در پاسخ به سؤال شما بايد عرض نمود كه دل زدگي ازنماز و حس بدبيني نسبت به نمازگزاران، باعث ترك نماز در برخي از افراد ميشود. چون افرادي به نماز پايبند خواهند بود كه انگيزه و اشتياق قلبي به نماز داشته و نمازگزاران را الگوهاي شايسته براي خويش بدانند، اما فردي كه به عللي از نماز و نمازگزاران متنفر گرديده، به احتمال زياد نماز را ترك خواهد نمود.
در اين حدّ پاسخ سؤال شما بسيار روشن است اما آنچه مهم است و جاي بحث و بررسي دارد اين است كه علل اصلي نماززدگي چيست و چرا عدهاي از افراد به خصوص جوانان و نوجوانان، نسبت به نمازگزاران بدبين شده و در نتيجه نماز را ترك مينمايند؟ عوامل اصلي نماززدگي و ايجاد حس بدبيني نسبت به نمازگزاران كه در نتيجه باعث ترك نماز خواهد شد عبارتند از:
1. برخوردهاي نادرست والدين، اطرافيان و مربيان؛
گاهي اوقات اطرافيان، والدين و مربيان براي اينكه جوانان و نوجوانان را به نماز عادت دهند، با برخوردهاي نادرست خود باعث ميشوند كه آنان به كلي از نماز و نمازگزار متنفر شوند و گرنه خود نماز هيچگاه باعث دلزدگي نميشود. موارد عمدهاي كه در اين ارتباط باعث ترك نماز خواهد شد مربوط ميشود به ناكارآمدي روش بيان نماز به مخاطبان، كه به برخي از آنها اشاره ميكنيم.
الف: برخورد خشن و منفي به جاي محبت و احترام؛
اساساً در تحريك آدمي نسبت به انجام اعمال خير يا ترك افعال زشت، ايجاد رغبت، شوق و توجه به آثار و وجوه زيباي افعال بيش از بيان عواقب احتمالي و ترساندن از خطرات مؤثر است.[1] مثلاً براي انگيزش فرد به انجام نيايش و نماز به جاي تذكر خشن و ديد منفي به تخطيها و عذابها كه به جا و حق است، بايد از شيوة مناسب كه با روحية كودك و نوجوان سازگارتر است استفاده كرد. بايد از لذّات نيايش و وصل به معبود و نورانيت روح و ضرورت اهتمام به آن بخاطر، هم صحبتي با آفريدگار عالم با كودكان و نوجوانان سخن گفت تا انگيزه نماز و عبادت در آنها ايجاد شود اگر والدين و مربيان در تربيت مذهبي كودكان و نوجوانان به اين اصل مهم توجه نكنند و با زور و اكراه آنان را وادار به نماز و عبادت نمايند، هم نماززدگي و هم نمازگزار زدگي در آنها ايجاد ميشود و در آينده علاقهاي به خواندن نماز نخواهند داشت. هر وقت دربارة نماز سخن به ميان آيد، خاطرات پيشين و نحوة برخوردي كه والدين و مربيان در مورد نماز با آنها داشتهاند،در ذهنشان تداعي خواهد نمود و لذا هيچگاه لذّت عبادت و نماز را درك نخواهند كرد.
ب: استفاده از روشهاي مستقيم به جاي روشهاي غير مستقيم در دعوت به نماز؛
يكي ديگر از مواردي كه نسبت به نماز و نمازگزار بدبيني ايجاد مي كند و ممكن است باعث ترك نماز شود، استفاده از روشهاي مستقيم است. يكي از ويژگيهاي اصلي كودكان، نوجوانان و جوانان مقابله و تضاد ورزي در برابر دستورات و امر و نهيهاي صريح والدين و… است، لذا اگر والدين و مربيان با استفاده از روش مستقيم آنان را به نماز و… دعوت كنند، ممكن است با مخالفت از سوي آنها مواجه شده و نپذيرند.[2]ايجاد ارتباط به صورت غير مستقيم و دادن فرصت انتخاب و قضاوت و زمينة سؤال و چون و چرا كردن به نوجوان و جوان در خصوص مسايل ديني و نماز، بذر رغبت و كنجكاوي را در دل او رشد ميدهد؛ زيرا بسيار تجربه شده است كه روشهاي دستوري و آمرانه باعث دلزدگي و نفرت و دينگريزي ميشود. خداوند به پيامبر رحمتش ميفرمايد: و اگر سختدل و ترشروي بودي، هر آن، از دور تو پراكنده ميشدند»[3] لذا امروزه ريشة بسياري از مشكلاتِ رفتاري و از جمله دينگريزي و نمازگريزي را بايد در يك نياز فراموش شده جستجو كرد و آن نياز ارتباطي غيرمستقيم و غيرآمرانه و دستوري است.
ج: رعايت نكردن اصل «چگونه گفتن»؛
از موارد بسيار مهم و قابل تأمل در تشويق و علاقمند كردن جوانان و نوجوانان به نماز توجه به اصل «چگونه گفتن» است. زيرا نوجوانان و جوانان كه شخصيت اجتماعي آنان در حال شكلگيري است، احتياج فراواني به همكاري و همدلي و لطافت كلامي و بيان مهرآميز دارند. لذا بايد همواره كوشيد تا با بيان و سخن نيكو و حاكي از احترام، آنان را به نماز دعوت نمود، نه با عتاب و به صورت خشك و خشن. بخشي از ناهنجاريها و رفتارهاي دينگريزانه جوانان و نوجوانان، ريشه در همين برخوردهاي خشك و عتابگونة والدين و مربيان دارد.
د: توجه نكردن به نيازهاي دورة سنّي مخاطب؛
يكي ديگر از عواملي كه باعث نماززدگي و در نتيجه ترك نماز از سوي نوجوانان و جوانان ميشود، توجه نكردن والدين و مربيان به ميزان درك و فهم فرزندان از مفاهيم ديني است. در تربيت ديني اگر مخاطبان را بر پاية تفهيم متناسب با سنّ مخاطب و تحليل متناسب با سطح فهم و توان آنها در نظر بگيريم، تأثير آن بسيار بالا خواهد بود. امّا اگر به اين اصل توجه نداشته و در آموزش نماز، سبك و روش يكساني را براي همه مخاطبان مورد استفاده قرار دهيم، قطعاً ناكارآمد خواهد بود و چه بسا باعث نماززدگي در مخاطبان خواهد شد.
2. جذابيّت نداشتن مكان نماز نيز ممكن است باعث نماززدگي و سرانجام نمازگريزي عدهاي باشد. فضاي فيزيكي مسجد و محل برگزاري نماز ميتواند براي كودكان و نوجوانان دوست داشتني و زمينة جذب آنان به نماز باشد. اگر نماز در محيطهاي دلگير و غير جذّاب برگزار شود، باعث ميشود كه كودكان و نوجوانان علاقهاي به آن نداشته و نماز نيز جذابيتي براي آنان نداشته باشد.
3. ويژگيهاي شخصيتي، ظاهري و رفتاري نمازگزار به ويژه امام جماعت، يكي ديگر از عواملي است كه ميتواند در جذب كودكان و نوجوانان به نماز مؤثر باشد. اگر امام جماعت از ويژگيهاي لازم برخوردار نباشد و يا نماز جماعت را بيش از حد طول دهد، قطعاً موجب نماززدگي و نمازگزارزدگي در كودكان و نوجوانان خواهد شد و به مرور زمان كمتر علاقه به نماز جماعت و حتي نماز در غير جماعت خواهند داشت.
4. يكي ديگر از مواردي كه حس بدبيني نسبت به نمازگزاران باعث ترك نماز خواهد شد، اين است كه جوانان و نوجوانان، فردي را كه اهل نماز است و به ظاهر نماز ميخواند، در حال انجام كار خلاف و يا خداي نكرده رفتاري كه از يك فرد نمازگزار انتظار نميرود، مشاهده نمايند. كودكان و نوجوانان نماز را به عنوان يك عامل بازدارندة از كارهاي خلاف ميدانند و تصورشان اين است كه فرد نمازگزار، مرتكب خلاف نميشود، با مشاهدة رفتار و خلاف از آنان، دچار تعارض ميشوند و باورشان نسبت به اينكه نماز انسان را از گناه و كار زشت باز ميدارد، متزلزل خواهد شد، اگر نتوانستند مسأله را تحليل كنند. چه بسا ممكن است از هر نمازگزاري متنفر شوند. خود نيز نماز را ترك كنند چون با مشاهدة الگوي منفي، ديگر انگيزه اي براي همانند سازي با آن وجود ندارد.[4]اميد است توانسته باشم علاوه بر پاسخ اصلي سؤال شما كه دربارة تأثير نماززدگي و حس بدبيني نسبت به نمازگزاران در ترك نماز بود مسأله را به صورت ريشهايتر و عميقتر دنبال نموده عوامل مؤثر بر نماززدگي و نماز گزارزدگي و در ضمن شيوههاي درست تربيت مذهبي و آموزش نماز را به كودكان و نوجوانان خدمت شما برادر گرامي يادآور شده باشم.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. ستاد اقامة نماز . نماز و تربيت . ستاد اقامة نماز . 1377 .
2. دلشاد تهراني . مصطفي . موانع و مقتضيات تربيت در نهجالبلاغه . انتشارات دريا . 1379 .
3. توانايانفرد . حسين . بهرهوري در آموزشهاي نماز . كارنگ . 1376 .
پي نوشت ها:
.[1] موسوي كاشمري . سيد مهدي . روشهاي تربيت . فصل چهارم . دفتر تبليغات اسلامي . 1379 .
[2] . دلشاد تهراني . مصطفي . روشهاي تربيت در نهجالبلاغه . ص 57ـ39 . انتشارات دريا . 1379 .
[3] . آلعمران/159 .
[4] . سيف . علي اكبر . تغيير رفتار و رفتار درماني . فصل 15 . نشر دوران . 1379 .