معروف ترین و مهم ترین کتاب ها درمورد مهدویت در سالهای ، به قدری زیاد شده که حتی نمی توان آمار کمی و کیفی آن را استخراج نمود ؛ اما معتبرترین آنها به دو بخش تقسیم می شود: 1. منابع اصلی مهدویت ؛ 2. منابع مطالعاتی مهدویت.
یک. منابع روائی مهدویت (منابع مرجع)
مراد از منابع در این جا، کتاب های روائی مادر و قدیمی است که ازقرن سوم به بعد نوشته شده است است که منابع مادر محسوب می شود. البته در میان منابع روائی شیعه کتاب هایی نیز وجود دارد که در قرن اول و دوم و سوم نوشته شده است مثل: کتاب سلیم بن قیس هلالی کوفی که از اصحاب خاص امیرالمومنین علیه السلام بوده است، کتاب بصائرالدرجات، کتاب محاسن برقی و… که هرکدام مرجع کتب اربعه(کافی، من لایحضر، تهذیب و استبصار) بحساب می آید. اما آنچه در معرفی منابع روائی مهدویت مد نظرما است، آن از دسته کتاب هائی است که در اواخر قرن سوم تا پایان قرن پنجم جمع آوری و تدوین شده است. در این جا به معرفی چند مورد مهم به اختصار اشاره می گردد.
1. کتاب کافی
نخستین کتابی که می توان آن را اولین کتاب جامع حدیثی و مهم ترین منبع روائی شیعه به حساب آورد، کتاب کافی تألیف: محمد بن یعقوب کلینی رازی، متوفی سال329 هجری قمری است. این کتاب درطول مدت 20 سال جمع آوری و تدوین شده است.
شیخ کلینی (ره) در اوایل قرن چهارم از ری به بغداد مهاجرت کرد و در آنجا در اواخر عمرشریف خود، بین سال های 300 تا 320 هجری قمری یعنی؛ در حدود چهل سال بعد از آغاز غیبت صغری، به مدت بیست سال یعنی درطی دو دهه از پایان عمر شریف خود، کتاب بزرگ و ارزشمند «کافی» را تدوین و به جهان اسلام عرضه نمود.
شیخ کلینی، در سال 329 هجری قمری، در بغداد دارفانی را وداع گفت. سال رحلت مرحوم کلینی همزمان است با آغاز غیبت کبری و سال وفات آخرین نائب خاص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، جناب علی بن محمد سمری.
در این سال طبق توقیعی که از سوی حضرت به جناب سمری صادر گردید، حضرت آغاز غیبت کبری و پایان دوران غیبت صغری و نیابت خاصه را اعلام نمود.
2. الغیبة النعمانی
مؤلف و نویسندة کتاب، محمد بن ابراهیم، معروف به ابو زینب نعمانی، متوفی0 36هجری قمری است. وی شاگرد مرحوم کلینی و کاتب کتاب بزرگ کافی بوده است به همین جهت وی به«کاتب» نیز معروف است. نعمانی هدف از تدوین کتاب «الغیبه» را رفع حیرت مردم و شیعیان نسبت به موضوع غیبت طولانی مدت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، ذکر نموده است.
نعمانی علاوه برکلینی از محضر اساتیدی چون ابن عقده، ابن علان، ابوعلی کوفی، حمیری و دیگران، بهره برده است.
ازنظروثاقت و تقوی، نعمانی شخصیت کم نظیر، جلیل القدر، ثقه، خوش فکرودارای نبوغ فوق العاده بوده و در شمارعلما و فقهای بزرگ شیعة دوازده امامی قرار دارد.
کتاب الغیبه نعمانی، از نظر تاریخی در رتبه ای بعد از کافی قرار دارد، از نظر اتقان و اعتبار، جزء منابع معتبر و درجه یک شیعی بحساب می آید و از نظر و یژگی ها، اولین منبع و نخستین کتاب مستقلی است که در خصوص موضوع غیبت نگاشته شده است.
مرحوم نعمانی، این کتاب را درسال 342 هجری قمری تالیف نموده است و برای دست یابی به منابع ناب حدیث، سفرهای فراوانی به مناطق گوناگون داشته است. وی به شیراز، بغداد، اردن و حلب سفر کرده است و کتاب الغیبه را در این سفر نوشته است.
این کتاب دارای 26 باب است که در آن به موضوعاتی مثل: لزوم نگه داری سرّ آل محمد علیهم السلام، بررسی جریان امامت ائمه ی اثنا عشر و جایگاه قرآنی و روایی آن از طریق سنی و شیعه، مسألة قیام قبل از قیام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف مسألة لزوم حجت در زمین، ضرورت تحمّل مشقّات و سختی ها و ناملایمات توسط شیعه در عصر غیبت، صفات و سیرت حضرت، علایم پیش از ظهور، نهی از توقیت، و…. پرداخته است.
3.کمال الدین و تمام النعمه
تالیف محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی متوفی 381 معروف به شیخ صدوق که از نظر قدمت تاریخی در رتبه سوم و از نظر اتقان و اعتبار جزء منابع درجه یک است.جریان تولد شیخ صدوق این چنین است که پدر صدوق علی بن حسین بن بابویه قمی فرزند پسری نداشت و لذا نامه ای برای سومین نائب خاص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف جناب حسین بن روح، نوشت و از او خواست که وقتی خدمت حضرت رسید از حضرت درخواست کند که برای فرزند دار شدن وی دعا کند.وقتی که حسین بن روح خدمت حضرت رسید سفارش و درخواست علی بن بابویه را به استحضار امام علیه السلام رساند وحضرت هم برای پدر صدوق دعا فرمود تا خداوند به ایشان فرزندی عنایت فرماید. علی بن بابویه قمی به برکت دعای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دارای سه فرزند گردید که یکی از آنان شیخ صدوق است.
هدف از تألیف این کتاب رفع حیرت شیعیان در امرغیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ذکرشده است. شیخ نجم الدین قمی در ملاقاتی که باشیخ صدوق داشته است برای پاسخگوئی به حیرت شیعیان، تدوین چنین کتابی را به شیخ صدوق پیشنهاد می کند. هم چنین شیخ درعالم خواب به حضور امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می رسد، در عالم خواب حضرت به شیخ دستور می دهد تا دربارة غیبت و بیان نمونه های وقوع غیبت در زندگی پیامبران پیشین، کتاب بنویسد، لذا شیخ بنا به توصیه و دستورامام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، اقدام به نوشتن این کتاب ارزشمند می نماید.
4. کتاب الغیبه طوسی
کتابُ الغیبة، کتابی درباره غیبت امام دوازدهم شیعیان، اثر شیخ طوسی. این کتاب از منابع با اهمیت در زمینه شناخت امام زمان(ع) و مسئله غیبت است و در آن دیدگاه شیعه درباره حضرت مهدی(ع) ارائه شده و به شبهات و اشکالاتی که درباره غیبت آن حضرت مطرح بوده، با ادله قرآنی و روایی و عقلی جواب داده شده است. این کتاب به خاطر اهمیت مولف و موضوعش از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و به اطمینان می‌توان گفت که اگر کسی بخواهد در موضوع مهدویت و غیبت کتابی بنویسد، ناچار است که از این کتاب استفاده نماید. همین موضوع باعث شده است که از قدیم الایام، علماء و محققان توجه ویژه‌ای به این اثر کنند.
دو. منابع مطالعاتی مهدویت
پاسخ: در رابطه با معرفت امام زمان کتب زیر پیشنهاد می شود:
1. امام مهدی از ولادت تا ظهور
این کتاب ترجمه کتاب الامام المهدی من المهد الی الظهور اثر ارزشمند سید محمد کاظم قزوینی است.
مؤلف در این کتاب ، موضوعاتی را در مورد شخصیت والای حضرت مهدی مورد بحث قرار داده که عبارت است از:
1. امام مهدی کیست؟ 2. نام و نسب آن حضرت، 3. قرآن و نوید از آن حضرت، 4. نویدها در سنّت پیامبر،
5. نوید از آن حضرت در روایات امامان نور، 6. آیا حضرت مهدی جهان را به نور وجودش روشن ساخته است؟ 7. چگونه از دیدگان نهان گشت؟ 8. غیبت کوتاه آن حضرت، 9. سفیران چهارگانه یا چهار نایب خاص، 10. چه کسانی در دوران غیبت کوتاه او، به دیدارش مفتخر شده اند؟ 11. غیبت طولانی او، 12. چه کسانی در غیبت طولانی او به دیدارش نایل شده اند؟ 13. چگونه تا کنون زیسته است؟ 14. چه زمانی ظهور خواهد کرد؟ 15. ویژگی¬های حضرت مهدی و نشانه¬های او، 16. نشانه¬های ظهور آن حضرت، 17. مدعیان دروغین، 18. چگونه و از کجا ظهور می‌کند؟ 19. پس از ظهور چگونه حکومت خواهد کرد؟ 20. چگونه دولت‌ها وقدرت‌ها در برابر او سر فرود خواهند آورد؟ 21. زندگی جامعه در عصر طلایی او، 22. مدت حکومت عادلانه او، 23. چگونه روزگارش به پایان می¬رسد و… کلیه مطالب کتاب مستند به احادیث و روایات است. کتاب شامل، چندین فهرست است که کار را برای خوانندگان آسان نموده است
2.مهدویت (پیش از ظهور ) و (پس از ظهور ) دوجلد
کتاب «مهدویت (پیش از ظهور)» مجموعه‌ای از پرسش‌ها و پاسخ‌های مربوط به اندیشه مهدویت (پیش از ظهور) نوشته آقای رحیم کارگر است که در ده فصل به نگارش درآمده است.نویسنده در فصل اول به «خاستگاه و ضرورت مباحث مهدویت» و در فصل دوم به «منجی‌گرایی در میان ادیان و ملل» پرداخته است.پس از آن «مهدویت در اسلام» و موضوع «ولادت وامامت حضرت مهدی(عج)» بررسی شده است.در فصل پنجم و ششم نیز، رحیم کارگر به توضیح «خصایص و ویژگی‌های حضرت مهدی(عج)» و «غیبت و طول عمر امام مهدی(عج)» پرداخته است.«سفیران و جانشینان امام در عصر غیبت»، «کارکردهای امام در عصر غیبت»، «زندگی و محل سکونت امام زمان(عج)» و «انتظار امام زمان(عج)» نیز، عناوین فصل‌های هفتم تا دهم این کتاب است. برخی پرسش‌هایی که در آخرین بخش این کتاب بدان‌ها پاسخ گفته شده است، عبارت‌اند از:
1. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟2. چه تناسبی میان انتظار موعود و حیات پویا، کسب علم، ظلم‌ستیزی و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا خود انتظار و چشم به راه ماندن، به گوشه‌ای خزیدن و ساکن و ساکت ماندن نیست؟3. وظیفه فردی، اخلاقی و اعتقادی شیعیان و منتظران واعقی حضرت مهدی(عج) چیست؟4. آیا شیعیان و منتظران ظهور، علاوه بر وظایف فردی و دینی، تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ یعنی، باید در اجتماع و صحنه سیاست نیز اقداماتی انجام دهند که شایسته عنوان «منتظر واقعی» باشند؟5. آیا شخصی که گناه کرده، می‌تواند با امام زمان(عج) ارتباط داشته باشد؟ من خودم از امامم شاکی هستم؛ چون وقتی ازش می‌خواهم بیاید نجاتم دهد، نمی‌آید یا فکر می‌کنم به خاطر گناهانی که می‌کنم، محلم نمی‌گذارد؟
کتاب «مهدویت (پیش از ظهور)» نوشته رحیم کارگر را دفتر نشر معارف، برای نخستین بار در تابستان 87، منتشر کرده است.
3.المهدی
سیّد صدر الدین صدر، مؤلف کتاب، از دانشمندان بزرگ شیعه است. وی در این اثر، با بهره‌گیری از منابع حدیثی اهل سنّت به موضوعات مربوط به حضرت مهدی پرداخته با مروری بر آیات ناظر بر موضوع، به نقل روایات مربوط به نسب مهدی می‌پردازد.
وی دربارة انگیزة تألیف در مقدمه می‌نویسد: «در مجلس دوستانه‌ای، از مهدی منتظر و آنچه شیعة امامیه، در این باب بدان معتقدند، سخن به میان آمد. برخی حاظران در مجلس، اظهار داشتند: «برادران اهل سنت، در این موضوع چه عقیده‌ای دارند؟ آیا از طریق آنان، احادیثی که موافق احادیث شیعه باشد، وارد شده و دانشمندان آنان، نوشته‌ای دارند یا خیر؟»
در پاسخ گفتم: «از طریق اهل سنّت، احادیث مستفیضه، بلکه متواتره وارد شد و علمای آنان در این باب، تألیفات زیادی دارند. البته بعضی مناقشات و استبعاداتی نیز دارند که از گذشتگان خود گرفته‌اند و میان آنان رواج یافته و به تألیفات آنان، با اختلاف در تعبیر، سرایت کرده است».
بعضی از حاضران در مجلس گفتند: «برای شما امکان دارد در این موضوع کتابی بنویسید؟» گفتم: «پرداختن به این مسأله، سبب جریحه‌دار شدن عواطف می‌شود و این را نمی‌پسندم؛ به‌ویژه مثل این زمان که ما به وحدت کلمه نیاز شدید داریم». گفتند: «بحث علمی با حفظ آداب مناظره و خارج نشدن از آداب و اخلاق اسلامی، اشکال ندارد».
از این رو پذیرفتم در این باب، کتابی بنگارم. آن‌گاه پس از مطالعه کتاب‌هایی که در دسترس بود، احادیث مربوط به موضوع را ذیل عنوان مناسب، گردآوری کردم. اگر حدیثی بر چند عنوان دلالت داشته، آن را زیر هر یک از عناوین آوردم.
در نقل روایات، بر کتاب‌هایی که در چاپخانه‌های اهل سنّت به طبع رسیده بود، یا آثار مخطوطی که اعتبار آن‌ها مسلّم بود، اکتفا کردم و جز اندکی از کتاب‌های چاپ شده در ایران، نقل نکردم. عنایت داشتم مطالبی گرد آورم که از کتاب‌های اهل سنّت و مورد اعتماد آنان باشد. از علمای شیعه و منابع شیعی که احادیث نبوی را از طریق اهل سنّت نقل کرده‌اند، حدیث نقل نکردم، مگر مقداری از کتاب الدرر الموسویة فی شرح عقاید الجعفریة، تألیف حسن صدر کاظمی، به سبب ادای بعضی حقوق و تأیید مطالب.
مؤلف، در پایان مقدمه می‌گوید: «خدا را شاهد می‌گیرم من به دیده انصاف به احادیث و سخنان سلف صالح نگریستم و بر آن رویه مشی کردم که اعتقاد خود را با دلیل منطبق سازم».
این کتاب، در هشت فصل بدین قرار گرد آمده است:
فصل اول: درباره بشارت‌هایی است که بر ظهور حضرت مهدی در قرآن، سنّت پیامبر ، سخنان حضرت علی و بزرگان و دانشمندان، در قالب نظم یا نثر وارد شده است.
فصل دوم: مهدی منتظر، عرب و از امت پیامبر اکرم است و بیت شریف و خانواده وی مشخص بوده و شواهد بسیاری بر این دلالت دارند.
فصل سوم: در ویژگی‌های ظاهری و باطنی، ملکات فاضله، دانش، قضاوت، بیعت، حکومت، اصلاحات و…
فصل چهارم: در مقام و منزلت حضرت مهدی نزد خداوند و…
فصل پنجم: در ولادت، تعیین اسم، لقب، کنیه، نام پدر، مادر، طول عمر شریف و…
فصل ششم: در چگونگی غیبت، محل غیبت و علت غیبت، چگونگی بهره‌مندی مردم از حضرتش در زمان غیبت و…
فصل هفتم: در نشانه‌های آسمانی و زمینی ظهور، اوضاع عمومی جهان در آستانه ظهور و…
فصل هشتم: فضیلت انتظار فرج، نهی از تعیین زمان ظهور، محل ظهور، بیعت، شمار بیعت‌کنندگان و
4.تاریخ غیبت کبرا
تاریخ غیبت کبرا، کتابی تاریخی و کلامی است که اصل آن، به زبان عربی با عنوان تاریخ الغیبة الکبری توسط سید محمد صدر به رشته تحریر در آمده است.
این اثر، دومین مجموعه از رشته پژوهش هایی درباره حضرت مهدی است و عنوان کلی آن، موسوعة الامام‌المهدی می باشد. این کتاب، دارای پیشگفتاری درباره تعریف «غیبت کبرا» و سه بخش است:
بخش اول: تاریخ زندگی شخصی حضرت مهدی که دارای پنج فصل است:
1. راز بنیادی غیبت حضرت مهدی . تکلیف اسلامی امام، در زمان غیبت کبرا و کارهایی که در این مدت انجام می دهد؛
3. زندگی خصوصی آن حضرت؛
4. دیدارهایش در طول غیبت کبرا؛
5. نامه های او به شیخ مفید.
بخش دوم: تاریخ انسانیت در روزگار غیبت کبرا که دارای سه فصل است:
1. بررسی اخبار مربوط به پیشگویی آینده؛
2. اخباری مشتمل بر پیشگویی ها؛
3. تکلیف اسلامی در عصر غیبت کبرا.
بخش سوم: شرایط ظهور و نشانه های آن که دارای دو فصل است:
5. مهدی منتظر
این اثر، پژوهشی تفصیلی درباره امامت و ظهور امام مهدی است که به شیوه روایی ـ تحلیلی و با محتوای کلامی ـ حدیثی به قلم محمد جواد خراسانی، تألیف شده است. این کتاب دارای عناوین
اصلی و فرعی گسترده و متنوع است که مهم‌ترین موضوعات آن عبارتند از : علائم شخصی نشانه‌های امامت، علائم تشریفی مانند همراه داشتن آثار و مواریث انبیا، نواب اربعه، خصوصیات غیبت، غیبت صغرا و کبرا، وقایع دوران غیبت، پاسخ به شبهات غیبت، فرج کلی و جزئی، بروز فتنه‌های اجتماعی، دینی، تربیت، اخلاقی و سیاسی، فتنه‌های مختص به عالم تشیع، شرح تفصیلی علائم ظهور، تکالیف منتظران، کیفیت ظهور و پیروزی و سیرة حکومتی حضرت مهدی