برخلاف سیستم سرمایه داری غربی که بسیاری از ملاک و معیارهای اخلاقی را زیر پا گذاشته و بر اساس منافع شخصی و یا درون حزبی تلاش می کند که سرمایه جامعه را به نفع عده ای قلیل تصاحب نماید، بازار و سرمایه اقتصادی در جامعه اسلامی بر مدار و معیارهای دینی و اخلاقی می بایست رشد و نمود نماید، از این رو برای دست یابی و نیل به اهداف مادی و معنوی فعالیت های اقتصادی، منابع دینی و اسلامی همواره تأکید فراوانی بر اخلاق مداری داشته و همگان را به سوی شاخص های اخلاق اقتصادی در عرصه تجارت و تولید ثروت دعوت کرده است. از طرفی یکی از عرصه های مهم تجارت و اقتصاد که به طور ویژه می بایست ملاک و معیارهای اخلاقی خود را در آن نشان دهد، بازار بورس کالا و بورس اوراق بهادار است. در این نوشتار تلاش داریم به برخی از ملاک و معیارهای اخلاق بورس داری در بازار سرمایه و اقتصاد اسلامی اشاره نماییم.

 
ملاک و معیارهای اخلاقی در بازار سرمایه

بر اساس آموزه ها و منابع دینی و اسلامی هر یک از طرفین معامله در بازار  سرمایه و تجارت ملزم به رعایت قوانین و مقررات حرفه ای و اخلاقی هستند، هر گونه تعلل و ساده انگاری و بی توجه به معیارهای دینی و اخلاقی می تواند ضربه ای مهلک به اقتصاد جامعه اسلامی وارد نماید و حس بدبینی و انزجار را در ذهن و فکر مردم جامعه نهادینه کند، به همین منظور تلاش داریم در جهت رونق اقتصاد و بازار سرمایه اسلامی به برخی از ملاک و ضوابط دینی و اخلاقی در این بازار نوین و راهبردی اشاره ای داشته باشیم.
 

1-اولویت قرار دادن قوانین الهی

با یک نگاه ساده و ابتدایی به بازار بورس متوجه خواهیم شد که دغدغه بسیاری از فعالان عرصه بازار سرمایه، کسب سود و درآمد بیشتر است، این ملاک و معیار دسته دوم موجب شده است برخی از افراد ارزشی برای قواعد و قوانین دینی قائل نباشند و تنها اولویت فعالیت های تجاری برای آنها سود بیشتر باشد، این در حالی است که در منطق و فرهنگ اسلامی، فراگیری قوانین شرعی و گام برداشتن در راستای ضوابط شرعی پیش از هر امری ضروری است، موضوع مهمی که صاحبان ثروت و کالا همواره می بایست به آن توجه جدی داشته باشند تا اینکه به خاطر بهای اندک دنیوی خسران اخروی را کسب ننمانید، از طرفی این امر مهم وظیفه سنگین ناظران شرعی را در بازار سرمایه دو چندان کرده است؛ چرا که هر گونه سهل انگاری بر بازار و عدم رصد و نظارت دقیق شرعی می تواند بازار غیر اسلامی با پول و در آمد های غیر شرعی را عائد سرمایه گذاران نماید. موضوعی که در فقه و حدیث اسلامی به شدت از آن نهی شده است. «وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فی‏ أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُریدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ؛[1] آنچه بعنوان ربا مى‌‏پردازید تا در اموال مردم فزونى یابد، نزد خدا فزونى نخواهد یافت؛ و آنچه را بعنوان زکات مى‌‏پردازید و تنها رضاى خدا را مى‏طلبید (مایه برکت است؛ و) کسانى که چنین مى‏کنند داراى پاداش مضاعفند».

 
1-اخلاص و توحید مداری

در فرهنگ و اندیشه غربی ملاک ارزش در بازار سرمایه و تجارت اوراق بهادار، چیزی جز سود و ثروت بیشتر نیست، از این رو هم بایع و هم مشتری تلاش دارند راهکارهایی برای تصاحب ثروت بیشتر  در اولویت کاری و تجاری خود قرار دهند، قاعدتاً در بازاری که ملاک ارزش گذاری آنها فقط کسب پول و ثروت باشد، پول های کثیف و بدون ضابطه در آن جولان بیشتر خواهد یافت، این در حالی است که در فرهنگ و اندیشه اسلامی ملاک ارزش نه تنها سود و ثروت نیست، بلکه کسب قرب و رضایت الهی در آن مورد نظر است، قاعدتاً  در این راستا امری رضایت الهی را به دنبال دارد که در ریل صحیح قوانین الهی قرار داشته باشد و مصداق عمل صالح باشد، باری به هر جهت نیت و اخلاص در سرمایه گذاری و بازار سرمایه اولین و مهمترین اصل تجارت به حساب می آید، کما اینکه باری تعالی در این خصوص این چنین به بندگان خود آموزش داده است: « قُلْ إِنَّ صَلاتی‏ وَ نُسُکی‏ وَ مَحْیایَ وَ مَماتی‏ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ؛[2] بگو: نماز و تمام عبادات من، و زندگى و مرگ من، همه براى خداوند، پروردگار جهانیان است‏».

 
2-صداقت و شفافیت

یکی دیگر از شاخص ها و مؤلفه های اخلاق بورس داری پایبندی به صداقت و شفافیت کاری است، صداقت دست اندر کاران صاحبان مشاغل و کارخانه های تولیدی در بازار سرمایه موجب می شود، سرمایه گذاران با اطمینان و آرامش بیشتری ریسک وارد شدن در معاملات تجاری را بپذیرند و سرمایه خود را وارد در بازار کار نمایند، ولی به هر اندازه این شفافیت و صداقت مورد تزلزل و ضعف قرار گیرد به همان میزان تأثیر منفی خود را بر روی افزایش نقدینگی در بازار سرمایه نشان خواهد داد. در اهمیت و ارزش صداقت و شفافیت در منابع روایی از رسول اکرم (صلى الله علیه و آله)  این چنین نقل شده است.: «اعْلَمْ أَنَّ الصِّدْقَ مُبَارَکٌ وَ الْکَذِبَ مَشْئُوم‏؛[3]  بدان که راستگویى، پر برکت است و دروغگویى، شوم».
کسانی که از نوسانات بازار سرمایه آگاهی لازم را ندارند نوعاً در زمان اوج نمادهای بورسی در صف خرید این نماد ها قرار می گیرند و در زمان نزول با شتابزدگی و قبول ضرر هنگفت وارد در صف فروش می شوند.

 3-تعهد و امانت داری

از جمله شاخص های مهم و ارزشمند بازار و سرمایه اسلامی که آن را از بازار و سرمایه داری سکولار و غربی متمایز می سازد، پایبندی به عدالت و تقویت تعهد و امانت داری است، امانت داری موجب می شود صاحبان کالا و کارخانه های تولیدی ثروت و دارایی سرمایه داران را امانتی مهم برای خود به شمار آورده و در حفظ و نگهداری آن کوشا باشند و تلاش نمایند در جهت رونق و جهش تولید به طور اصولی از آن استفاده نمایند، فقدان تعهد و امانت داری در خصوص دارایی و سرمایه گذاران نه تنها موجب سلب اطمینان و آرامش در بازار بورس می شود، بلکه زمینه از بین بردن و متضرر شدن سرمایه داران را نیز به دنبال دارد. در منابع روایی از پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) این چنین نقل شده است: « لَیْسَ مِنَّا مَنْ یُحَقِّرُ الْأَمَانَةَ حَتَّى یَسْتَهْلِکَهَا إِذَا اسْتُودِعَهَا وَ لَیْسَ مِنَّا مَنْ خَانَ مُسْلِماً فِی أَهْلِهِ وَ مَالِه‏؛[4] همان: رسول خدا (ص) فرمود: از ما نیست آنکه امانت را حقیر شمارد تا آنجا که چون به او سپرده شود نابودش کند و از ما نیست آنکه به مسلمانى در مال و اهل او خیانت کند».

 
4-مشورت و تعقل گرایی

کسانی که وارد در بازار بورس می شوند هیچ گاه بی نیاز از علم و تجربه افراد آگاه نیستند، آن دسته از افرادی که در این بازار دچار بیماری کبر و غرور شده و حاضر به استفاده از علم و تجربه افراد متخصص و صاحب تجربه نیستند و  بدون هیچ گونه آگاهی و علمی سرمایه خود را وارد در بازار بورس می نمایند بدون شک متضرر شده و از رویکرد خود پشیمان خواهند شد. یکی از اصول اخلاقی مدیریت بازار بورس استفاده از راهنمایی افراد خبره و آگاه است موضوعی که در منابع دینی و اسلامی نیز به آن توجه و تأکید فراوانی شده است. امام على (علیه السلام) می فرمایند : «مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا؛[5]هر کس خود رأى شد هلاک مى شود و هر کس با افراد صاحب نظر مشورت کند در عقل آنان شریک مى شود».

 
5-صبوری و بردباری

از جمله اصول مهم و کاربردی مدیریت سرمایه در بازار بورس، برخورداری از صبر و بردباری است. بدون شک کسانی که با بازار سرمایه آشنا هستند به خوبی می دانند که این بازار دائماً درحال فراز و فرود است، این در حالی است که کسانی که از نوسانات بازار سرمایه آگاهی لازم را ندارند نوعاً در زمان اوج نمادهای بورسی در صف خرید این نماد ها قرار می گیرند و در زمان نزول با شتابزدگی و قبول ضرر هنگفت وارد در صف فروش می شوند حال آن که این دسته افراد به خوبی می توانستند  با صبوری هوشمندانه سرمایه و دارایی خود را در این بازار پر تلاطم مدیریت نمایند. در منابع روایی از امام على (علیه السلام) نقل شده است: «فَصَبْراً عَلَى دُنْیَا تَمُرُّ بِلَأْوَائِهَا کَلَیْلَةٍ بِأَحْلَامِهَا تَنْسَلِخ‏؛[6]در برابر دنیایى که گرفتارى آن، مانند خواب هاى پریشان شب مى گذرد شکیبا باش». باری به هر جهت کسانی که برخوردار از عنصر صبر و شکیبایی نیستند همواره بر خلاف منطق و فرهنگ قرآن عمل می نمایند در هنگام شکست ناراحت و در هنگام پیروزی افسار گسیخته اند: «لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَىٰ مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ ۗ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ؛[7]این بخاطر آن است که برای آنچه از دست داده‌ اید تأسف نخورید، و به آنچه به شما داده است دلبسته و شادمان نباشید؛ و خداوند هیچ متکبّر فخرفروشی را دوست ندارد!»

 
پی نوشت ها:
[1]. سوره مبارکه روم آیه 39.
[2]. سوره مباکره انعام، آیه 162.
[3]. تحف العقول ص 14.
[4]. بحار الأنوار (ط – بیروت) ؛ ج‏72 ؛ ص172، ح13.
[5]نهج البلاغه(صبحی صالح) ص500 ، قصار161.
[6]. الأمالی( للصدوق)، ص622.