انسان گاهی در مسیر بندگی دچار لغزش­هایی می­شود و به علت قصور یا تقصیر، غفلت، خطا و وسوسه­های شیطانی از مسیر مستقیم خارج و به بیراهه­هایی وارد می­شود که پایانش جهنم است. اما از آنجا که خداوند «رؤوف بالعباد» است و ترحم بر بندگان را بر خود واجب نموده، راه استغفار و توبه را بر انسان نبسته است.
 
خداوند به اقتضای رحمت واسعه­اش در توبه و استغفار را به روی گناه­کاران پشیمان گشوده است:« وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحیماً؛[1] کسى که کار بدى انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.» هم­چنین کسی که پس از گناه استغفار نماید، چه کسی جز خدا او را می­بخشد:« وَ الَّذینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّه؛[2] و آنها که وقتى مرتکب عمل زشتى شوند، یا به خود ستم کنند، به یاد خدا مى‏افتند و براى گناهان خود، طلب آمرزش مى‏کنند- و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟»
 
امام سجاد(علیه­السلام) در مناجات توابین چنین عرض می­کند:«فَمَا عُذرُ مَن اَغفَلَ دُخُولَ البابِ بَعدَ فَتحِهِ؛ چه عذری دارد کسی که پس از گشودن در توبه، از ورود به آن غفلت می­ورزد؟»
 

یأس ممنوع

یأس از رحمت الهی گناه کبیره است و انسان تا زمانی که مرگ را به طور قطعی مشاهده نکرده است فرصت توبه و استغفار دارد، البته شیطان تلاش می­کند با ایجاد یأس راه توبه را ببندد و انسان را از رحمت الهی ناامید کنید، حال آن­که خداوند آغوش رحمت به روی گناهکاران گشوده است:« قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ؛[3]بگو: «اى بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‏اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را مى‏آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.»
 
امیدبخش­تر از این، آیه­ای است که می­فرماید نه تنها آثار گناهان را از بین می­برم، بلکه آنها را به حسنات نیز تبدیل می­کنم و این تشویقی بزرگ است برای گناه­کارانی که آهنگ برگشت به سوی خدا را داشته باشند:« إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً؛[4]مگر کسانى که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل مى‏کند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است!»
 
علی(علیه­السلام) می­فرماید:«در شگفتم از کسی که با وجود استغفار ناامید می­شود.»[5] هم­چنین فرمود:«از درگاه پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است.»[6]  

شرایط استغفار

استغفار فقط یک اظهار زبانی نیست که انسان به زبان طلب آمرزش کند و تمام شود، بلکه شرایطی دارد که باید آنها را فراهم کرد. کسى در محضر علی(علیه­السلام) گفت: «استغفر اللّه» فرمود: مادر به عزایت بنشیند، مى‏دانى استغفار چیست؟ استغفار مقام مردم بلند مرتبه است، و آن نامى است که آن را شش معناست: اول پشیمانى از گناه انجام گرفته، دوم تصمیم بر ترک گناه در آینده، سوم پرداخت حقوق مردم تا خدا را ملاقات کنى و حقى از مردم بر عهده‏ات نباشد. چهارم اراده بر اداى هر حق واجبى که آن را ضایع کرده‏اى و آن را بپردازى. پنجم همّت بر آب کردن گوشتى که از حرام بر وجودت روییده با اندوه بر گذشته تا جایى که پوست را به استخوان بچسبانى و بین آنها گوشت جدید روید. ششم چشاندن رنج عبادت بر بدن چنانکه شیرینى گناه را بر آن چشاندى. آن گاه مى‏گویى: استغفر اللّه‏.[7]  

استغفار و استفاده از اسباب

استغفار آثار و برکاتی را برای انسان به دنبال دارد که برخی از آنها به شرح زیر است:
 
الف. رفع حجاب بین انسان و خدا. بین انسان و خدا هیچ حجابی وجود ندارد، او به انسان نزدیک است و در همه­جا انسان را همراهی می­کند. تنها چیزی که میان انسان و خدا فاصله ایجاد می­کند گناه است:«  أَنَّکَ لَا تُحْجَبُ عَنْ خَلْقِکَ إِلَّا أَنْ تَحْجُبَهُمُ‏ الْأَعْمَالُ‏ دُونَکَ ؛[8] تو از خلق پنهان نیستی چز آن­که اعمال ناروا میان تو و خلق حجاب گردد.»
 
ب. درهای رحمت را به روی انسان می­گشاید، خیرات و برکات را وسعت می­دهد و از زمین و آسمان به انسان نعمت می­رساند. همانا خداوند استغفار را وسیله دائمی فروریختن روزی و موجب رحمت بر بندگان قرار داده و فرمود:« از پروردگار خود آمرزش بخواهید که آمرزنده است، برکات خود را از آسمان بر شما فرو می‌ریزد، رزق شما را توسعه می­دهد و باغ­های آباد و نهرهای پر آب در اختیار شما می­گذارد. پس رحمت خدا بر آن­که به استقبال توبه برود و از گناهان خود پوزش بطلبد و پیش از آنکه مرگ او برسد خود را اصلاح کند.»[9]  
ج. ممانعت از بی­‌آبرو شدن در قیامت. گناه پرده­دری می­کند هم در دنیا و هم در آخرت. اما استغفار مانع مفتضح شدن در دنیا و آخرت می­گردد.
 
د. استغفار رفع بلا می­کند. فرموده‌­اند:« درد شما گناه است و درمان شما استغفار.»
 
هـ. گشودن درهای بهشت و بستن درهای جهنم. گناه درهای بهشت را می­بندد و درهای جهنم و قهر و غضب الهی را به روی انسان می­‌گشاید. استغفار بر عکس عمل می­کند، درهای بهشت را پس از بسته بودن می­‌گشاید و درهای جهنم را با محو آثار گناه از پرونده اعمال انسان، می‌­بندد.
 
از همین روی باید بگوییم:« رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فی‏ أَمْرِنا  وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرینَ؛[10]مگر کسانى که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل مى‏‌کند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است!»

پی‌نوشت:
[1]. نساء،110.
[2]. آل عمران، 135.
[3]. زمر، 53.
[4]. فرقان،70.
[5]. نهج البلاغه، حکمت87.
[6]. همان، خطبه143.
[7]. همان، حکمت417.
[8] . دعای ماه رجب
[9]. نهج البلاغه، خطبه143.
[10]. آل عمران، 147.