پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: نان را که فرآورده کشاورزی است عزیز دارید چه آن که عوامل آسمانی و زمینی و بسیاری از آفریده‌های الهی در ایجاد آن مؤثر بوده‌اند. (1)
در حدیث دیگری می‌خوانیم: امام رضا (علیه‌السلام) از جدّش نقل فرمود که سلمان ابوذر را به منزلش دعوت کرد و دو قرص نان نزد او آورد. ابوذر آن‌ها را زیر و رو می‌کرد، سلمان گفت: برای چه آن‌ها را زیر و رو می‌کنی؟ گفت می‌ترسم پخته نباشند. (2) سلمان سخت در خشم شد و گفت: چه قدر جرأت داری که این نان‌ها را زیر و رو می‌کنی؟ به خدا سوگند آبی در آن کار کرده که فرشتگان از زیر عرش آوردند و آن را به باد سپردند و باد به ابر ریخته و ابر بر زمین باریده و به کمک رعد و فرشتگان به جای خود رسیده و زمین و چوب و آهن و بهائم و آتش و هیزم و نمک و آنچه نتوان برشمرد در آن کار کرده، تو از کجا حق شکر آن را می‌توانی بجا بیاوری؟ ابوذر گفت به سوی خدا توبه می‌کنم و آمرزش می‌طلبم از کاری که کردم و از تو به خاطر انجام کاری که آن را دوست نداشتی عذر خواهم. (3)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دید عایشه تکه نانی که به زمین افتاده بود می‌خواهد زیر پا بگذارد. پیامبر آن را برداشت و خورد؛ (4) و فرمود:‌ ای عایشه با نعمتهای خدا خوب همسایه باش چون آن‌ها وقتی از مردمی فرار کنند کم بر می‌گردند. (5)

حدیثی جالب

رسول مکرم اسلام به اندازه‌ای مسأله اقتصاد را (که یکی از آن‌ها نان است) پر ارزش و مهم معرفی کرده که شاید این روایت به نظر بعضی‌ها عجیب بیاید. او در حال نیایش با خدا می‌گوید:
بار خدایا نان را برای ما مبارک گردان و آن را زیاد کن. میان ما و نان جدایی نینداز، زیرا اگر نان نباشد نه نماز می‌گزاریم، نه روزه می‌گیریم و نه سایر واجبات را انجام می‌دهیم. (6)
در حدیث دیگری فرمود:
نان را بو نکنید تا خوب آن را امتحان و اختیار کنید آن‌گونه که حیوانات درنده آن را بو می‌کنند، زیرا نان مبارک است. خدای عزوجل به خاطر نان (باران) آسمان را پی در پی بر شما فرستاد و به خاطر نان (علف) چراگاه را رویانید. با بودن نان نماز می‌خوانید. روزه می‌گیرید. حج و زیارت خانه خدا را انجام می‌دهید. (7)
در غزوه خندق مسلمانان گرفتار قحطی و گرسنگی شدید بودند و خانواده‌ها هر چه می‌توانستند برای آن‌ها می‌فرستادند… و پیامبر و اصحاب آن حضرت سیزده چهارده روز عملاً در محاصره بودند به طوری که تقریباً همگی درمانده و عاجز شدند. پیامبر عرض کرد: پروردگارا تو را به عهد و پیمانت سوگند می‌دهم آیا می‌خواهی عبادت نشوی؟ (8)
مقصود این است که اگر از نظر مواد غذایی هم انسان در مضیقه باشد آن‌گونه که باید خدا را عبادت نخواهد کرد.

نان قوام بدن

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود:
قوام و استواری بدن بر نان پایه‌ریزی شده است. (9)
در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است:
روح انسان زمانی قرار و آرام دارد که قوت و خرجی خود را تأمین کرده باشد. (10)
خلاصه این که نیازهای مادی و معیشتی از مسائلی نیست که انسان آن‌ها را نادیده انگارد و بی‌توجه بگذرد. کسی که عبادت می‌کند باید از نیروی بدنی برخوردار باشد و از نظر معیشت تأمین شود تا عبادت کند.
تأمین نیازهای مادی و معیشتی از ابتدایی‌ترین نیازهای هر جامعه‌ای است.

سه چیز از نیازهای عمومی است

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود:
سه چیز است که همه مردم به آن نیازمندند:
امنیت؛ عدالت؛ رفاه و فراوانی. (11)
در روایت دیگری آمده است که به مفضل فرمود:… بدان که اساس معیشت انسان در زندگی او نان است و آب. (12)
امام هشتم (علیه‌السلام) فرمود: انسان وقتی خوراک سال خود را تأمین کند پشتش از بار زندگی سبک می‌گردد و آسوده خاطر می‌شود. سپس فرمود: حضرت باقر و حضرت صادق (علیه‌السلام) تا زمانی که قوت سال خود را تأمین نمی‌کردند، خانه یا ملک نمی‌خریدند. (13)
در حدیث دیگری آمده است: معمر بن خلاد از حضرت رضا (علیه‌السلام) سؤال کرد: اندوختن گندم سالیانه چطور است؟ فرمود: من خود این کار را می‌کنم، یعنی قوت سالیانه مورد نیازم را یکجا تهیه می‌نمایم. (14)
همچنین در ذیل این آیه شریفه که قرآن از قول حضرت موسی نقل می‌کند که گفت: «پروردگارا! هر چه خیر و نیکی بر من فرستی به آن نیازمندم. (15) از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال شد: حضرت موسی از خدا چه خواست؟ فرمود: طعام. (16)

پی‌نوشت‌ها:

1. اکرموا الخبز فانه قد عمل فیه ما بین العرش الی الارض و ما فیها من کثیر من خلقه، بحارالانوار، ج 63، ص 272؛ قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، تهران، انتشارات فراهانی، بی‌تا، ج 1، ص 375؛ برقی، ابی‌جعفر احمد بن محمد المحاسن، تعلیق سید جلال‌الدین حسینی، ص 585.
2. سخن سلمان در مقام قدرشناسی نعمت است، البته اسلام توصیه کرده است که هر کس مسؤول و متصدی هر کاری است باید آن را با دقت و بخوبی انجام دهد، بنابراین وظیفه نانوا نیز پختن نان مرغوب و قابل مصرف است.
3. جعفر بن محمد عن ابیه عن جده (علیه‌السلام) قال دعا سلمان اباذر الی منزله فقدم علیه رغیفین فاخذ ابوذر الرغیفین یقلبها. فقال له سلمان یا اباذر لای شیئی تقلب هذین الرغیفین فال خفت ان لایکونا نضیجین، فغضب سلمان من ذلک غضبا شدیداً ثم قال ما اجراک حَیث تقلب هذین الرغیفین فوالله لقد عمل فی هذا الخبز الماء الذی تحت العرش و عملت فیه الملائکه حتی القوه الی الریح و عملت فیه الریح حتی القته الی السحاب و عمل فیه السحاب حتی امطره الی الارض و عمل فیه الرعد و الملائکه حتی وضعوه مواضعه و عملت فیه الارض و الخشب و الحدید و البهائم و النار و الحطب و الملح و ما لا احصیه اکثر فکیف لک ان تقوم بهذا الشکر، فقال ابوذر الی الله اتوب و استغفرالله مما احدثت و الیک اعتذر مما کرهت. بابوبه قمی، ابی‌جعفر، محمد بن علی بن حسین، امال، الصدوق، بیروت، منشورات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1400 ه‍.ق. ط 5، ص 359، مجلس 68.
4. این عمل پیامبر اسلام منافاتی با بهداشت ندارد، زیرا ممکن است نان به محل پاکیزه‌ای افتاده بوده است.
5. یا حمیری اکرمی جوار نعم الله علیک فانها لم تنفر من قوم فکادت تعود الیهم…، سفینه البحار، ج 1، ص 375.
6. اللهم بارک لنا فی الخبز و لاتفرق بیننا و بینه فلولا الخبز ما صلینا و لاصمنا و لاادینا فرائض ربنا، وسائل الشیعه، ج 12، ص 17؛ کتاب التجاره، باب 6، حدیث 6؛ فروع کافی ج 5، ص 73؛ کتاب المعیشه، حدیث 13، همان، ج 6؛ کتاب الاطعمه، ص 287، حدیث 6؛ بحارالانوار، ج 63، ص 270؛ سفینه البحار، ج 1، ص 374.
7. عن ابی‌عبدالله (علیه‌السلام) قال: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ایاکم ان تشموا الخبز کما تشمّه السبّاع فان الخبز مبارک ارسل الله عزوجل له السماء مدراراً و له انبت الله المرعی و به صلیّتم و به صمتم و به حججتم بیت ربکم، فروع کافی ج 6، ص 303، حدیث 6. در این باره به همان مدرک، ص 304-301 باب فضل الخبز رجوع شود.
8. واقدی، محمد بن عمر بن واقد، المغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس، دفتر تبلیغات اسلامی، رمضان 1414 ه‍.ق، ج 1، ص 477-476.
9. انما بنی الجسد علی الخبز، فروع کافی، ج 6، ص 286. کتاب الاطعمه، حدیث 3، ص 287، حدیث 7. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، منشورات مؤسسه الوفاء، 1403 ه‍.ق، ط 2، ج 63، ص 270. برقی، همان، ص 585.
10. ان النفس اذا احرزت قوتها استقرت، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 102، حدیث 54. وسائل الشیعه، ج 12، ص 320، حدیث 2. فروع کافی، ج 5، ص 89. کتاب المعیشه، باب احراز القوت، حدیث 2.
11. عن الصادق (علیه‌السلام) ثلاثه اشیاء یحتاج الناس طراً الیها. الامن، و العدل، و الخصب. الحرانی، ابومحمد الحسن بن علی بن الحسن بن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم)، قم، منشورات مکتبه بصیرتی، ط 5 با مقدمه سید محمد صادق بحرالعلوم، شوّال 1394، ص 236.
12…. و اعلم یا مفضل ان راس معاش الانسان و حیاته، الخبز و الماء… مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، منشورات مؤسسه الوفاء، ط 2، 1403 ه‍، 1983 م، ج 3، ص 87.
13. ان الانسان اذا أدخل طعام سنته خفّ ظهره و استراح و کان ابوجعفر و ابوعبدالله (علیهماالسلام) لایشتریان عقده حتی یحرز اطعام سنتهما، وسائل، همان، حدیث 3. فروع کافی، همان، حدیث 1.
ناگفته نماند که این حدیث و احادیثی شبیه آن مربوط به زمانی است که دیگران نیز می‌توانستند برای خود غذایی ذخیره کنند نه در روزگاری که امام صادق (علیه‌السلام) در موقعیتی باشد که بتواند قوت سال خود را تهیه کند با این که می‌دانست دیگران از نظر گذران زندگی و تهیه آذوقه در مضیقه‌اند. از این رو نمونه‌هایی در زندگی حضرت دیده می‌شود که ماده معیشت خانواده خود را که حتی به مقدار یک سال نبوده است در اختیار اجتماع می‌گذاشت و علت آنرا محاسبه در معیشت بیان می‌داشت که این علت بخوبی روشن می‌سازد که اجتماع از دیدگاه اسلام در موارد ضروری معیشت مقدم بر اختصاصات فردی است که یک نمونه از نظرتان می‌گذرد. نرخ گندم و نان، روز به روز در مدینه بالا می‌رفت. نگرانی و وحشت بر همه مردم مستولی شده بود. آن کس که آذوقه سال را تهیه نکرده بود در تلاش بود که تهیه کند و آن کس که تهیه کرده بود مواظب بود آن را حفظ کند. در این میان مردمی هم بودند که به واسطه تنگدستی مجبور بودند روز به روز آذوقه خود را از بازار بخرند. امام صادق (علیه‌السلام) از «معتب» وکیل خرج خانه خود پرسید: «ما امسال در خانه گندم داریم؟» او پاسخ داد: بلی یابن رسول الله! به قدری که چندین ماه را کفایت کند گندم ذخیره داریم.» امام فرمود: «آنها را به بازار ببر و در اختیار مردم بگذار و بفروش.» او عرض کرد یابن رسول الله: گندم در مدینه نایاب است اگر این‌ها را بفروشیم دیگر خریدن گندم برای ما میسر نخواهد شد حضرت فرمود همین است که گفتم همه را در اختیار مردم بگذار و بفروش. معتب دستور امام را اطاعت کرد؛ گندمها را فروخت و نتیجه را گزارش داد. امام به او دستور داد: «بعد از این، نان خانه مرا روز به روز از بازار بخر. نان خانه من نباید با نانی که در حال حاضر توده مردم مصرف می‌کنند تفاوت داشته باشد. نان خانه من باید بعد از این نیمی گندم باشد و نیمی جو. من بحمدالله توانایی دارم که تا آخر سال، خانه خود را با نان گندم به بهترین وجهی اداره کنم ولی این کار را نمی‌کنم تا در پیشگاه الهی مسأله اندازه‌گیری معیشت را رعایت کرده باشم.» فروع کافی ج 5، ص 166. بحارالانوار ج 47، ص 59.
14. سأل معمر بن خلاد اباالحسن الرضا (علیه‌السلام) «عن حبس الطعام سنه، فقال انا افعله» یعنی بذلک احراز القوت، من لایحضره الفقیه، همان، ص 102، حدیث 55.
15. رب انی لما انزلت الیّ من خیر فقیر. (سوره قصص، آیه 24).
16. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، منشورات دارالکتب العلمیه، 1393 ه‍.ق، ط 3، ج 3، ص 224؛ تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 121؛ فروع کافی ج 6، ص 287، حدیث 5؛ محاسن برقی، ص 585.

منبع مقاله :
علیدوست خراسانی، حجةالاسلام و المسلمین نورالله؛ (1391)، منابع مالی اهل بیت (علیهم‌السلام)، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، چاپ اول.