قبل از پرداختن به پاسخ لازم است به اين نكته اشاره شود كه دورة سنّي نوجواني دورة بسيار مهم و حسّاسي است. در اين دورة سنّي نيروهاي دروني و عوامل بيروني زمينة گناه را براي انسان فراهم مي كنند و نوجوانان به لحاظ محدوديت تجربه و اطلاع از مسايل، در موقعيتي قرار دارند كه به طور طبيعي امكان خطاها و لغزشهايشان بيش از بزرگترها است؛ امّا نيرويي كه ميتواند نوجوانان و جوانان را از انجام گناه باز دارد. نيروي «ايمان» و «اراده» است. ايمان و ارادة قوي تنها عاملي است كه ميتواند جوانان را از ارتكاب گناه مصون نگه دارد و يا اگر به عللي مرتكب گناهي شده و بعداً متوجه پيامدهاي آن گرديده و پشيمان شده، باز هم ايمان و ارادة قوي تنها عاملي است كه ميتواند آنها را نجات دهد. نوجواني كه خود اعتراف به گناه دارد و از انجام آن به شدّت پشيمان است، اين نشان از ايمان دارد. اگر واقعاً تصميم گرفتهايد كه بعد از اين مرتكب اين گناه و يا هر گناه ديگري هم نشويد، بايد در دو مرحله برنامة جلوگيري از گناه را دنبال نماييد.
1. مرحلة نظري
يعني توجّه به آيات و رواياتي كه در آنها از گناه و پيامدهاي آن سخن به ميان آمده و به شدّت گناهكاران را مورد سرزنش قرار داده است.
2. مرحلة عملي
يعني اقدام عملي به ترك گناه. در اين مرحله روشهايي بسياري وجود دارد كه شما ميتوانيد آنها را به كار گيريد.
اصول مرحلة نظري
1. ايمان به خدا و اعتقاد به حضور او در همه جا
ايمان به خدا و اعتقاد به اينكه همة ما در محضر خدا هستيم، از اساسيترين اهرمهاي باز دارنده از گناه است. اين اعتقاد آنچنان نيرويي در انسان به وجود ميآورد كه او را همچون سپري فولادين و نفوذناپذير در برابر گناهان ميسازد؛ بر همين اساس آيات و روايات، ايمان را اصليترين عامل بازدارنده از گناه معرفي نموده است و ميفرمايد: «أَ لَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَري»؛[1] آيا انسان نميداند كه خداوند همه اعمالش را ميبيند؟ و يا در جاي ديگر آمده است: «إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ»؛[2] قطعاً پروردگار تو در كمينگاه است و همة آنچه را تو انجام ميدهي ميبيند. اين آيات، به روشني بيان ميكند كه همة ما در محضر خداي بزرگ هستيم، و هر گناهي هر چند كوچك از آن نظر كه نافرماني خداوند است، بسيار بزرگ به حساب ميآيد.
در روايات نيز به اين نكته تأكيد شده است. شخصي به حضور امام حسين ـ عليه السّلام ـ آمده و عرض كرد «اي فرزند رسول خدا من يك شخص گنهكار هستم و نميتوانم گناهم را ترك كنم، مرا موعظه كن. امام حسين ـ عليه السّلام ـ فرمود: «پنج كار را انجام بده و آنگاه هرچه ميخواهي گناه كن» روزي خدا را مخور و آنچه ميخواهي گناه كن. از زير حكومت خدا بيرون برو و آنچه ميخواهي گناه كن. جايي را انتخاب كن تا خداوند تو را نبيند و هرچه ميخواهي گناه كن، وقتي عزرائيل براي گرفتن جان تو نزد تو آمد، او را از خود بِران و هرچه ميخواهي گناه كن. زماني كه مأمور دوزخ تو را به سوي آتش بُرد، تو به سوي آتش مرو، و آنچه ميخواهي گناه كن».
در اين روايت شريف به مسائل بسيار مهمي اشاره شده است كه اگر به آن توجّه كنيم و هر وقت كه فكر گناه به ذهنمان آمد يا خواستيم عملاً گناهي را انجام دهيم، اين روايت را به ياد آوريم. قطعاً از آن عمل منصرف خواهيم شد، ديگر دست و پا و چشم و گوش براي انجام گناه حركت و تواني نخواهد داشت. هر وقت ميخواستم گناه كنيم، فكر كن كه امام حسين ـ عليه السّلام ـ خطاب به ما ميگويد: هر گناهي ميخواهي، انجام بده امّا در جايي باشد كه خداوند نبيند، اين روايت را هميشه در ذهن خود مرور كنيم.
2. خودشناسي و توجّه به شخصيت انساني
يكي از عوامل بازدارندة گناه اين است كه انسان شخصيت خود را بشناسد و به آن توجّه داشته باشيد؛ چرا كه بخشي از گناهان بر اثر آن است كه انسان به ارزش خود پي نبرده است. انسان از ديدگاه قرآن، خليفة خدا و مسجود فرشتگان ميباشد.[3] وقتي انسان چنين عظمت و مقامي دارد، چگونه مرتكب گناه و معصيت شود؟
3. ايمان به معاد و حساب قيامت
ايمان به معاد يعني ايمان به دريافت كيفر و پاداش اعمالي كه در دنيا انجام دادهايم. هيچ كدام از نيكي و بديهاي ما نابود و فاني نميشود.[4]4. ياد مرگ
ياد مرگ موجب شكستن غرور و در نتيجه زمينهساز ترك گناه و از عوامل بازدارندة معصيت ميباشد. رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ فرمود: «بسيار به ياد مرگ باشيد، زيرا ياد مرگ، گناهان را ميزدايد».[5]5. نقش عبادات در بازدارندگي از گناه
عبادات اگر به صورت صحيح و با شرايط انجام شوند، علاوه بر فوائد بسيار معنوي، نقش به سزايي در كنترل گناه دارند و اصولاًيكي از اهداف عبادات، پيشگيري و پاكسازي از گناهان است.[6]6. گزينش دوستان خوب و دوري از بدان
تأثير دوست درس نوجواني و جواني بيشتر از هر عاملي ديگري است كه موجب سعادتمندي يا بد عاقبتي افراد مي شود. وجوان به دليل اينكه مي خواهد با دوستان خود هم رنگ باشد در كارهاي خوب و بد آنان شركت مي جويد. پيامبر فرمود: «المر علي دين خليله فلينظر احد كم من يخالل» شخصي بر روش دوست خود است پس هر كدام از شما بنگرد كه چه كسي را به دوستي بر مي گزيند.
7. تقويت اراده
ناتواني برترك كاري به ناتواني در اراده باز مي گردد. با دل و جرئت در كارها وارد شدن. تلقين به اينكه مي شود و مي توانم، تقويت عزت نفس، گوش ندادن به موسيقي هاي لهوي و ريتميك، ورزشي و… در تقويت اراده موثرند.
مرحله عملي ترك گناه
درمان هر گناه داراي روش مخصوصي است. در روايات اسلامي به برخي از انواع درمانها اشاره شده است از جمله در روايتي از امام باقر ـ عليه السّلام ـ آمده است: «براي هر دردي، دوايي وجود دارد و دواي گناهان، استغفار و توبه است.»[7] دانش روانشناسي نيز روشهاي بسيار مؤثري را در اختيار ما قرار داده است كه ميتوان از آنها در درمان گناهان استفاده نمود.
1. درمان انزجاري
از جمله روشهاي درماني، روشهاي درماني انزجاري يا بيزاريآور است.[8] در درمانهاي بيزاريآور، يك رويداد بيزاركننده با رفتار نامطلوب همراه ميشود به اين قصد كه خاصيت تقويتي آن را كاهش دهد. استفاده از اين روش به اين صورت است كه در لحظاتي كه تنها نشستهايد، گناه و عمل مورد نظر را كه لذت آني هم براي شما دارد جلو چشم خود مجسم كنيد، همزمان با آن يكي از منفورترين و زشتترين حوادث زندگي، رخدادها يا رفتاري را كه اصلاً خوشتان نميآيد، نيز تصور كنيد، چندين بار تمرين كنيد تا اينكه هر وقت فكر گناه به ذهن شما آمد، آن عمل زجرآور نيز در ذهن شما تداعي كند، به مرور زمان عمل گناه نيز به نظر شما نفرت آور خواهد شد و هيچگاه اقدام به انجام آن نخواهيد كرد.
2. توجه به پيامدها
هر وقت فكر گناه به ذهن شما آمد يا حتي بالاتر از آن اگر موقعي خداي نكرده به گناه اقدام كرديد، فوراً پيامدهاي آن مانند عذاب خداوند، آتش جهنم، خجالت و شرمندگي نزد امام زمان ـ عليه السّلام ـ، پيامدهاي دنيوي گناه و اينكه خداوند ناظر بر آن صحنه است را در ذهن خود مجسم كنيد، و با خود لحظهاي بيانديشيد كه آيا لذّت آني و زودگذر آن عمل بهتر است يا ترك گناه و نيل به سعادت ابدي و نعمتهاي اخروي؟ در اين صورت قطعاً از گناه منصرف خواهيد شد.
3. مطالعه سر گذشت ها
سرگذشت افراد گنهكار را مطالعه كنيد، اگر ممكن است سري به زندانها بزنيد، افرادي را كه در اثر جرم و جنايت و گناه موقعيت و پايگاه اجتماعي خود را از دست دادهاند، در نظر بگيريد و مطمئن باشيد كه اگر شما هم به عمل زشتتان ادامه بدهيد، به سرنوشت آنها دچار خواهد شد.
معرفي منبع جهت مطالعه بيشتر:
– دنياي نوجوان؛ محمدرضا شرفي؛ تهران، منادي تربيت، 1370.
پي نوشت ها:
[1] . علق/14.
[2] . فجر/14.
[3] . اسراء/70، بقره/30.
[4] . آل عمران/30.
[5] . نهجالفصاحه، حديث، ص444.
[6] . قرائتي، محسن، گناهشناسي، انتشارات پيام آزادي، 1371، ص 271.
[7] . اصول كافي، ج 1، ص 387.
[8] . سيف، علياكبر، تغيير رفتار و رفتار درماني، نشر دوران، 1379، ص 238.