده است.

نویسنده کتاب «تفسیر قرآن مجید (آیات منتخب)» در نگاشتن این کتاب بر آن بوده تا با بهره گیری از تفاسیر ارزشمند کنونی همچون «تفسیر المیزان» اثر علامه طباطبایی و «تفسیر نمونه» اثر آیت الله مکارم شیرازی و همچنین با توجه به نیاز دانشجویان، مطالب قابل فهم و روان به دور از گزافه گویی فراهم آورد. این کتاب که با هدف تدریس در دانشگاه نگاشته شده، به دلیل فرصت کم اساتید دانشگاه برای تدریس این درس در طول ترم های تحصیلی، نگارنده تلاش کرده است تا با در نظر گرفتن نیاز دانشجویان و تکراری نبودن موضوع مورد بحث، به گزیده ای از آیات قرآن و منتخبی از موضوعات بپردازد.
 

مقدمه کتاب

پس از پیشگفتار، در ابتدای کتاب با مقدمه ای روبه‌رو می شویم که به بحث  دربارۀ «تفسیر»، «تفسیر موضوعی» و  محوری ترین واژه یعنی «قرآن» می پردازد. دکتر کمالی در هنگام بحث درباره «موضوعی» گریزی به دو روش تفسیر یعنی «ترتیبی» و «موضوعی» می زند:
«تفسیر از نگاهی دیگر به دو قسم “ترتیبی” و”موضوعی” بخش پذیر است. تفسیر ترتیبی چنان که ار نامش پیداست، تفسیر هر یک از سوره ها به ترتیب از نخستین آیه تا پایان هر سوره و در نهایت تا پایان قرآن است…. اما در دوره معاصر، شیوه دیگری از تفسیر قرآن رایج شده که به آن تفسیر «موضوعی» گفته می شود. مفسر در این نوع تفسیر با طرح موضوع به بررسی و تحقیق در آیات و روایت تفسیری ناظر به آن، در نهایت دیگاه قرآن را درباره آن موضوع بیان می نماید.»
 

بخش یکم؛ قرآن شناسی

در بخش نخست کتاب «تفسیر قرآن مجید (آیات منتخب)» نگارنده کوشیده تا از اوصافِ خداوندِ نازل کننده قرآن و سپس از ویژگی های این کتاب آسمانی سخن به میان آورد. همچنین در ادامه تلاش کرده است تا از سرنوشت تکذیب کنندگان آیات الهی قلم فرسایی کند و از مقدمات انس با آن بگوید:
در برشی از این بخش آمده است:

«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا
آیه مورد بحث خطاب به بهانه جویان خاطرنشان می کند ـ  که عالی ترین و زنده ترین سند حقانیت رسول خدا که به صورت معجزه ای جاودانی در پیشانی تاریخ  می درخشد ـ همین قرآن است که با و جود آن، بهانه جویی ها بی جاست. قرآن به پیامبر می فرماید: “بگو: اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد، هرچند برخی از آنها پشتیبان برخی {دیگر} باشند.”»

نویسنده در هنگام بحث در خصوص مقدمات انس با قرآن می نویسد:

«قرآن کریم در سوره مزّمّل عموم مسلمانان را مخاطب قرار داده و می فرماید: ” فَاقْرَءُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ؛ هرچه از قرآن میسر می شود، بخوانید”. برای بهره برداری و انس بیشتر با این کلام نورانی و تلاوتی شایسته، مقدماتی لازم است که بر پایه آیات قرآن مهم ترین آنها به شرحی است که درپی می آید»

و پس از این مبحث است که از «طهارت»، «استماع»، «استعاذه»، «تدبر» و «ترتیل» به عنوان مهم ترین مقدمات و الزامات برای انس با خدا سخن گفته می شود.   

بخش دوم؛ سیمای انسان مؤمن و منافق

دکتر علیرضا کمالی در این بخش از کتاب با قلمی شیوا تلاش کرده است تا از منظر آیاتِ نورانیِ قرآن به موضوع نشانه های روحی و عملی مؤمنان و منافقان و سپس سرنوشت آنان بپردازد.

در ابتدای فصل «سیمای انسان مؤمن و منافق» آمده است:

«انسان ها بر پایه میزان اعتقاد به دین اسلام به سه دسته تقسیم می شوند: گروهی در قلب و عمل خویش معتقد به اسلام اند؛ گروهی نه در قلب و نه در عمل هیچ اعتقادی به اسلام ندارند و گروهی که در قلب اعتقادی به اسلام ندارند، اما در مل وانمود می کننند که مسلمان هستند. گروه نخست را “مؤمن” گروه دوم را “کافر” و گروه سوم را “منافق” می نامند….»

نویسنده در بحث سیمای مؤمنان آیه ای از سوره احزاب را به عنوان نمونه ارائه می کند و سپس درباره الگوی یک مؤمن سخن به میان می آورد:

«لَّقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا.
… قطعاً برای شما در {اقتدا به} رسول خدا سرمشقی نیکوست؛…. “اسوه” از ریشه “اَسو” به معنای اقتدا و تبعیت انسان در نیکی و بدی از دیگری است. بدین معنا، اسوه بودن پیامبر اکرم به معنای پیروی نمودن از ایشان است.»

خطر وجود منافق در یک جامعه از هر دشمنی خطرناک تر است و ممکن است برای تک تک احاد جامعه آسیب رسان باشد. در همین راستا نگارنده کوشیده تا با استناد به آیات الهی ویژگی های منافق را بازگو کند و از طرد این افراد از جامعه اسلامی بگوید:

«وَلَا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ
از این رو {خداوند} خطاب به آن حضرت {پیامبر اکرم} فرمود: “و هرگز بر هیج مرده ای ازآنان نماز مگزار و بر سر قبرش نایست”؛…. این نوعی مبارزه منفی و در عین حال مؤثر در برابر گروه منافقان است؛ زیرا پیامبر صلی علیه وآله نمی توانست دستور قتل آنان را صادر کند، امام مبارزات منفی به حد کافی در بی اعتبارسازی و انزوا و طرد آنان از جامعه اسلامی اثرگذار بود.»
 

بخش سوم؛ ارتباط انسان با خدا

دعا و نیایش که از اصلی ترین روش های ارتباط انسان با خداست را نویسنده محور بحث خود در این بخش قرار داده است و با رجوع با آیات قرآن از اهمیت عبادت و پرستش پروردگار و به تبع آن اهمیت نماز و کیفیت آن سخن به میان آورده است. در انتها نیز با توجه به شاخص بودن سوره حمد در موضوع ستایش خداوند، تفسیری جامع از سوره حمد ارائه داده شده است.

وی پس از ذکر روایتی از امام صادق درباره این سوره می نویسد:

«سوره حمد عصاره قرآن  است و در آن به کل معارف قرآنی اشاره شده است. در این سوره نخست سخن از توحید و صفات الهی است و اینکه خدای متعال با داشتن صفت ربوبیت، رحمانیت، رحیمیت و مالک بودن روز جزا، مستحق هرگونه حمد و ستایشی است. آنگاه به بندگان تعلیم داده شده که چگونه با خدا سخن بگویند و از اوچه بخواهند.»

بخش چهارم؛ روابط اجتماعی

آدمی موجودی اجتماعی است، چراکه برای به ادامۀ زندگی نیاز به ارتباط و تعامل با دیگران دارد. در واقع «جامعه» بر اساس نیاز به یکدیگر است که شکل می گیرد. کوچک ترین اجتماع نهاد «خانواده» است. بستگان، آشنایان، دوستان، همکاران همه اینها جزوی از جامعه محسوب می شوند که رفته رفته این دایره تعامل با دیگران گسترش می یابد و انسان با جامعه بزرگتری مواجه می شود.  نویسنده در این بخش کوشیده تا با دلیل و برهان قرآنی از چرایی شکل گیری دین بگوید و جامع ترین برنامه اجتماعی را بر اساس آیه 90 سوره «نحل» بازگو کند:

«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى‌ وَ یَنْهى‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ
… این آیه در ابتدا به سه چیز که اساس اجتماع بشری بر آن استوار است، دستور می دهد “در حقیقت خدا به دادگری، نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد”…. مهم ترین هدف در تالیم اسلام “صلاح جامعه” و “اصلاح عموم” است؛ زیرا هرچند انسان فرد فرد هستند و هر کس برای خود شخصیت و خیر و شری دارد، سعادت هر فرد مبتنی بر صلاح و اصلاح ظرف اجتماعی است که در آن زندگی می کند…»
 

بخش پنجم؛ روابط سیاسی

کشورها در این کره خاکی بر اساس مرزهای ناپیدای جغرافیایی از یکدیگر جدا شده اند و هر قسمت با نامی بر روی نقشه قرار گرفته است. هر یک از این کشورها به دنبال پیشبرد منافع خود در رقابت با یکدیگر هستند. برخی از آنها با برتری نظامی تلاش دارند تا بر کشورهای ضعیف تر سلطه یابند و به استعمار و استثمار آنها بپردازند. علی رغم این موضوع، اما مسلمانان سعی کرده اند جدای از فاصله جغرافیایی که ممکن است با یکدیگر داشته باشند، «امت واحد اسلامی» تشکیل دهند تا خود را در برابر دشمنان اسلام و مسلمین محکم و استوار نشان دهند. متاسفانه گاه چپاول گران از این وحدت ترسیده و با انتشار شایعات و اخبار کذب تلاش کرده اند تا شکاف و نزاع را در بین مومنان کسترش دهند و از قدرت این وحدت بکاهند.

 دکتر کمالی با استناد به برخی روایات و آیات قرآن کوشیده تا در بخش پنجم به این سوالات که در ذیل آمده است، پاسخ دهد:

«قدرت اهل باطل تا چه میزان کاراست؟ در برابر تجاوز دشمن متجاوز چه باید کرد؟ در صلح، دوستی و رابطه مسلمانان با غیرمسلمانان چه الزاماتی باید مورد توجه قرار گیرد؟ در برابر اخبار و شایعاتی که افراد فاسق و مغرض منتشر می کنند، چه باید کرد؟»
 

بخش ششم؛ روابط اقتصادی

اقتصاد در هر کشوری اهمیت زیادی برخودار است. دولت نیز برای رسیدن به ثبات و رشد اقتصادی نیاز دارد تا ریشه های فساد را که در عمق جان یک جامعه ریشه دوانده است بخشکاند و روابط افسارگسیخته ای که سبب گسترش ظلم و شکاف اقتصادی در میان آحاد جامعه می شود را از بین ببرد. قرآن به عنوان یک کتاب آسمانی و نازل شده از سوی خداوند ریشه های فساد در جامعه را بر شمرده است و برای به تعادل رسیدن آن دستوراتی نیز داده است. در این بخش از کتاب نویسنده عواملی همچون کم فروشی و رباخواری را با ذکر نمونه ای از آیات نورانی جزو مهم ترین عوامل زمینه ساز در روابط اقتصادی بر شمرده است و از دستورات قرآنی همچون خمس زکات، انفاق و وقف به عنوان راهکارهای اسلام در فقرزدایی از جامعه نام برده است:

«وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا
…. و نیکی های ماندگار نزد پرودگارت از حیث پاداش بهتر و خوش فرجام تر است. مفهوم “باقی الصالحات” به اندازه ای گسترده است که هرگونه فکر، ایده، گفتار و کردار شایته ای که از انسان باقی بماند و آثار و برکات آن در اختیار افراده و جوامع گیرد، شامل می شود… وقف صدقه جاریه ای است که نتیجه آن حبس کردن اصل مال و رها ساختن منفعت آن است. واژه “وقف” در اصطلاح فقهی به صورت مستقل در آیات قرآن به کار نرفته، اما در بسیاری از آیات بر انفاق،  احسان، صدقه، قرض الحسنه، تعاون و اعمال خیر تأکید شده است که می توان از آن به شبکه معنایی وقف در آیات قرآن یاد نمود.»