انديشه سعادت در نزد ارسطو
 

اخلاق مبتنى بر سعادت ارسطو، اخلاقى است كه بر پايه‏ى اصالت عقل استوار است. مهم‏ترين نكته درباره سعادت از ديدگاه ارسطو اين است كه آن را پيوسته مطلوب بالذات مى‏داند و برعكس خير از تقسيم آن به مطلوب بالذات و بالعرض يا مطلق و نسبى، خوددارى مى‏كند و مى‏گويد:
ما سعادت را هميشه با ملاحظه خودش ونه به لحاظ غايت ديگرى، برمى‏گزينيم.
بى آن كه تصريحى از ارسطو در اين خصوص باشد، مى‏توان از سخن بالا نتيجه گرفت كه سعادت در نظر وى فقط يك مفهوم اخلاقى دارد; در حالى كه خير، اعم است; بنابراين، در آن جا خير و سعادت را به طور يك‏سان به فعاليت نفس طبق فضيلت تعريف مى‏كند. (24)
منظور وى در آن‏جا آن قسم از خير است كه «انسانى‏» ، «نفسانى‏» و «اخلاقى‏» است. و فقط با نوعى خاص از خير مطابقت دارد. و اين معنا كه با اين جاى‏گاه از كتاب اخلاق نيكوماخس سازش دارد، آيا با همه گفتارهاى كتاب مزبور مى‏سازد؟ كه اين خود، جاى بررسى و تامل دارد.
ارسطو مهم‏ترين مطلبى را كه محور اخلاق قرار مى‏دهد، پيدا كردن خير و سعادت در سايه تعقل و تدبر است و همين ويژگى انسان باعث امتياز او با موجودات ديگر مى‏گردد.
زيرا اگر سعادت كنشى است مطابق با فضيلت، پس عقلا بايد مطابق با عالى‏ترين فضيلت انسان باشد. اين فضيلت، فضيلتى است كه به شريف‏ترين جزء انسان مربوط مى‏گردد; بنابراين، هر كس كه به بالاترين نقطه فعاليت تاملى (سعادت عقلانى) رسيد داراى كامل‏ترين استقلال است. (25) ارسطو در تعريف سعادت مى‏گويد: «سعادت فعاليت نفس در انطباق با فضيلت كامل است‏» . (26)
نتيجه‏اى كه از اين تعريف گرفته مى‏شود اين است كه، سعادت نه به تصادف حاصل مى‏شود و نه به موهبت‏خدا، بلكه حاصل سعى و كوشش انسان است. (27)
بدين ترتيب، دست‏يافتن به سعادت مستلزم تلاش و كوشش در راه رسيدن به فضايل است كه ركن اصلى سعادت‏اند; بنابراين، بر خلاف سقراط، كسب فضيلت را براى حصول به سعادت پيش‏نهاد مى‏كند.

نظريه اعتدالى ارسطو
 

ارسطو در پاسخ به اين پرسش كه عمل فضيلت‏مندانه چيست؟ و هم‏چنين خير و سعادت چگونه فراهم مى‏آيد؟ نظريه اعتدال را فرا راه سعادت‏طلبان قرار مى‏دهد. مراعات حدوسط و پرهيز از افراط و تفريط در ارضاى تمايلات حياتى مهم‏ترين دستورالعملى است كه ارسطو پيش‏نهاد كرده است.
به اعتقاد وى هر يك از كردارهاى ما ممكن است در يكى از دو طرف افراط و تفريط قرار گرفته باشد كه در اين حالت رذيلت و ضد سعادت به حساب مى‏آيد. و عمل سعادت‏مندانه، كسب حد وسط ميان افراط و تفريط شمرده مى‏شود كه فضيلت ناميده مى‏شود. براى مثال، فضيلت عدالت، حد وسط دو رذيلت ظلم و ظلم‏پذيرى است و يا فضيلت تواضع، حد وسط دو رذيلت ‏خود بزرگ‏بينى و خود كوچك‏بينى.
ارسطو معيار دست‏يابى به فضيلت و اخلاقى بودن را رعايت‏حد وسط مى‏داند و مى‏گويد: «به هر جهت فضيلت‏با انفعالات و افعال ارتباط مستقيم دارد و افراط در آن‏ها ناصواب و تفريط نكوهيده است. و حال آن كه حد وسط ممدوح و موجب موفقيت است. و اين مزيت دوگانه خاص فضيلت است; بنابراين، مى‏گوييم: فضيلت نوعى اعتدال است‏» . (28)

انديشه سعادت از نظر نراقى
 

شايد بتوان در جهان اسلام انديشه‏وران اخلاق فلسفى را درباره سعادت، به دو دسته تقسيم كرد: 1- متفكران بزرگى چون فارابى و ابن‏سينا و سهروردى و اخوان الصفا و ملاصدرا، در شمار معتقدان به تفسير غايت غالب به حساب آمده‏اند; زيرا ديدگاه آنان درباره سعادت فقط در اتصال به عقل فعال و استغراق در شهود عالم ملكوت است و هر چيز ديگرى تنها در صورت كمك به اين حالت در شمار مطلوب‏هاى آدمى قرار مى‏گيرد و هرگز تاب هم ارزى با آن را ندارد.
به عبارتى ديگر، اينان بحث‏سعادت را بيش‏تر به مناسبت‏بحث معاد و يا رابطه نفس و بدن بحث مى‏نمايند. و بالطبع اساس نظريه‏هاى اخلاقى آنان كه بيان كننده معيارهاى سعادت و شقاوت است، روشن مى‏شود.
در مقابل بايد برخى متفكران اسلامى را نظير خواجه نصيرطوسى، ابن‏مسكويه، علامه محمد مهدى نراقى، علامه ملا احمد نراقى و… مدافع تفسير غالب جامع از سعادت دانست; زيرا سعادت از ديدگاه اين دسته از دانشيان اطلاق دارد. و مؤلفه‏هاى متفاوت و مختلف است كه ارزش استقلالى دارد; به طورى كه فقدان هر يك از اين مؤلفه‏ها به سعادت آدمى آسيب مى‏رساند. هم‏چنان كه ارسطو درباره مؤلفه‏هاى سعادت حداقل به دو چيز اعتراف دارد كه عبارت است از فعاليت اخلاقى و فعاليت عقلى. (29)
كتاب‏هاى اصيل اخلاق فلسفى در اسلام همانند: «تحصيل السعادة‏» فارابى، «تهذيب الاخلاق‏» ابن مسكويه، «السعادة و الاسعاد» ابوالحسن عامرى و «اخلاق ناصرى‏» خواجه نصير الدين طوسى و «جامع السعادات‏» علامه نراقى و… بر اساس انديشه سعادت استوار گشته است.
علامه نراقى جامع السعادات را بر فكر حد وسط استوار ساخت و مفهوم بنيادين آن را براساس سعادت بنيان.
علامه نراقى در جامع السعادات درباره سعادت مى‏گويد: هدف، تهذيب نفس از رذيلت و تكميل آن به فضيلت‏ها و رسيدن به خير و سعادت است. (30)
و در ادامه مى‏گويد: «حكماى اسلام معتقداند كه سعادت در زندگانى كامل نمى‏شود مگر اين كه همه كمالات متعلق به روح و بدن در آنان جمع شود و پايين‏ترين مرتبه سعادت اين است كه سعادت بدنى همراه سعادت نفسانى باشد. و در عين حال شوق به سعادت اين است كه اكتساب كمالات انسانى بيش‏تر و غالب‏تر باشد. و بالاترين مرتبه سعادت اين است كه هم فعليت و هم شوق براى كمال و سعادت روز افزون‏تر باشد; اگرچه توجه و التفات به دنيا و تنظيم امور آن بالعرض رخ مى‏نمايد.
علامه نراقى درباره شرايط حصول سعادت، اصلاح مداوم همه صفات و قوا را گوش‏زد مى‏نمايد و بدين ترتيب درباره سعادت‏مند مطلق مى‏گويد:
سعادت‏مند مطلق كسى است كه همه صفات و افعال خويش را به نحو ثابت و ماندگار اصلاح كند كه دگرگونى احوال و زمان‏ها، آن‏ها را تغيير ندهد.
ايشان در خصوص اهميت فضايل اخلاقى و رذايل اخلاقى چنين مى‏گويد: «فضايل اخلاقى مايه نجات و رستگارى انسان و رساننده او به سعادت جاويد است، و رذايل اخلاقى مايه بدبختى و شقاوت هميشگى وى است. پس تخليه و پاك‏سازى از رذايل و آراستن نفس به فضايل از مهم‏ترين واجبات است و دست‏يافتن به زندگى حقيقى بدون اين دو، سعى و كوشش محال است‏» . (31)

مقايسه انديشه سعادت نزد ارسطو و علامه نراقى
 

اين مقايسه در دو بخش انجام مى‏پذيرد:

الف – نقاط مشترك
 

1- مفهوم بنيادين جامع السعادات همانند اخلاق نيكوماخس، سعادت است. زيرا نظام اخلاقى علامه نراقى مبتنى بر مقدمات فلسفى است و نظام اخلاقى فلسفى هم‏چنان كه در نگاشته‏هاى پيشينيان نمايان است‏براساس انديشه سعادت است.
2- از توضيحات گذشته به دست آمد كه تصوير ارسطو و نراقى دست‏يابى به سعادت جز از راه كسب فضايل ميسر نمى‏گردد و عدم كسب فضايل موجب تعويق در سعادت مى‏شود .

ب – نقاط افتراق
 

1- تلقى علامه نراقى از سعادت متافيزيكى و دينى است و حال آن كه سعادت در اخلاق نيكوماخس از راه انتخاب و اختيار از امور واقع و تجربه‏هاى جزئى وعقلانى حاصل مى‏شود. اين دو تصوير از سعادت موجب شده است كه در نظام اخلاقى ارسطو برخى مؤلفه‏هاى سعادت نظير فضايل دينى نمودى نداشته باشد و حال آن كه در جامع السعادات مؤلفه‏هاى دينى بيش از مؤلفه‏هاى عقلانى بازتاب داشته است.
2- جامع السعادات مبتنى بر اساس و مبادى متافيزيكى و دينى است; ولى اخلاق نيكوماخس بر اصول و مبادى تجربى و عقلانى استوار است. لذا در انديشه سعادت، ارسطو آخرين مرتبه سعادت و نتيجه كمال را خلود نمى‏داند بر خلاف جامع السعادات كه كمال را معرف به وجود خداوند متعال مى‏داند و نتيجه كمال را خلود نفس.
3- اخلاق نيكوماخس ديباچه‏اى بر سياست است. و پيوند ميان اين دو مفهوم زيربناى تفكر فلسفى ارسطو را تشكيل مى‏دهد. به عبارتى، در قاموس ارسطو مفهوم سعادت از مجراى اخلاق و در عرصه مطلوب‏ترين نظام سياسى معنا پيدا مى‏كند. ولى جامع السعادات فقط در غايات (سعادت) با سياست مرتبط است.
4- ارسطو قاعده «توسط‏» خود را با بررسى موارد جزئى به دست آورده است. بدين معنا كه ملاحظه مى‏نمود در اغلب موارد آن چه در نزد مردم فضيلت است در ميان يك افراط و تفريط قرار دارد; بنابراين، قاعده كلى را از اين موارد انتزاع مى‏نموده و گفته است: فضيلت آن است كه حدوسط قرار گيرد.
اما دانشيان اخلاق و حكماى اسلامى روش ديگرى به كار مى‏گيرند و آن اين كه ابتدا به كمك برهان اثبات مى‏كنند كه «توسط‏» در قوا براى انسان فضيلت است و در نتيجه بايد افراط در آن‏ها را رعايت نمايند. سپس اين كبراى عقلى را بر مصاديقش منبطق مى‏نمايند تا فضايل و رذايل اخلاقى از هم ديگر جدا گردند.
5- علامه نراقى بر خلاف ارسطو، خيرهاى خارجى را در سعادت‏مند بودن كامل انسان دخيل نمى‏يابند. برعكس ارسطو كه خيرهاى خارجى را دخالت در سعادت مى‏دهد. براى مثال كسى كه چهره زشتى دارد نمى‏تواند به سعادت كامل برسد. دخالت دادن چيز خارجى به اين روش در سعادت يكى از موارد افراط كارى‏هاى ارسطو محسوب مى‏گردد كه منشا آن عدم توجه به سعادت‏هاى متعالى است.

جدول شماره 1: نمودار مقايسه ميان اخلاق نيكوماخس و جامع السعادات
 

جدول شماره 2: نمودار فضايل و رذايل از نظر ارسطو
 

*

جدول شماره 3: نمودار فضايل و رذايل از نظر نراقى
 

پي نوشت ها :
 

24) همان، ص 17- 18 و 25- 26.
25) فلسفه اخلاق، ص 189.
26) ريچارد پاپكين و آوروم استرول، كليات فلسفه، ترجمه سيد جلال الدين مجتبوى، (انتشارات حكمت، 1402) ص 16.
27) اخلاق نيكوماخس، ص 25.
28) اخلاق نيكوماخس، ص 47.
29) قبسات، ش 19، ص 91.
30) اخلاق نيكوماخس، ص 37.
31) جامع السعادات، ج 1، ص 16- 17.
منبع : www.naraqi.com
ae