چكيده
اين مقاله بر آن است تا با مطالعة اسناد مربوط به آتش‌سوزي 1335 قمري- كه در شهر آمل رخ داد- مشخص گرداند ساختار فضايي اين شهر قبل از اين حادثة ناگوار به چه صورت بوده و موقوفات چه نقشي در پايداري زندگي اجتماعي در اين شهر، بعد از اين حادثة مهيب داشته‌ است. با توجه به اين‌كه بخش مهمي از شهر آمل- بازار- در آتش‌سوزي بزرگ 1335 قمري تبديل به خاکستر شد و اماکن مهم وقفي به همراه وقف‌نامه‌هاي آن از بين رفت بازنويسي اسناد مربوط به اين آتش‌سوزي امري ضروري به نظر مي‌رسد.
کليدواژه: بازار، آمل، بازار آمل ، موقوفات، رقبات، وقف‌نامه‌، اسناد، آتش‌سوزي 1335 قمري
مقدمه
شهر آمل از شهرهاي مهم استان مازندران است که در گذشته به دروازۀ طبرستان معروف بود. توانمندي اقتصاد تجاري و توليدي شهر سبب گرديد تا داد و ستد در آن رونق يافته و بازار شهر به عنوان مرکز فعاليت‌هاي اقتصادي و داد‌و‌ستدي از رشد کالبدي و اهميت‌ کارکردي بسياری برخوردار گردد. بازار آمل جزء بازار آمل به همراه عناصر كالبدي آن سرپوشيدۀ شمال کشور است که کارکردهاي خاص بازارهاي ايراني را دربرداشته است. از جمله عناصر کالبدي مهم شهر که در بازار ظاهر شده، عناصر اقتصادي (راسته، تيمچه، سرا و کاروانسرا) عناصر مذهبي(مساجد، تکايا و امام زاده) عناصر ارتباطي(دروازه، پل، ميدان و گذر) عناصر خدماتي(‌حمام، آب انبار، قهوه خانه و نانوايي) قابل ذکر است.
سازمان فضایی شهر آمل در دورهُ ساسانی، شارستان، بازار، برج و بارو، دروازهُ شهر و سواد بود که به نظر می رسد بعد از اسلام نیز اسلام نیز تداوم یافت و مسجد جامع به ساخت شهر افزوده شد(3)
در عصر صفوی شهر آمل رونق یافت و اقدامات زیادی در جهت توسعهُ شهر انجام شد. اما در دورهُ قاجار چندان رشدی نداشت.
عصر روز شنبه يازدهم حمل سال 1335 ق، آتش‌سوزي مهيبي در شهر روي داد كه منشأ آن، يك دكان آهنگري بود. شدت باد، آتش را مشتعل و شروع به سوختن خانه و بازار مي‌كند. از 530 دكان واقع در بازار آمل 470 باب و اصل راستة بازار – كه در دو طرف پل هراز واقع بود- به طور كامل سوخت و از چهار هزار خانه، دكاكين و كاروانسرا، سيصد خانه باقي ماند و دويست هزار بار برنج و مقدار زيادي از آذوقة شهر از بين رفت.
چهار مسجد از جمله مسجد جامع با يك مدرسه سوخت و اموال بسياري از تاجران و كسبه‌ها در اين آتش‌سوزي از بين رفت و از نفوس نيز جمعي از زن و مرد در آتش سوختند و ده هزار نفر آواره شدند. درواقع از شش دانگ آمل يك دانگ آن سالم ماند.
به دنبال اين حادثه، مردم شهر آمل در تنگدستي بسياري به سر بردند تا جايي كه، برخي از طايفه‌هاي آمل، نامه‌هايي براي هيئت دولت نوشتند و خواستار كمك به حريق‌زدگان، به‌ويژه تاجران و پيشه‌وران شدند. به دستور احمد شاه قاجار در 24 جمادي‌الاولي، كميسيون اعانه‌اي براي استمداد از مردم كشور براي ياري رسانيدن به آسيب‌ديدگان آمل تشكيل شد. برآورد خسارات اولية اين آتش‌سوزي 189686 تومان بوده است.(4)
وزارت معارف و اوقاف از مدير‌ان مدارس دخترانه کشور دعوت كرد تا هر کدام، در حد امكان با تهيه نمودن نمونه‌هاي خوب و مرغوب از انواع دست‌رنج ، (دوزندگي و بافندگي) به‌عنوان کار مدارس دختران ، به وزارت معارف ارسال، تا در ايام نمايش‌هاي خيريه (که در عمارت بهارستان برگزار مي‌شد) به‌معرض فروش گذاشته شود و عايدات آن به‌عنوان اعانه، به مردم آمل تسليم کميسيون مخصوص شود.
اين حادثة بزرگ نه تنها سراسر ايران بلكه خارج از ايران را متأثر كرد. عده‌اي از تاجران در مدرسة اتحاد ايرانيان در بادکوبه، در تاریخ 3 رجب به منظور جمع آوری اعانه برای حریق¬زدگان حاضر شدند و مبلغ سه هزار و پانصد منات جمع آوری کردند و به کمیسیون اعانهُ حریق¬زدگان آمل تحویل دادند. کشور آذربایجان نیز در تاریخ 24 آگوست 1917 مبالغی را توسط بانک وولژسکی کامسکی به منظور اعانه برای حریق¬زدگان آمل به ایران تقدیم کرد.
تجارت‌خانة طومانيانس مبلغ 50 هزار منات براي اعانه به متضرران اين حريق فرستاد و آمادگي خود را با ترجمة روزنامة اچيق‌سوز و ارسال وجه اعانة ديگران به شهر آمل اعلام كرده بود.
زمان و منشأ دقيق اين حادثه به صورت‌ گوناگون گزارش شده‌است ازاين روي مي‌توان گفت: اساس حريق به طور دقيق مشخص نيست و علت گسترش آتش را شدت وزش باد دانست.

موقوفات و رقبات شهر آمل

قدمت و ويژگي‌هاي اجتماعي شهر آمل سبب شده‌است تا بسياري از مؤسسات دینی و اقتصادی شهر (بازار) وقف باشد. صورت واقفان، موقوفات، رقبات و موارد مصرف به شرح زیر است:
مساجد: مسجد جامع، مسجد آقاعباس، مسجد هاشمي(شاهاندشت محله)، مسجد حاج‌علي‌كوچك(پايين بازار)، مسجد سبزه‌ميدان ، مسجد امام‌حسن عسگري (ع) (پايين بازار) (مساجد محله يا محلات بازار)، مسجد ايرائي (ايرائي‌راسته)، مسجد صاحب‌الزمان (عج) (ايرائي‌راسته)، مسجد نياكي(نياكي‌محله) و مسجد حاجي گشتاسبي.
بازار مسجد جامع، در مجاورت بازار چهارسو و نوراسته ، 22/7/1387
تكايا: تكية مشائي(مشائي‌محله)،تكية آملي(پايين‌بازار)، تكية ميربزرگ(سبزه‌ميدان)(از تكاياي محلات بازار)، تكية آملي(چاكسر)، تكية ايرائي(ايرائي‌راسته)، تكيه نياكي(نياكي‌محله)، تكيه‌قادي(قادي‌ محله محدودة بازار)، تكية اسكي(خيابان فرهنگ)، تكية كاسمده(ليتكوه)، تكية گرچك نوايي(گرچك)، تكية قرية نوا(لاريجان)، تكية قرية درمه‌كلا(ليتكوه)، تكية زارنده(ليتكوه)، تكية هارون‌كلا(دشت‌سر) و تكية بهروستاقي‌ها(بهروستاق).
امام‌زاده¬ها: امام‌زاده قاسم، امام‌زاده ابراهيم و حيدر و امام‌زاده تقي (علیهم السلام)

بقعه: بي‌بي‌رقيه

حمام: حمام‌آقاعباس، حمام نياكي، حمام چاكسر و حمام لوط لاريجان

واقفان:

حاج اسماعيل آملي، حاج … قلي و آقا محمد و غيره (اهالي پايين بازار)، اهالي محلة چاكسر، حاج‌علي ثاني و غيره (طايفة مشائي)، حاج‌علي ارباب(طايفة اسكي)، خيرالنساء و غيره( طايفة قادي) ، اسدالله ليتكوهي و محمد …(طايفة ليتكوه)، ميرزا مهدي نوائي(طايفة گرچك)، حسينعلي و نرجس خاتون( طايفة نوايي)،ميرزا ديلارستاقي(طايفة درمه كلا)، آخوند ملامحمد( طايفة زارنده)، طايفة نياكي( منوچهر فرزانه و غيره) ، طايفة هارون‌كلا و طايفة بهروستاق،حاج ميرهدايت و سيد جليل و غيره( طايفة شاهاندشتي)، طايفة ايرائي،رضا صالحي، ابوالحسن ارباب و نائيج‌آباد، حاجي‌گشتاسب و غيره، آقاغلامرضا و غيره، شريعتمدار و غيره، آقاعباس و غيره ، حاج‌علي كوچك و…

موقوفه:

دكاكين، اراضي(مزارع و مراتع)، خانه، حياط و قريه(هارون‌كلا، پولكيا‌ده ، اسپايي‌كلا و ‌موقوفات قرية كهنه‌دان)، محصولاتي چون مركبات حياط مسجد و…

موارد مصرف:

تعميرات و روشنايي،خادم، فرش طلاب، عزاداري(مساجد)، عزاداري و اطعام(تكايا)، عزاداري، تعميرات و روشنايي(امام‌زاده‌ها)، تعميرات حمام و عزاداري در تكيه(حمام‌ها)

حیات مجدد موقوفات در آمل

بازار در گذشته مرکز شهر به شمار مي‌رفت و با توجه به اين‌كه مهم‌ترين رقبة شهر آمل به همراه بسياري از موقوفات در بازار آن قرار داشته در آتش‌سوزي سال 1335 قمري از بين رفت. ازين روي اسناد مربوط به اين آتش‌سوزي بزرگ مورد بازنويسي قرار گرفته تا مشخص گردد اين حادثة مهيب تا چه اندازه در دگرگوني ريخت شهر و بازار آن نقش داشته‌ و شهر بعد ازين آتش‌سوزي تا چه زماني دوران ركود را پشت‌سر گذاشت. و موقوفات چه نقشي در برپايي مجدد اين شهر داشته‌ است(5)
الف.بازنويسي رونوشت اخبار نامه و صورت موقوفات مسجد و مدرسة آقاعباس:
چون سنة ماضيه ]…[ سال 1335 اکثر از مساجد و ابنيه آمل طعمه حريق گرديد، به آنچه تاريخ نظيرش را نشان نداد، من جمله مسجد مرحوم آقاعباس طعمه حريق بدبخت شده، چون مسجد مزبور بلده طيبه آمل، يکي از بناي قديم به شمار مي‌رود و مختصر موقوفاني که متعلق به مسجد مزبور است، وقفنامجات در دست و موجود نيست، عليهذا محض رضاي اداره محترم اوقاف آمل، اين مختصر ترتيب داده شد که موقوفات مسجد مزبور، در ذيل درج شده، هم ادارة محترم اوقاف ثبت نمايد و نيز اينورقه به تمبر و مهر و امضاء اداره رسيده، در نزد متولي مسجد مسطور ضبط باشد که در هيچ عصر، کسي نتواند املاک موقوفة مزبور را طمع نمايند و يا ادعاي ملکيت نمايند و ]…[ به واسطه ترتيب فوق‌الذکر در هر عصر موقوفات مزبور حيف ]و[ ميل نخواهد شد و موقوفات از قرار ذيل است که هريک باسم توضيح داده ميشود.
نوسا ]…….[ 3 سال سه تومان مي‌دهند ، 3 سال نيم سالي چهار تومان مي‌دهند، ندارد]…[ ندارد.
مستدعي است که دکان مسکوني کربلايي غلام آملي، واقع در پيش تکيه مشايي، دکان آقا ابوالحسن مرحوم حاج سيد غلامعلي نياکي، دکان مسکوني مشهديعلي متصل به مسجد مزبور، يکباب دکان سلماني متصل بدرب مسجد که فعلاً مخروبه ميباشد، يکباب دکان مسکوني استاد ابراهيم متصل به دکان سلماني مزبور، يکباب دکان مسکوني استاد عبدالعظيم واقع در چهار سوق، يکباب دکان مشهديعلي اصغر آهنگر، يکباب دکان مسکوني مشهدي علي اکبر امير دودانکي، يکباب]…[ ، مرتع کنک واقع در دهلارستاق يک تالار، خورتاب سرا واقع در دنيلارستاق يک تالار]…[ باج به متولي بدهند، مزرع و مرتع]…[ واقع]در[ پايين بلده آمل قريه قرق ششدانکي، مرتع واقع در کدوک في محل قشلاقي ]…[ موسوم است به وفقيات، قریه نوسا ]…….. [3 سال سه تومان می¬دهند، 3 سال نیم سالی چهار تومان می¬¬دهند، مستدعی است که حضرات حجج اسلام و نوّاب امام – عليه‌السلام- ذيل اينورقه را مرقوم و مختوم فرمايند تا موقوفات مزبور، در هيچ عصر و قرن حيف و ميلي نشود. بتاريخ دويم شهر رجب‌المرجب 1336. توضيح آنکه موقوفات مندرجه در اينورقه، فعلا در تصرف وقف است و متولي فعلي مسجد مزبور، جناب مستطابي شيخ ابوالحسن پسر آخوند ملاعلي جان دنيلارستاقي لاريجاني است به تاريخ فوق.
]حاشية بالا وسط[: تاريخ 5 برج ثور 1336]…[ در دفتر اوقاف آمل ثبت شد. امين اوقاف آمل ]…[ ( ادارة اوقاف آمل]…[)
]حاشية بالا چپ[: بلي در وقف بودن املاک و دکاکين و به عمل کردن و متولي بودن جناب مستطاب ملا ابوالحسن، شبهه ندارد ( حسين ابن]…[)
]حاشية بالا چپ[: در وقف بودن املاک و دکاکين مسطور به متن و عمل کردن بوقف و متولي بودن ]…[ ملا ابوالحسن لاريجاني دهلارساني ضبط است ] مهر: [ ابوالحسن
]حاشية حاشية بالا راست[: ثبت دفتر وقفنامجات آمل، عبدالحسين آسوري، محل مهر )اداره اوقاف آمل)، 1299، 7هـ.ش
¬]حاشیهُ وسط راست[: مقابله، صحیح است. ]امضاء: … [
]بالا چپ[: بلي اين از جمله معلومات بدانچه در ورقه درج شد، شبهه ندارد ( محمد باقر)
]حاشية پايين وسط[: سواد مطابق اصل است که اصل آن نزد اينجانب شيخ ابوالحسن دلارستانی ضبط است ]مهر: …¬-[
]حاشية پايين چپ[: بسم الله الرحمن الرحيم
کَوْنُ الْاَعْيان]…[ مَوْقُوفَةٌ عَليَ‌الْمَسْجِدِ الْمَزْبُورْ وَ کَوْنُ الجِناب شيخ ابوالحسن بِتَوْلِيَت لَهُ تَماماً بِدايَتها ثوب ]…[ و لا يفار تَمارين الرّيبْ و اَنَا الْاَحْقَر ( اللهم صلي علي محمد و آل محمد)
]حاشية پايين راست[: بسم اله تعالي، از ضروريات است که املاک ]…[ از موقوفات مسجد آقاعباس و مدارس است در بلدة آمل که فعلاً مخروبه ميباشد و در يد متولي مذکور ميباشد او شيخ ابوالحسن ابن آخوند ملا علي‌خان في عشر شهر رجب المرجب و انا الاحقر ]…[ محل مهر ( عبده احد).
ب. اسناد استنساخ شده مربوط به آتش‌سوزي سال 1335 قمري
سند شماره 1:
]گزارش نصرالسلطان، حاکم آمل از جريان آتش‌سوزي شهر آمل و خسارات وارده به بازار اين شهر، مورخ 16 جمادي الثاني 1335 ق [
] نشان شير ، خورشيد و تاج[
حکومت مازندران
سواد: سواد رقعة نصر‌السلطان حاکم آمل
مورخه : 16 جمادي الثاني 1335
نمره 14
قصة پرغصة حريق آمل را به شرح مراسله حاجي مهدي‌خان سلطان، از بارفروش معروض و اين‌که محض تکميل استحضار خاطر مبارک به عرض مي‌رساند که ]…[ عصر روز شنبه يازدهم حمل، يک دکان آهنگري در آمل آتش گرفته]بود[ در موقعي که باد در کمال شدت مي‌وزيده، آتش مشتعل ]مي‌شود[ و از طرفي که باد بوده، شروع به سوختن خانه‌ها و بازار مي‌کند و به طوري باد آتش را دامان مي‌زده که از ابتداي حريق تا انتها ] ي آن[ دو ساعت و نيم طول کشيد و به هيچ وجه مهلت جلوگيري]ناخوانا[ نداد. آن‌چه مسلم است از پانصد و سي دکان و مغازه و غيره که در بازار آمل داير بود، چهارصد و هفتاد باب آن سوخته ]‌است[ و قريب پنجاه شصت دکان‌هاي محقر که در سر محلات آن قسمت شهر- که سوخته و عقب باد بوده‌اند- نسوخته، باقي به کلي سوخته ]اند[ که اصل راستة بازار آمل- که در دو طرف پل رودخانه اراز]هراز[ واقع است- يک منظره هولناکي شده است و از خانه‌هاي شهر هم، آن‌چه در هرون]هارون[‌محله واقع و آن طرف پل و خارج از شهر بوده، تمام سوخته‌]اند[ جز خانه آقا ميرزا محمد باقر مجتهد و هفت‌هشت خانه هيچ باقي نمانده و قريب يکصد و بيست خانه سوخته است. آن‌چه در اين طرف پل و داخل شهر است]عمدتاً[ محلة مشايي‌ها سوخته، که تقريباً پنجاه شصت خانه سوخته است. مال‌التجاره و اساس ]اثاث… [به قدري که دست رس]ي[ داشته‌اند خارج کرده از]…[ ولي ]…[ را آتش مهلتي نداد]ه[ و سوخته است. تلفات نفوس هم کم از ده پانزده نفر زن و بچه نبوده است. چهار مسجد که من جمله مسجد جامع و از بناهاي بزرگ آمل بوده با يک مدرسه سوخته است. هرون]هارون[ محله را که احتمال نمي‌دهند صاحبان آن قادر بشوند مجدداً بسازند و آباد نمايند ولي دکاکين و خانه‌هاي داخل شهر را هر کدام صاحبانش استطاعتي دارند مشغول ساختن شده و چاکر هم مشغول تشويق آن‌ها در ساختن هستم. خيلي مردم آه و ناله دارند و تقاضاي اعانه ]عمدتاً[ از دولت مي‌نمايند. گذشته از ضعفا که هستي آن‌ها رفته، خيلي از تجار و کسبه هم هستند که مي‌گويند از بيست هزار تومان تا هزار و کمتر مال آن‌ها سوخته و بکلي محتاج و پريشان شده‌اند. اين است خلاصه حريق آمل با اين حال اهالي، معلوم است که از چه قرار است و ترتيب حکومت چاکر هم اين ايام معين است تا بعد چه پيش آمد و چگونه اصلاح کار اين مردم بشود.
چاکر نصر‌السلطان، سواد مطابق اصل است.
]مهر:[ حکومت مازندران(6)
سند شمارۀ2:
] گزارش تلگرافي آتش‌سوزي آمل به آقاي حاجي ملک‌التجار، مورخ 3 حمل 1335 ق [
]نشان شير ، خورشيد و تاج[
وزارت داخله
سواد تلگراف از بار فروش
مورخه 3 حمل 1335
نمرة 221
جنب قيصريه حضرت آقاي حاجي ملک‌التجار
تمامي آمل از خانه و بازار سوخته]است و[ ديگر زندگي از کلية آمل باقي نيست. تلگرافي حضرات اشراف کردند، البته اقدام فرمائيد. ( علي اصغر)(7)
سند شمارۀ 3:
]تلگراف امير مکرم محمد لاريجاني به حاجي ملک‌التجار مازندراني، در مورد آتش‌سوزي شهر آمل، به تاريخ سيزدة حمل 1335ق[
]نشان شير ، خورشيد و تاج[
وزارت داخله
تلگراف امير مکرم
مورخه : 13 حمل 1335ق
330
جنب قيصريه آقاي حاجي‌ملک‌التجار مازندراني و فرزند ]…[ عظيم‌الملک
اگرچه هر قدر تلگراف مي‌کنم جوابي نمي‌دهيد شهر آمل آتش گرفته ]است[. از تمام شهر اگر يک قسمت باقي مانده باشد آن هم نصف خراب ، نصف آباد]است[، چندين مرد، زن، بچه سوخته]و[ تلف شده‌اند. از دم پل منزل آقا‌محمد باقر و کلية آن صفحه الي هارون‌محله، چهار خانه باقي مانده]است[. از اول امام‌زاده ابراهيم الي دم اجود آينه، دم پل، بکلي بکلي سوخته است. تصريحاً مي‌نويسم در کلية آمل فقط يک خانه، شخص ملک‌زاده اجود آينه اعظام‌الدوله اسپائي باقي مانده، بقية شهر بکلي سوخته و منهدم شده]است[. اصلاً معلوم نيست کلية شهر آمل در چه نقطه واقع بود. ده هزار نفوس بياباني شد. بکلي آذوقه ندارند، محتاج شام شب]هستند[ ، هنوز هم مي‌سوزد و معلوم نيست که چه اشخاص تلف شدند. لازم است شما و عظيم‌الملک به فوريت حرکت کنيد. ببينم چه بايد کرد. براي معيشت کلية خلق چيست. به ساير لاريجاني که در تهران هستند، اطلاع بدهيد. فوري فوري حرکت کنيد. حرکت نمودنتان را هم تلگرافاً اطلاع بدهيد ( محمد لاريجاني)(8)
سواد در اداره ضبط شده.
سند شمارۀ4:
]گزارش تلگرافي آتش‌سوزي آمل به وزارت داخله، به تاريخ شانزدهم حمل 1335 ق[
]نشان شير ، خورشيد و تاج[
ادارة تلگرافي دولت عِليّه ايران
نمونه نمره 16، نمره کتاب 84، modele 16 ، سنه 1335 از بارفروش ، نمره قبض 408 ، عدد کلمات 74، تاريخ اصل 15، توضيحات ، تاريخ وصول 16 حمل، اسم گيرند ]…[ به طهران، نمره تلگراف 257، سنه 1335.
مقام منيع وزارت جليلة داخله، آتش گرفتن، اول بلاي آسماني بود. از چهار هزار خانه، دکاکين ، کاروانسرا، مغازه، سي‌صد خانه باقي مانده]است[. اجناس خارجة داخله اسب، قاطر، گاو، الاغ، دويست هزار بار برنج، دوازده نفر ايشان سوخته]اند[ تا بعد چه عدّه از زير خاک بيرون بيايد. از شش‌دانگ آمل يک‌دانگ سالم مانده، اول يک خانه آتش گرفته، شدت باد همه را آتش زده]است[. 478 امضا: الدوله، مهر: …
حاشية وسط پايين :
ادارة شمال
به حکومت مازندران تلگراف شود در خصوص حريق تأثر] … [ آمل. لازم است تحقيقات عميق بفرمائيد که اين حريق غير عمد و از سوء اتفاق و حوادث يا عمدي بوده است چنانچه در اينجا ]…[ اخير، بيشتر شايع است. نتيجة تحقيقات عميقه را اطلاع ]…[ بعلاوه لازم است هر‌چه زودتر معلوم داريد که ترميم اين پيشامد چگونه و به چه وسايل مقدور است به مجلس اعانه.(9)
سند شماره 5:
]اقدام کارگذاري مهام خارجة مازندران، جهت درخواست اعانه براي حريق‌زدگان آمل از وزارت امور خارجه، مورخ 14 جمادي‌الثاني 1335 ق[
]نشان شير ، خورشيد و تاج[
وزارت امور خارجه
کارگذاري مهام خارجه مازندران
مورخه 14 جمادي الثاني 1335ق
نمره 48
ضميمه
مقام منيع وزارت جليله امور خارجه، دامت شوکته
از قرار تحقيقاتي که به عمل آمده، سه شنبه، هفتم شهر جاري در آمل، حريق فوق‌العاده‌اي روي داده ]است[. تقريباً در شش قسمت شهر، فقط يکي از قسمت از حريق محفوظ مانده و بقية سوخته ] است[. حتي مقدار ]…[ آذوقة شهر از برنج و غير حتي انبارهاي ]…[ براي حمل نمودن به تهران در آنجا بوده، تماماً آتش گرفته]اند[. جمعي از اهالي، از زن و مرد نيز سوخته‌اند. اگرچه کاملاً اساس حريق معلوم نبود ولي بيشتر ادامة آتش‌سوزي به واسطة آن بود که باد هم بشدت مي‌وزيده است. فعلاً حالتي]…[ و روحية آمل و حريق‌زدگان آنجا خيلي باعث رقت گرديد. در اين صورت معلوم است اهالي بيچارة آنجا در عين عسرت و تنگدستي و قحطي مي‌باشند. علي‌هذا به موقع و ]…[ است. هيئت محترم دولتي، اقدامي براي رفاهيت مالي حريق‌زدگان آمل و اهالي بيچاره آنجا فرموده، امر و مقرر فرمايند ترتيبي اعانه براي اهالي آمل داده]…[ که تا اندازه‌اي به حال اهالي فقر و بي‌بضاعت حريق‌زده آنجا کمک شده ]باشد[تا در تنگدستي و عسرت]…[ يابند. ديگر شرط به امر مبارک است. ]مهر: …[ (10)
سند شمارۀ 6:
] درخواست اعانه براي حريق‌زدگان آمل از جانب طايفة اسکي[
عرض و استدعاي اين قليل بيچارگان، حريق زدگان رنجبران بي‌خانمان اهل آمل از طايفة اسکي
به حضور حضرت بندگان ]…[ آقاي سيد‌العلما، مدير مبارکة اقدسيه، آن است که، چنانچه به سمع مبارک بندگان عالي و جميع مسلمان و وطن‌خواهان رسيد. کار بر اين بيچارگان بي‌خانمان به قدري سخت است که ما فوق آن متصور نيست. از يک طرف]…[، از يک طرف نداشتن معونه ]…[ و نداشتن منزل و مأوا چنين مرغان بي‌پر و بال بي‌آشيانه و لانه و بعضي از روي اضطرار در زير جدارهاي سوخته که احتمال خطر کلي دارد چنانچه بعضي از جدارها خراب شده]اند[. اطفال چندي]…[ مغز سر پراکنده و بعضي در شرف موتند. لذا عرض اين بيچارگان به حضور مبارک بندگان عالي آن است که از طرف اولياي محترم دولت و ملت، اعانه از براي اين حريق‌زدگان بي‌خانمان فرستاده مي‌شود چون شخص حضرت مستطاب بندگان عالي را امين باد يافت و بي‌غرض مي‌دانيم. اعانه اين حقير خانمان سوخته به شما رسيد و شما از روي تخمين اين مرحمت بيچارگان لطف فرمائيد.

اين تخميني که عرض شد، تخمين خيلي کم گرفته شد. زياده عرضي نيست.
]مهر:[ علي‌بن‌عبدالله؛ ]مهر:[ يازکريا؛ ]مهر: [غلامرضا؛ ]مهر:[ حسن؛]مهر:[ يا محمد؛ ]مهر:[ محمد‌حسين؛]مهر:[ حسين‌بن‌عباس؛ ]مهر:[ علي‌اکبر؛]مهر:[ محمد حسين؛ ]مهر:[ محسني؛ ]مهر:[ محمد؛ ]مهر:[ يا حسين؛]مهر: … [؛]مهر: …[؛ ]مهر: …[؛ ]مهر: …[؛]مهر: …[؛]مهر: …[
]حاشية بالا چپ[: بسم‌الله تعالي، مراتب مرقومه در متن صحيح است. تمامي اسامي خانمان سوخته و اسباب معيشت محروقه در خزاين ما مشغول به دعا گويي ]…[. اعلا حضرت ضل‌اله علي رؤس عباد مشغول من الاحقر المحروق مسکناً و اساساً امهر‌الاقل، ]مهر: يا احمد[
]حاشية بالا راست[: افوض امري الي‌الله ان الله بصير بالعباد
]مهر: نالي[: من اي بعد اسمه احمد(11)
سند شماره 7:
]گزارش تلگرافي در مورد علت آتش‌سوزي شهر آمل به وزارت داخله و تشکيل کميسيوني براي باز کردن دفتر اعانه در ساري و هم‌کاري تجارت‌خانة طومانيانس در اين خصوص، مورخ 21 حمل 1335 ق[
] نشان شير ، خورشيد و تاج[
ادارة تلگرافي دولت عليه ايران
نمونة نمرة 16، نمرة کتاب، 217، model 16، از ساري ، نمرة قبض 308، عدد کلمات 172، تاريخ اصل 21، توضيحات دولتي، تاريخ وصول 21 حمل، اسم گيرنده]…[، به طهران، نمرة تلگراف 148،سنة 1335
مقام منيع وزارت جليلة داخله، دامت شوکته. راپورت حريق آمل]را[ ديروز مختصراً عرض]كرده‌[ و دستور داده‌ام عميقاً تحقيقات نمايند که، منشأ قضا و قدر ]بوده[ يا دست تحريک هم داخل بوده‌است و کميسيوني در آمل مُبيّن کنند که صورت خسارات و خسارت‌زده‌گان و مخارج مرمت کلية شهر و دکاکين و مساجد]به چه صورت است[. و اشخاصي که تمکين دارند که بسازند و فقرا غير متمکن هم را به حکومت بفرستد و در ساري هم کميسيوني مُبيّن خواهد شد که دفتر اعانه باز نموده و هشت نفر از محترمين خير طهران هم افتخاراً بعضويت اين کميسيون]حضور دارند[ بديهي است قبول خواهند فرمود که با تحويل‌داري و نظارت در خرج تجارت‌خانة محترم طومانيانس و نمايندگي آقاي حاجي ملک‌التجار آملي که طرف وثوق تجارت‌خانه]…[ وجه اعانه از هر بلاي]ي[ به تجارت‌خانه تحويل و از دولت عِلِيّه مبذل، مرحمت و کمکي خواهند فرمود و به اطلاع حاجي ملک و کميسيون تعمير مساجد]… [ به فقرا خسارت ]…[ کمک شود ]…[ با پست وزارت جليله تقديم مي‌شود 1392] …[الدوله، ]مهر: …[.
حاشية وسط بالا :
ادارة شمال
در جواب معتمد‌الدوله، تلگراف بشود که مسئله حريق آمل و حريق‌زدگان يک آفت و بلاي بزرگي است که فراموش نمي‌شود يا ]…[ اين مسئله را از نظر دور کرد. مخصوصاً ذات اقدس همايوني و هيأت دولت، نظريات عطوفانه در اين موضوع دارند که کميسيوني در مرکز متقدس، از تمام ولايات ايران دفتر اعانه باز خواهد شد که بر طبق]…[ صحيحه که]…[ وجه اعانه براي آن‌ها جمع شود. يک شبه از آن کميسيون هم مامور این مي‌شود که به مراتب اين کار يعني موضوع اصلي اين حريق و ضرر و خسارات اهالي را به دقت]…[ کرده، راپرت صحيح به مرکز بدهند. اهالي مازندران هم در اين اعانه بايد شرکت داشته، صد قسم همراهي کنند به مجلس اعانه(12)
سند شماره 8:
] درخواست وزارت معارف و اوقاف از مديران مدارس دخترانه براي کمک به حريق‌زدگان آمل ، مورخ 1335 ق[
]نشان شير ، خورشيد و تاج[
وزارت معارف و اوقاف
طهران: 2 به تاريخ ثور ئيلان ئيل 1335 ، اسم نويسنده : ، صادره ، ضميمه : ، نمرة کتابت ثبت: ، 444، کارتن : ، دوسيه ، ذکر نمره قبل: ، اداره: ،خروج 2
مديره‌هاي محترمه مدارس نسوان
حريق آمل و بيچاره‌گي جمعي اهالي آن شهر از بزرگ و کوچک و زن ]و[ مرد البته به سمع عموم رسيده و يقين است در اين موقع، همة برادران و خواهران نوعي از مصيبت اين عده بلازدگان که فعلاً حالي بسيار پريشان و آشفته دارند متأثر و متألم]اند[. و البته چنانچه]…[ است همه در اين موقع، وظيفه خود مي‌دانند به هر نحوي که ]…[ کمک مالي و فوري به اين جمع هم‌نوعان و هم‌وطنان آشفته حال بنمايند. نظر به اين مراتب و اين نکته که، مخدرات و دوشيزگان وطن نيز در اين وظيفه عمومي ]…[ شرکت و مساعدت نمايند. از عموم خانم‌هاي محترمة مديره‌هاي مدارس دختران دعوت مي‌شود که هر کدام، در حدود ممکنه خود از انواع دست‌رنج و بافندگي و دوزندگي دوشيزگان مدارس، پارچه‌ها و نمونه‌هائي که خوب و مرغوب]…[ تهيه نمايند که به وزارت معارف ارسال دارند که در ايام کارون ]…[ و نمايش‌هاي خيريه که به‌همت اولياي دولت ابد‌مدت در عمارت بهارستان از جمعة آيندة شروع مي‌شود به‌عنوان کار مدارس دختران به‌معرض فروش گذاشته شود و عايدات آن به‌عنوان اعانه تسليم کميسيون مخصوص که شرح آن را در جرائد ديده‌اند، بشود و مصرف حوائج فوري حريق‌زدگان آمل بشود. البته آنچه ممکن شود بدون قيمت از نمونه‌هاي کار متعلماً]…[ که هم قيمت آن‌ها به‌مصرف اعانه‌بري بهتر است و البته اسامي هديه‌دهندگان در جرائد منتشر خواهد ]…[. چنان‌چه بعضي نمونه‌هاي مرغوب که متعلق به دختراني ]…[ بکلي از آن صرف‌نظر کنند مخصوصاً سفارش مي‌شود براي هر پارچه، قيمت معتدلي، معين کنند که بعد از فروش آن، قيمت به صاحبان هر يک پرداخته شود. مسلم است آن‌چه به فروش]نرود [ عينان به صاحبان مسترد خواهد شد. در خاتمه تأکيد مي‌شود هر يک از مديره‌هاي محترم که اين دعوت را به حسن قبول استقبال مي‌کنند فوراً در مقام اقدام بر آمده تا روز چهارشنبه آينده نتيجة اقدامات خود را يعني اشيايي‌که تدارک کرده‌اند با صورت و فهرست و علامت مخصوص و قيمت به‌ وزرارت معارف ]…[ کل ارسال داشته، قبض دريافت دارند.(13) ]امضا : …[
سند شمارة 9:
]گزارش تجارت‌خانة طومانيانس به وزارت امور خارجه، در زمينة آتش‌سوزي شهر آمل و هم‌کاري براي جمع‌آوري اعانه براي حريق‌زدگان ، به تاريخ 24 جمادي‌الاخر 1335 ق[
] نشان شير ، خورشيد و تاج[
دارالترجمه وزارت امور خارجه
ترجمه اچيق‌سوز ]…[ مورخه 24 جمادي الاخر 1335 ق، 441 در ايالت مازندران
تجارت‌خانة برادران تومانيانس به ادارة ما به اين مضمون، کاغذي نوشته:
از تجارت‌خانة ما در]…[ اطلاع داده‌اند که در ايالت مازندران، شهر آمل به تمامه سوخته ، از چهار هزار خانه فقط سيصد خانه باقي مانده]است.[ اهالي شهر در يک احتياج بزرگي هستند و بلاتاخير کمک نمودن آن‌ها لازم است. به اين جهت خواهش نموده، که در جريده خود، اخطاريه درج کرده، نسبت به اشخاصي که در آمل از اين حريق متضرر شده‌اند و محتاج دستگيري و اعانت هستند. لازم است که هر يک از برادران مسلمان، به آن‌ها اعانتي نمايند. تجارت‌خانة ما براي اعانت متضررين، پنج هزار منات فرستاده ]است[. هرگاه ساير اشخاص بخواهند اعانه بدهند تجارت‌خانة ما در ارسال وجه مزبور به محل مذکور حاضر مي‌باشد. از اين مکتوب مهم، تجارت‌خانة تومانيانس و اخباري که داده‌اند بيان تشکر]داشته[ و در اخطارية آن تجارت‌خانه شرکت کرده و ]به[ برادران ديني خود اظهار مي‌داريم :
اي برادران ما و اي برادران ديني، بلا و فلاکت هم‌ديگر را تعقيب مي‌کنند. علاج يک دردي را پيدا ننموده، درد ديگري افزوده مي‌شود. در اين روزهاي سخت سياه، به هر درد و بلائي چاره پيدا نمودن، خيلي دشوار مي‌شود ولي اصل مطلب اينجا است اي برادران ديني، در اين قبيل روزها چه بايد بکنند نبايد فراموش کرد در مقابل هر بلائي سينه سپر نمائيد.
دارايي و تمول، ذاتاً در اين قبيل روزها به درد مي‌خورد. به هر حال در مقابل بلائي که از هر طرف روي مي‌دهد به قوة روحيه و فعاليت و تدابير بايد حرکت کرد و به همة آن‌ها چاره نمود و براي هر کاري کوشش لازم ]است[ و حالا هم يک درد تازه به دردها اضافه شد]…[ اي برادران مسلمان به هر طرف با دقت ملاحظه نمود]ن[ خوب است که نظر خود را به شهر محترق شدة آمل انداخته و دست اعانتي به برادران ديني خود دراز نمائيد(14)
سند شمارۀ10:
] نامة حکومت آمل و دو فقرة احکام علما در مورد عمدي بودن آتش‌سوزي دکان‌ها و دست‌گيري مرتکبان آن و درخواست اعانه براي حريق‌زدگان، مورخ 16جمادي‌الثاني 1335 ق[
]نشان شير ، خورشيد و تاج[
حکومت مازندران
نمرة 1398
به تاريخ 16 شهر جمادي‌الثاني سنة 1335ق
ضميمة سواد رقعة حکومت آمل و دو فقره احکام علما
مقام منيع وزارت جليلة داخله، دامت شوکته
تعقيب تلگراف 1389 و 1392 که به طور اختصار، رؤس مطالب راجعه به آمل عرض شده]است[. اينک محض تکميل اطلاع مفصل نيز به عرض مي‌رساند دارالحکومت جديد و دست‌گيري بعضي از سارقين و تصرف بانصر کلا حسن، اثري در آمل نموده و عموم مردم متشکر شده]اند[. در خصوص حريق، سواد راپرت آقاي نصرالسلطان حاکم ]…[ و در سال، سواد راپرت‌هاي ديگر را احتراز از تطويل خودداري]نموديم[. امضا در]…[ مي‌کند که غير از حريق کلي، يک شب قبل از حکومت اين‌دفعه قطعاً به اغراض، دو دکان ديگر را آتش زده بودند که جلوگيري شد و حکومت شصت هفتاد نفر شب‌گرد معين نموده و روز دار الحکومت يک دکان گير آتش گرفته بود که در آن هم جلوگيري]به عمل آمد[ و جداً در تعقيب مرتکبين مشغول است. از حکومت عظام‌الدوله، عموم مجتهدين و علما اظهار است و بعضي نسبت‌ها داده بودند از غرض و اظهار آن، قلم شرم دارد. در خصوص جان برار، سارق معروف، تمام مجتهدين و علما با يک اصراري، اعدام او را تقاضا دارند و با ملاحظه اين پيش‌آمدهاي آمل و سراي عبرت ساير سارقين و رفع بعضي هرج و مرج‌ها اين‌طور صلاح ديدم که با حضور علما در خود آمل، مجازات جان برار واقع شود و به حکومت آمل نوشتم که حکم شرع مطاع را اجرا نمايد.
در خصوص ترتيب اعانة ما هم که شهد اله لازم است ترتيب را به قرار يقين، کميسيون و مذاکره به عرض خواهد رساند(15)
]امضا:[ معتمد‌الدوله، ]مهر:[ حکومت مازندران ، ادارة شمال ، 24 جمادي‌الثانيه
سند شماره 11:
] مجلس جمع‌آوري اعانه براي حريق زدگان آمل‌ در مدرسۀ اتحاد ايرانيان در بادکوبه، با حضور يک عده تجار، مورخ 3 رجب 1335 ق[
]نشان شير ، خورشيد و تاج[
قونسولگري دولت عليه ايران در بادکوبه
به تاريخ 3 رجب 1335 ]ق[
نمرة 525
ضميمه
مقام منيع وزارت جليلة امور خارجه
اگرچه اولياي محترم امور از واقعة جان‌گداز حريق آمل اطلاعي نداده بودند ولي فردي پس از اطلاع به واسطة آنکه سکنة بدبخت آن، امروز لامکان]ند[ و در حقيقت وظيفة ابنا وطن، هم‌راهي و مساعدت به فلک‌زدگان آن ]…[. لهذا با يک حديث‌ورزي هرچه تمام‌تري در خيال جمع‌آوري وجهي براي اعانه ]…[ و فوراً مجلسي با حضور يک عده از تجار در مدرسة اتحاد ايرانيان تشکيل داده]اند[. ميرزا محمدخان رعد‌الوزرا، رئيس قونسول تفليس هم که براي تفليس به بادکوبه آمده بود حضور داشت. به اين طريق اظهار مطلب نمودم که اين واقعۀ اسف‌انگيز، اثرات جان‌سوزي در تمام ايران کرده]است[ مخصوصاً اولياي محترم امور با يک حديث فوق‌العاده در جمع‌آورري اعانه مشغول و ]…[ داده است]…[ و في‌المجلس مبلغ سه هزار و پانصد منات از]…[ بودند جمع‌آوري و آقايان تجار چند نفري را ]…[خود انتخاب نموده ]…[ قرار شد که از کلية تجار و کسبه و اهالي متمول بادکوبه به هر اندازه که بتوانيد اعانه جمع نمايند و کليه وجوه‌ام به امين‌التجار که يکي از تجار معتبر معروف است سپرده و کتابچه براي اين‌کار ترتيب داده]‌است كه[ صورت وجوه‌اي که اخذ مي‌شود در کتابچه قيد و ثبت مي‌گردد. آقايان تجار عقيده بر آن دارند پس از جمع شدن کلية وجوه توسط عمال خودشان که در مازندران شبيه به هيئتي که ناچار براي اين عمل تشکيل داده شد‌ه‌است بفرستد تا صرف حريق‌زدگان بدبخت آمل گردد ولي قدري تصور مي‌کنم که ناچار از طرف دو ]…[ را تعيين فرموده‌اند که کلية وجوهات به آن‌جا ]…[. اين است ]…[ به اطلاع خاطر مبارک مي‌رساند که برحسب وظيفة شرعي در اين مقصود خيلي کوشش کرده، وجهي جمع‌آوري شده‌است تا اگر جاي معيني را اولياي محترم امور تعيين فرموده‌اند اطلاع امر فرمايند که وجه به آن نقطه ارسال گردد.
]امضا:[ محمدي ، به کميسيون محترم اعانة حريق‌زدگان آمل(16)
سند شمارۀ 12:
]گزارشي از فهرست کمک‌هاي مالي کشور آذربايجان به مردم شهر آمل به دليل آتش‌سوزي ، توسط بانک وولژشکي کاميسکي ، به تاريخ 24 آگوست 1917[
کساني که در شهر آمل دچار حادثه آتش‌سوزي شده‌اند از اين حال اسفناک و پريشان آن‌ها ياد مي‌کنيم. من آقاي لره به خاطر حس انسانيت به آنها کمک مالي کرده‌اند، تشکر مي‌کنيم و اين احساس آن‌ها را گرامي مي‌داريم. براي اطلاع عموم آن‌هايي که به اين شهر کمک مالي کرده‌اند در پايين صفحه نام آن‌ها درج شده‌است پولي که جمع شد به مبلغ 710 منات و 40 کپک توسط بانک وولژسکي کامسکي در تاريخ 24 آقوست 1917 به شماره چک 39325 به کنسولگري جنرال ايران فرستاده شده]است[. و آن مبلغي هم که از شهر قفقاز جمع شده به نزد کساني که تحت رياست مستوفي‌الممالک هستند فرستاده شود.
عباد عليوف جارجودان100 منات، شاهزاده نادر ميرزا 50 ، الماس خانم رفعيووا 30، حاجي سيد ولي نجف اوف 25، مشهدي محمد علي صادق زاده 25، اسفنديار بک شامخورسکي 25، پاويل واسيل يويچ چوماکوف 25، علي مردعلي اوغلي 25، لطيف کربلاي زينال اوغلي 15، مشهدي قاسم علي يوف10، مشهدي محمد آغا عليوف 10، مشهدي صادق عليوف 10، مشهدي علي برات زاده 10، استپان اوسي يوويچ قره گوزوف 10، کاظم عبداله يوف 5 ، مشهدي رستم يوسف اوف 5 ، مشهدي شکور کربلاي حسين اوغلي 5 ، عليقلي حاجي محمود اوغلي 5 ، مشهدي اکبر علي اوغلي 5 ، مشهدي حسن مشهدي ملا اوغلي 5 ، صادق کربلاي محمود اوغلي 5 ، کربلاي جواد نريمان اوغلي 5 ، رضي ميرزا علي اوغلي 7، جواد بگ صافي کوردسکي5 ، ملا محمد تقي آخوند زاده 5 ، ابراهيم علي اکبر اوف 5 ، مشهدي رحيم عليوف 3، مشهدي عباس ميرزامحمد اوغلي 3، مشهدي محمود سليم اوف 3، مشهدي عباسقلي لطفعلي اوغلي 3، قنبر شير محمد اوغلي 3، هدايت مشهدي يوسف اوغلي 3، قنبر شير محمد اوغلي 3، هدايت مشهدي يوسف اوغلي 3، کيويرک هامباسوم خاچاطور اوف 3، مشهدي قره علي ميرزا اوغلي 3، يوسف باقر زاده 3، شکور بک طهماس اوغلي 3، داداش زوار بوويچ تيمرازيانس 3، خان محمد محمد اوغلي 3، اسماعيل شيغلي اوغلي 3، مشهدي حسين محمد اوغلي 3، آنتون نه ستوروويچ قوتسريدزه 3، مشهدي ميکائل غلام زاده 3، حسين مشهدي کريم اوغلي 2، مشهدي يوسف حسين اوغلي 2، مشهدي قاسم علي محمد اوغلي 2، مشهدي حسينقلي برات زاده 2، رضا محمد اوغلي 2، تالي کوتيدره‌لي 2، رضا ابراهيم اوغلي 2، عطا آراکليوف پوغوس يانس 2، اله‌ويردي آواک اوغلي 2،علي عبدالحمد اوغلي 2، مشهدي جبرئل حقويرديوف2، بهلول محمد حسين اوغلي 2، محمد رزاق اوغلي 2، مشهدي اله ويودي 7 مشهدي علي نقي اوغلي 2، حسينقلي مشهدي مراد اوغلي 2، حبيب مشهدي عبداله اوغلي 2، سيد علي سيد کريم اوغلي 2، علي قاسموف 2، مشهدي عباس احمد اوف 2، سرافيل بک حيدر خانوف 2، مشهدي بايرام خان ملا علي اصغر اوغلي 2، زينال بک آغا حسين اوف 2، کربلاي علي حسين اوغلي 2، جعفر علي نقي اوغلي 2، علي بک محمد اوغلي 2،مشهدي اسماعيل محمد علي اوغلي2، استا محمد کربلاي علي اوغلي 1، حسينقلي لطفعلي اوغلي 1، فرخ حضرتقلي اوغلي 1، مشهدي عبدالکريم محمد رحيم اوغلي 1، کربلاي بخشعلي فتح اله اوغلي 1، صادق ابراهيم اوغلي 1،محمد همت علي اوغلي 1، حسنقلي لطفعلي اوغلي 1، کريم عباس اوغلي 1، مشهدي علي زينال زاده 1،مشهدي حسن کربلاي علي بايا اوغلي 1، مشهدي مهدي کربلايي علقلي اوغلي 1، حاجي ملا يعقوب برات زاده 1، آغا بالا بک کاظم بک اوف 1،آغا علي حاجي عسکر اوغلي عسکر اوف 1، عباسقلي زينال اوغلي 1، مشهدي ابراهيم علي محمد اوغلي 1، غلام حسين رسول اوغلي 1، کريم قربانوف 1، حيدرکربلاي داش دمير اوغلي 1، مشهدي کاظم کربلاي محمد جعفر اوغلي 1، رحيم بک شيخ لنسکي 1، قره عليوف 1، مشهدي زينال عابدين ابراهيم اوغلي 1، قره عليوف 1، مشهدي زينال عابدين ابراهيم اوغلي 1، حبيب محمد حسين اوغلي 1، حاجي عباس حاجي باقر اوغلي 1، محمد علي فار حسين اوف 1، قربان قربان اوغلي 1، قاراپت تير خاچاتوروف 1، زين العابدين کربلاي ابراهيم اوغلي 1، مشهدي هاشم احد اوغلي 1، غفار بک حاجي علي بک اوغلي 1، مشهدي يوسف دنيامعلي اوغلي 1، جليل بک عسکر آغا اوغلي 1، مشهدي محمد علي باباسماعيل زاده 1، هادي کربلاي جبار اوغلي 1، محمد علي اوغلي 1، قره بک بابابوف 1، ملا غايوف 1، آبي تارويردي اوغلي 1، عبداله حاجي عباس اوغلي 1، مشهدي محمد علي کريم اوغلي 1، ميرزا محمد آغا محمد اوغلي 1، علي رحيم اوغلي 1، مشهدي مير حيدر سيد حسين اوغلي 1، ملا قنبر علي‌زاده 1، ئه‌رنست آنديريويچ به ک 1، علي يوسف اوغلي 1، علي عباس اوغلي 1، محمد حسين کربلاي عباس اوغلي 150، مشهدي مصيب بک صادق بگوف 50 ، جبار سلطانعلي اوغلي 50 ، ميکائل کربلاي حسين اوغلي 50 ، عباس سلمان اوغلي 50 ، مشهدي محمد فتح اله اوغلي 50 ، محمد علي محمدرضا اوغلي 50 ، مشهدي رضا شيخ‌جواد اوغلي 50 ، ملک بايرام اوغلي 50 ، مختار بايرامعلي 50 ، آغدامده گنجه قونسولگري سينک نايبي ، واسطه سي ايله جمع اولوب(17)
جمع (منات 169 كپك 40)/(منات 747 كپك 40) ؛ اعلان خرجي32/(منات 715 كپك 40 باقي) .
سند شمارۀ 13:
]رونوشت کارگزاري اروميه به وزارت امور خارجه در مورد باز کردن دفتر اعانه در تهران، تبريز و جاهاي ديگر، مورخ 27 رمضان 1335 ق[ .
]نشان شير ، خورشيد و تاج[
کارگذاري اروميه
نمرة 38
ضميمه
به تاريخ 27 شهر رمضان1335ق
مقام منيع وزارت جليلة امور خارجه
قبل از وقوع واقعة جان‌گداز نهب و غارت و حرق بازار و دکاکين، فردي مشغول جمع‌آوري اعانه براي حريق‌زدگان شهر آمل بود. به هزار زحمت يکصد و کسري نقد جمع و چند فقره هم در کتابچه نوشته شده، هنوز نداده‌اند. به ملاحظة اين که تتمه را هم وصول نمود. يک مرتبه برات بفرستد مأمل داشت که اين حادثة ناگوار پيش آمد و مردم بيچاره را به خاک سياه نشانيد. با اهالي بدبخت آمل هم درد شدند. بااين حالت و ايصال اعانه از اين يک مشت مردم ]…[ نخواهد بود سهل است به طوري‌که در لايحة جداگانه معروض افتاد. سزاوار است که در تهران و در تبريز و جاهاي ديگر دفتر اعانه باز شده، به دست‌گيري اين بيچارگان توجه و اقدامي شود در اين صورت هرگاه تصويب مي‌فرمايند وجه موجوده معروضه در ميان چند نفر از اهالي که الحق از هستي ساقط شده و نان يوميه ندارند به اطلاع حکومت جليله و اعاظم بلاتقسيم شود. اگرچه يکصد و پنجاه تومان چه بدرد اين فلک‌زدگان دوا مي‌کند ولي آن قدر هست که يکي دو روز لامحاله چند نفر قوت لايموت را خواهند داشت تا اينکه اولياي دولت ابد، آيت فکر صحيحي دربارة آن‌ها فرمايند. قطع نظر از اين که استحقاق و پريشاني اين بدبخت‌ها مقتضي دادن اعانه است. باز نشدن دفتر اعانه، نکات باريک سياسي دارد. بديهي است در صورت تصويب مقرر خواهند فرمود زودتر اقدام شود(18).
ج. مشخصات موقوفه و رقبه‌هاي شهر و بازار آمل

مأخذ: سازمان اسناد و كتابخانة ملي ايران، سند شمارة 250000183
  
پيوست اصل سند ،مربوط به آتش‌سوزي سال 1335 قمري

مأخذ: ادارة اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه، سند شمارۀ 11-73-46-1335 قمري

مأخذ:
ادارة اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه، سند شمارۀ 10-73-46-1335 قمري
نتيجه
بر اساس وقف‌نامه‌هاي به دست آمده، موقوفات يكي از مهم‌ترين عامل برپايي اين شهر و بازار آن بعد از اين حادثة هولناك مي‌باشد. با اين‌كه بسياري از وقفنامه‌ها بعد از اين آتش‌سوزي به ظاهر از دسترس خارج شده‌بود چگونگي مسجل كردن آن‌ها نيز واجد اهميت بسياري است.

پي نوشت ها :
 

* دانشيار تاريخ ايران، بخش تاريخ اجتماعي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، shyousefifar@yahoo.com
** كارشناس ارشد ايران‌شناسي گرايش تاريخ، دانشگاه شهيد بهشتي ، masoom8227@yahoo.com
– یدالله پور، 1388: 43.
– (وحيد، 1352: 76-75).
– (براي توضيح بيشتر، ر.ج شرايط تداوم موقوفات در موقعيت بحران جامعة شهري ايران، ميراث جاويدان، شمارة 68).
– سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ايران، سند شمارۀ 240028024
– سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ايران، سند شمارة 293001521
– سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ايران، سند شمارۀ 293001521
– سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ايران، شمارۀ سند 240028024
– ادارة اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، سند شمارۀ 87-73-46-1335 ق
– سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ايران ، سند شمارۀ 296011706
– سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ايران، سند شمارۀ 240028024
– سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ايران ، سند شمارۀ 297003860
– ادارة اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، سند شمارۀ 2-3-63-1335 ق
– سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ايران، سند شمارۀ 240028024
– ادارة اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، سند شمارۀ 63-73-46-1335 ق
– ادارة اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، سند شمارۀ 8-73-46-1335 ق
– ادارة اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، سند شمارۀ 89-73-46-1335 ق

منابع
آرشيوي
ادارة اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه
ادارة اوقاف و امور خيرية شهرستان آمل
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملي ايران
شهرداري آمل
مجله
صورت جمع و خرج اعانه حريق‌زدگان آمل، سنۀ ئيلان ئيل 1335-1336؛در:مجله وحيد(خاطرات)،ش26،آذر- آبان،1352، ص: 75-76؛همان،ش 30،فروردين– ارديبهشت 1353، ص: ؛ و همان،ش 32، 1353، ص: 73-74.
پايان‌نامه
يدالله‌پور، معصومه(1388) بازار آمل، بنياد ايران‌شناسي- دانشگاه شهيد بهشتي
 Abstract
In this article, an effort has been made to specify Amol previous spacial status relying on available documents concerned with firing occured in Amol at 1335. It has also showed what functions endowments have had in stability of social life after this terrible event.
It is necessary to read and rewrite the documents related to this firing because an important part of Amol – bazar – was burnt in fire at 1335 and different waqfi(endowment) places were destroyed along with their waqfnamehs.
Keyword:
Bazar,Amol, Amol Bazar,endowments(Waqf),documents,Firing at 1335
فصلنامه وقف میراث جاویدان ش73
/ع