آثار و تألیفات استاد همایی
استاد جلال الدین همایی در طول عمر پربرکت خود علاوه بر تألیف ده ها جلد اثر مهمّ علمی به تصحیح و تحقیق بیش از ده جلد کتاب ارزشمند که هریک به عنوان اثری ماندگار در عرصه فرهنگ و ادب اسلام و ایران مطرح هستند پرداخته است که از جمله آنهاست: مثنوی وَلَد نامه، التَفهیم لاَِوائلِ صَناعَة اِلتَّنْجِیم، نَصیحَةُ المُلُوکِ، مِصباحُ الهِدایَةِ و مِفتاحُ الکفّایة، طَرَبْ خانه و دیوان حکیم مختاری غزنوی. گذشته از این تألیف بیش از پانزده کتاب درسی و نگارش ده ها مقاله ارزشمند در زمینه ادبیات تاریخ، عرفان، تراجم و دستور زبان بخشی از کارهای علمی استاد فرزانه علامه همایی است.

تاریخ ادبیات ایران

استاد همایی اوّلین کتاب مربوط به تاریخ ادبیات ایران را که مشتمل بر بیش از 583 صفحه بود در سال 1308 چاپ کردند. استاد همایی در صدد بودند تا تاریخ ادبیات ایران را از زمان های قدیم تا عصر حاضر در پنج مجلد به این شرح تألیف نمایند:
جلد اوّل: از ازمنه قدیم تا انقراض ساسانیان مشتمل بر سه دوره هخامنشی اسکندری، اشکانی و ساسانی؛
جلد دوّم: از انقراض ساسانیان تا حمله مغول؛
جلد سوم: از حمله مغول تا انقراض صفویه؛
جلد چهارم: از انقراض صفویه تا دوران مشروطیت ایران؛
جلد پنجم: از عهد مشروطیت ایران تا زمان حیات استاد.
امّا متأسفانه شرایط و توان و عمر استاد اجازه نداد که این کار را به پایان برساند. فقط جلد اوّل و قسمتی از جلد دوّم را تدوین و سپس منتشر کرد.

غزالی نامه

در این اثر استاد همایی شرح حال و آثار و عقاید و افکار ادبی و مذهبی و فلسفی و عرفانی امام ابو حامد محمد بن محمد بن محمد بن احمد غزالی را مورد بحث و بررسی قرار می دهند.
مرحوم همایی در این اثر به تمام ابعاد زندگی و احوال غزالی پرداخته است، از مراحل مختلف حیات غزالی گرفته تا موافقان و مخالفان او و سوزاندن آثار او. علاّمه همایی نخستین بار در سال 1317 این اثر را در 450 صفحه منتشر ساختند. این کتاب از همان سال مورد استقبال اهل علم قرار گرفت و این امر موجب شد که استاد مطالعات و تحقیقات خود را درباره زندگی و آثار غزالی تکمیل کرده و در سال 1342 کتاب را با تجدید نظر و اضافات در 584 صفحه تقدیم علاقه مندان نمایند.

مولوی نامه

در این اثر که مشتمل بر دو جلد و بیش از 1100 صفحه است، استاد همایی تلاش کرده است تا افکار و اندیشه های مولوی را هرچه بیشتر تبیین نماید. وی در آغاز کتاب می نویسد: «همه چیز درباره مولوی گفته اند، اما نگفته اند که مولوی خود چه می گوید». آن گاه در ادامه هدف تألیف این اثر را این گونه شرح می دهد: «غرض و مقصد اصلی من از این عنوان بیان عقاید و افکار مولوی بود، چونان که از گفته های خود او به ویژه مثنوی شریف که روشنگر همه احوال و جوهر صافی خالص و لُبِ لَبابِ جمیع افکار و عقاید اوست مستفاد می شود».
مجموعه مطالب این دو جلد کتاب در دو بخش و چهار مقاله به شرح زیر تنظیم شده است:
مقاله اوّل: عقاید و افکار مولوی در آداب و رسوم اخلاقی و اجتماعی؛
مقاله دوّم: عقاید و افکار مولوی در معتقدات مذهبی و مسائل فقهی شرعی؛
مقاله سوّم: عقاید و افکار کلامی و فلسفی مولوی؛
مقاله چهارم: عقاید عرفانی یا عشق و عرفان در مسلک مولوی.

دیوان اشعار

یکی از آثاری که استاد همایی علاقه و وابستگی خاصی به آن داشت، دیوان اشعار اوست. گذشته از جنبه ادبی و اخلاقی، اشعار دیوان استاد همایی حاوی نکات تاریخی فراوانی است. وی درباره دیوان اشعار خود می گوید: «اشعار پراکنده ای است از این بنده شرمنده جلال الدین همایی شیرازی اصفهانی «سنا»… که از مُسَوَّدات متفرقه هر چه به دستم افتاد نامرتب در این دفتر ثبت می کنم تا اگر به تأیید خداوندی پریشانی ها به سامان رسید، دیوان پریشان خود را سامان بخشم.
در هر حال اشعار این دفتر را کسی سروده است که سال ها صناعات ادبی و علم بلاغت تدریس کرده است. لذا استاد همایی همه مهارت و استادی لازم را در زمینه نقد شعر و سرودن اشعار به کار برده و در عین حال هیچ گاه از جاده یک فیلسوف مصلح جامعه یک معلم، مدرّس، مورّخ حقیقی، دل سوز و یک عارف وارسته و دل باخته حق منحرف نشده است.

تصحیح و تنقیح التّفهیم ابو ریحان

یکی از کارهای مهمّ استاد همایی تصحیح آثار ارزشمند گذشتگان بود. از جمله آثار گران قدری که وی پس از تصحیح و تحقیق منتشر ساخت کتاب «التَّفهیم لِاوائلِ صناعَةِ التَّنْجِیم» ابو ریجان بیرونی است.
استاد همایی حدود پنج سال برای تصحیح و توضیح عبارات و مطالب این کتاب ارزشمند وقت صرف کردند. علاّمه قزوینی درباره این کار مرحوم همایی می نویسند: «وقتی التّفهیم شما به دستم رسید، مطالعه اش کردم سجده شکر به جای آوردم که هنوز ایران از دانایان کارآمد تهی نمانده است».
و در دیداری با استاد همایی مرحوم علامه قزوینی با تشویق و تقدیر از ایشان می فرمایند: «وقتی با ادوارد براون چندبار تصمیم گرفتیم که التَّفهیم ابوریحان را چاپ کنیم، امّا کسی را نیافتیم که بتواند آن را تصحیح و تنقیح کند. این بود که ازچاپ آن خودداری کردیم».
منبع: www.hawzah.net