خانه » همه » مذهبی » هيچ سندي براي حديث شلمچه يافت نشد!

هيچ سندي براي حديث شلمچه يافت نشد!

هيچ سندي براي حديث شلمچه يافت نشد!

در ميان سرزمين‌ها و مناطق زخم‌خورده ايران اسلامي كه مدال‌هاي حماسه و عرفان انقلاب و دوران جهاد و مبارزه بر دوش سترگ آن مي‌درخشد، شلمچه نامي فراموش ناشدني و با عظمت است كه لحظه‌لحظه يادآوري نامش و بخش بخش خاطراتش، تداعي‌گر عظمت و حماسه قيام عاشوراست و بيكراني خاكش پيوسته به تربت مطهر و معطر شهيدان.

7305d697 a794 4da7 8685 e9c2cf5f508e - هيچ سندي براي حديث شلمچه يافت نشد!

0002668 - هيچ سندي براي حديث شلمچه يافت نشد!
هيچ سندي براي حديث شلمچه يافت نشد!

 

نویسنده : حسن طاهري

 

در ميان سرزمين‌ها و مناطق زخم‌خورده ايران اسلامي كه مدال‌هاي حماسه و عرفان انقلاب و دوران جهاد و مبارزه بر دوش سترگ آن مي‌درخشد، شلمچه نامي فراموش ناشدني و با عظمت است كه لحظه‌لحظه يادآوري نامش و بخش بخش خاطراتش، تداعي‌گر عظمت و حماسه قيام عاشوراست و بيكراني خاكش پيوسته به تربت مطهر و معطر شهيدان.
آنچه كه سال‌هاست بر سر زبان‌ها افتاده و از سوي برخي راويان كاروان‌هاي راهيان نور شنيده مي‌شود، حديثي است كه بدون ذكر هيچ سند و مدركي آن را به امام هشتم شيعيان، حضرت علي بن‌موسي الرضا(ع) منسوب مي‌سازند. اين راويان چنين مي‌گويند كه: «مطابق برخي اسناد تاريخي وقتي امام رضا(ع) [از مدينه به سمت مرو حركت فرمودند] به شلمچه رسيدند، تأمل كرده و فرمودند: «روزگاري بهترين پيروان ما در اين سرزمين مأوا مي‌گيرند.» كاروان امام از شلمچه عبور كرده و شهرها و منزل‌گاه‌هاي بسياري را پشت سر گذاشته و سرانجام به خراسان رسيدند.» علاوه بر اين نقل قول‌ها، حواشي و مطالب ديگري نيز بر اين روايت افزوده شده كه جاي ذکر و بررسي آن در اين نوشتار نمي‌گنجد.

حديثي ناشنيده براي رزمندگان
 

براي بررسي ريشه پيدايش و گسترش حديث منسوب به امام هشتم، تحقيق و مصاحبه‌اي بسيار کوتاه از ميان بازماندگان دفاع مقدس، ما را به حقيقت ماجرا بيشتر نزديك مي‌سازد.
حجت‌الاسلام جواد محدثي، نويسنده و محقق و از مسئولان فرهنگي سپاه در دوران جنگ با شنيدن اين حديث مي‌گويد: «چنين مطلبي را بنده اكنون مي‌شنوم و اصلاً چنين چيزي مطرح نبود. البته مي‌شود تحقيقات بيشتري نمود. در زمان جنگ هنگام عمليات كربلاي پنج و آب‌گرفتگي پشت بصره، برخي مطرح مي‌ساختند كه شايد اين مسئله نشانه‌اي باشد از آب گرفتگي منطقه «ابلّه» در آخرالزمان. امّا اين مطلب هيچ ارتباطي به اين حديث ندارد!»
سردار محمد فرهادي نيز با اظهار تأسف از گسترش چنين مطالبي بر جلوگيري و برخورد با تحريفات تاريخ دفاع مقدس تأكيد و خاطرنشان كرد: «بنده در کل دوران جنگ هيچ چيز مستند و محكمي در اين‌باره نشنيدم.»
سردارابراهيم جباري، فرمانده سپاه علي بن ابيطالب(ع) مي‌گويد: «در زمان جنگ به هيچ وجه چنين حديثي مطرح نشد و چنين مطلبي پس از جنگ گفته شده و مي‌شود که در صورت نادرست بودن آن حتماً بايد به راويان و كاروان‌ها تذكر داده شود تا از گفتن چنين مطالبي بپرهيزند.»
گل‌علي بابايي، از محققان و نويسندگان فعال دفاع مقدس با اظهار تأسف از بيان مطالب كم‌ارزش و غير واقعي و تأكيد بر بيان حقيقت‌ها و ناگفته‌هاي ارزشمند حقيقي حادثه جنگ مي‌گويد: «چنين حديثي در زمان جنگ اصلاً مطرح نبود. فقط جاده‌اي در شلمچه وجود داشت كه به نام امام رضا(ع) نامگذاري شده بود. متأسفانه اين روزها نظير چنين مطالب كم‌ارزش و غيرواقعي، بسيار گفته مي‌شود. مگر براي عظمت شهدا، كمبود حقايق ارزشمند داريم كه برخي به اين مطالب متوسل مي‌شوند!؟»
سردار غلام‌رضا ابوطالبي، در اين‌باره مي‌گويد: «در نزديكي مقتل شلمچه و در خاك عراق، سه‌راهي و جاده‌اي بود كه به نام امام رضا(ع) نامگذاري شده بود. اين نامگذاري دليل خاصي هم نداشت. اين حديث منسوب را هم اصلاً در زمان جنگ كسي مطرح نمي‌كرد و نمي‌گفت و طي ده سال اخير سينه‌به‌سينه منتشر شده است كه: امام رضا(ع) از شلمچه عبور كرده و گويا يك شب را در آنجا سپري نموده‌اند، اما كسي براي آن سند و مدركي ذكر نمي‌كند!»
سرهنگ مهدي طاهري، از پيش‌كسوتان جنگ در اين باره با توضيح كامل‌تري تأكيد مي‌كند: «اينكه امام رضا(ع) از منطقه شلمچه عبور كرده باشد يا نه؟ پس از عمليات كربلاي چهار آن هم به صورت خيلي محدود در بين تعداد ‌اندكي از مسئولان و فرماندهان مطرح شد. با اينكه قبل از آن جاده خرمشهر به شلمچه كه انتهاي آن به سه‌راهي منتهي مي‌شد به نام امام رضا(ع) نامگذاري شده بود. آن موقع زمزمه‌اي مطرح شد كه امام رضا(ع) شايد از اين مسير عبور كرده باشند. ولي اصلاً چنين حديثي گفته نمي‌شد. اين در حالي بود كه در آن ايام دو ديدگاه براي نامگذاري جاده و سه‌راهي به نام امام رضا(ع) وجود داشت. اول حدس و گماني بود مبني بر عبور امام هشتم(ع) از شلمچه كه ديدگاه غالب بود، ولي با اين حال در بين افراد محدود مطرح شده و اصلاً در بين رزمندگان فراگير نبود. ديدگاه دوم نيز اين بود كه به علت استقرار تيپ 21 امام رضا(ع) از خراسان در آن منطقه، اين نامگذاري انجام گرفته است.»
سرهنگ محمود كيائي‌نژاد كه از سوي برخي از همرزمان خود «فردي دقيق و موشكاف» در جنگ، لقب گرفته است مي‌گويد: «من با چنين حديث و ماجرايي اكنون مواجه مي‌شوم و در زمان جنگ به هيچ وجه چنين حديثي را نشنيدم. در جاده‌ها و موقعيت‌هاي جنگي بيشتر اسامي انتخاب شده به نام اهل بيت(ع) انجام مي‌گرفت. مثل جاده سيدالشهدا(ع) در جزاير مجنون، جاده شلمچه را نيز به نام امام رضا نامگذاري نموده بودند و دليل خاصي هم مطرح نبود.»
سرهنگ حاج حسين صباغيان نيز از فعالان فرهنگي و رزمندگان پيش‌كسوت لشكر 7 ولي‌عصر(عج) خوزستان در دوران جنگ مي‌گويد: «بنده به ياد ندارم در كل زمان جنگ چنين حديثي مطرح شده باشد و پس از جنگ نيز به صورت شفاهي طي چند سال اخير آن‌را شنيده‌ام.»
سرهنگ حاج عباس حسيني، سرپرست تيپ 2 اباعبدا…الحسين(ع)، سرهنگ حاج‌محمد قرباني، سرهنگ عباس كوهي و چند نفر از رزمندگان با سابقه در جنگ نيز يادآور شدند كه «هيچ حديثي از امام رضا(ع) در اين‌باره در كل دوران جنگ نشنيدند.»

راويان مراقب باشند
 

مؤسسه تفحص سيره شهدا يكي از فعال‌ترين مؤسسه‌هاي فرهنگي کشور است كه رسالت انعكاس حقيقت دفاع مقدس را در قالب‌هاي فرهنگي و هنري و روايت‌گري در كاروان‌هاي راهيان‌نور طي يك دهه بر عهده دارد. اين مؤسسه كه با همت مرحوم حجت‌الاسلام ضابط راه‌اندازي شد، اكنون با عضويت صدها طلبه بسيجي، حضور تبليغي فعالي در مناطق جنگي دارد.
حجت‌الاسلام حسين جوشقاني، يكي از مسئولان اين مؤسسه مي‌گويد: «محققان و پژوهشگران اين مؤسسه پس از شنيدن اين حديث و برخي روايات حاشيه‌اي آن، پس از مدت‌ها تحقيق و بررسي به سند و مدرك معتبري در اين زمينه نرسيدند و متوجه شدند اصلاً چنين روايتي وجود ندارد.»
وي با اشاره به انتشار برخي روايات غير واقعي در ميان زائران مناطق جنگي در سال‌هاي گذشته و غفلت و بي‌توجهي برخي راويان در اين زمينه يادآور شد: «به همه راويان جنگ تذكر جدي داده شده تا از گفتن اين حديث بپرهيزند و هيچ يك از اعضاي اين مؤسسه چنين مطلبي را بيان نمي‌كنند. علاوه بر اينكه همه افراد بايد در روايتگري و بيان مطالب آن هم از سوي امامان معصوم(ع)، كاملاً مراقب باشند.»
حجت‌الاسلام محمد صادقي، روايتگر با سابقه جنگ و پژوهشگر مؤسسه تفحص سيره شهدا كه وظيفة بررسي اين روايت را بر عهده داشته است مي‌گويد: «پس از طرح اين حديث در بين زائران مناطق جنگي، بنده تمامي منابع موجود را كه به حركت امام رضا(ع) از مدينه تا مرو پرداخته بود، مطالعه کردم تا اينكه متوجه شدم هيچ سند و منبعي حتي يك جمله يا كلمه كه به حضور حضرت امام رضا(ع) در هشت ضلعي شلمچه يا عبور ايشان از آن‌جا اشاره نموده باشد، وجود ندارد.»
وي با اشاره به انتشار برخي آثار تحقيقي ارزشمند آستان قدس رضوي از جمله كتاب «جغرافياي تاريخي هجرت امام رضا(ع) از مدينه تا مرو» گفت: «علاوه بر مطالعات گسترده در آثار تاريخي، شخصاً سفري به كتابخانه آستان قدس رضوي مشهد داشتم و پس از مطالعه بيشتر معلوم شد كه امام رضا(ع) از مسير شط و از بصره به اهواز تشريف برده‌اند و كميت و كيفيت سفر ايشان از بصره به اهواز هم نامعلوم است. البته در صورت ورود ايشان از مسير آبي، حضرت بايد از آبادان به اهواز تشريف آورده باشند، چرا كه تنها مسير آبي بصره به اهواز، از «اُبله» بصره به سمت آبادان يا «عبادان» آن‌روز انجام مي‌گرفته است.»
اين محقق مي‌افزايد: «متأسفانه با وجود حقايق والا و بي نظير دفاع مقدس هنوز كه هنوز است برخي با گفتن مطالب غير واقعي چهره دفاع مقدس را مخدوش مي‌سازند. به عنوان مثال در يکي از دانشگاه‌ها يك راوي ادعا کرده: «غاده همسر چمران پس از شهادت مصطفي چمران، به مدت شش ماه، در بهشت زهرا و در کنار مزار همسرش مي‌خوابيد!» در حالي كه اين مطلب دروغ و كذب محض است.»
حجت‌الاسلام محمدصادقي با اشاره به برخي ريشه هاي ادامه يافتن انتشار حديث شلمچه، برخي از مسئولان راهيان نور و برخي از مداحان كم‌سواد را عامل آن برشمرده و گفت: «بنده شخصاً به برخي از اين مسئولان نسبت به غيرواقعي و بي‌سند بودن اين حديث تذكر داده‌ام، ولي باز هم شاهديم كه در رسانه‌ها و تلويزيون اين حديث را براي مردم مي‌گويند و به دنبال ساختن مستند تلويزيوني براي آن هستند.»

در هيچ منبعي يافت نشد
 

با توجه به جايگاه ويژه و با عظمت خاندان اهل‌بيت(ع) در ميان مردم ايران، در هرگوشه‌اي از اين سرزمين، بقعه و بارگاهي از فرزندان چندين نسل بعد از اين خاندان بنا شده است. وقتي فرزندان اهل‌بيت(ع)، چنين جايگاهي در ميان فرهنگ ايراني يافته‌اند، طبيعي است كه در هر نقطه‌اي كه امام معصوم(ع) توقفي كوتاه داشته يا نمازي گذارده، قدمگاهي بنا شود.
از همين رو در تمام مسير حركتي امام رضا(ع) از 12 قرن پيش تا كنون، و در هر جايي كه امام حتي توقفي كوتاه داشته‌اند، قدمگاهي ساخته شده است. اين پرسش به صورت جدي مطرح است در صورتي كه يادمان‌هاي حضرت امام رضا(ع) با توقفي كوتاه بر پاي چشمه يا چاه آبي پس از دوازده قرن بر جاي مانده چگونه اتراق شبانه‌روزي ايشان در شلمچه و نماز خواندن و صدور حديثي آن‌چناني آن هم در حضور همه اهل كاروان و همراهان ايشان در هيچ منبع و سند تاريخي، حتي به صورت اشاره و گذرا، با سلسله روايي ضعيف يا قوي ثبت و درج نگشته است؟
حجت‌الاسلام شيخ نجم‌الدين طبسي، كارشناس برجسته كلام و تاريخ اسلامي و استاد حوزه علميه قم، پس از تحقيق در اين زمينه گفت: «پس از بررسي و تحقيق چنين مطلبي را [حديث منسوب به امام رضا(ع) درباره شلمچه] بنده در هيچ منبعي نيافتم. كساني كه مدعي حضور امام هشتم(ع) در شلمچه و بيان حديثي منسوب به ايشان هستند، بايد اسناد و مدارك خود را ارائه دهند و اين در حالي است كه كارشناسان خبره حديث و تاريخ بايد نظرات خود را در مورد درستي يا نادرستي آن گفته و سپس اين حديث انتشار يابد.»
وي با اشاره به پيشگويي وقايع آخرالزمان در كتاب «فتن و ملاحم» توسط برخي از معصومين(ع) اظهار داشت: «در يكي از پيشگويي ها امام علي به جنگي در بين صحراي بصره و آبادان در آخرالزمان اشاره فرموده‌اند، اما آيا اين جنگ، همان جنگ بين ايران و عراق بوده يا نه؟ جاي بحث دارد، در ضمن اينكه اين پيش‌گويي هيچ ارتباطي به حضور و عبور امام هشتم(ع) در شلمچه ندارد.»
براي اطمينان و يقين افزون‌تر در مراحل تحقيق و آگاهي يافتن از نظرات كارشناسان برجسته و گروه‌هاي تحقيقاتي، بهترين مسير به دست آوردن يافته‌هاي تحقيقي و پژوهشي انجام گرفته به صورت ميداني و كتابخانه‌اي مراکز تحقيقاتي معتبر است.
مسئول مركز پاسخگويي دارالحديث قم، با سابقه‌اي طولاني در پژوهش و تحقيق در يكي از معتبرترين دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي حديثي عالم اسلام به مدت دو دهه متوالي پاسخگوي پرسش‌هاي جويندگان حقيقت از احاديث و سخنان اهل‌بيت(ع) است.
حجت‌الاسلام حائري، با اشاره به طرح اين پرسش از پانزده سال پيش تا كنون مي‌گويد: «يك تيم مستقل تحقيقاتي متشكل از متخصصان علوم حديث در اين مؤسسه در پي يافتن سند و مدرك حضور امام هشتم(ع) در شلمچه و همچنين حديث منسوب به ايشان درباره شلمچه و شهداي آن، تمامي كتاب‌هاي جديد و قديم از شيعه و سني را بررسي و مطالعه نمودند، اما هيچ نشانه‌اي حتي به‌اندازه يك جمله يا يك كلمه هم يافت نشد. اگر چه ادعا نمي‌كنيم كه اصلاً نيست، اما با بررسي‌هاي فراوان هيچ سندي براي آن پيدا نشد و بهتر است مدعيان طرح اين حديث، منابع و اسناد خود را ارائه نمايند.»
به نظر مي‌رسد گويندگان و عناصر طرح چنين حديث غيرمستند و مجهولي با استفاده از روايت معروف پيش‌گويي اميرالمؤمنين علي(ع) درباره سرزمين كربلا در سال 36 هجري قمري، افدام به شبيه سازي روايتي از اين دست براي شهداي شلمچه نموده باشند. اين روايت كه از راه‌هاي متعدد و اقوال گوناگون با‌اندكي تفاوت ذكر شده، چنين است: «جردا بنت سميم همسر هرثمه بن ابي مسلم مي‌گويد: «چون همسرم از جنگ صفين بازگشت، برايم گفت: «چون از صفين بازگشتيم به سرزميني به نام كربلا رسيديم. علي(ع) در آنجا نماز گذارد و سپس مشتي خاك را از زمين برداشت و استشمام نمود. آنگاه به خاك در دستش رو نموده و گفت: «واي بر تو اي خاك كربلا! به راستي از خاك تو مردماني بر مي‌خيزند كه ، بدون حساب وارد بهشت مي‌شوند »
در روايت ديگري آمده است حضرت امير(ع) به هنگام رفتن به صفين چنين فرمودند: «همين جا، محل فرود كاروان آنان است و همين نقطه، جاي ريختن خون پاكشان!»
دقت در بخش‌هايي از اين روايت و شباهت‌هاي لفظي آن با حديث منسوب به امام هشتم(ع) درباره شلمچه، نشان از بهره‌مندي طرح كنندگان آن از واژگان روايت حضرت امير(ع) دارد.
با توجه به مستندات فوق و همچنين آثار تحقيقي مورخان «امام رضا(ع) از بصره به سوي اهواز حركت كرد ولي از جزئيات مسير حركت امام رضا(ع) و منزل گاه‌هايي كه حضرت در آن توقف فرمودند، منابع، هيچ گزارشي ارائه نكرده‌اند. آنچه مسلّم است، منازلي را كه «قدامه بن جعفر» شصت سال بعد از عزيمت امام رضا(ع) در كتاب «الخراج و الجرائح» نام برده با توجه به مدت زمان كوتاهي كه عمدتاً نمي‌تواند، تحولات عمده‌اي در منزل گاه‌هاي آبي و خاكي بصره به سوق الاهواز به وجود آمده باشد، قريب به يقين همان منازلي است كه حضرت رضا(ع) در سال 200 ه.ق از آنجا عبور كرده كه شرح آن به تفصيل (در كتب تاريخي) آمده است.»

بدترين نوع دروغ و عقوبت عظيم آن
 

يافت نشدن هيچ سند و مدرک معتبري از روايت حضور امام رضا(ع) در شلمچه در ميان حجم عظيم منابع و آثار مکتوب تاريخ اسلام نشان از غيرواقعي بودن اين روايت دارد. در اين صورت کساني که با علم و آگاهي اقدام به انتشار و گفتن چنين روايتي مي‌نمايند معصيت کبيره و گناه بزرگي را مرتکب مي‌شوند که در اسلام از آن به عنوان «دروغ بستن به معصوم(ع)» نام برده مي‌شود.
در طول تاريخ اسلام هيچ عاملي به‌اندازه انتشار روايات ضعيف، احاديث غير واقعي و جعلي و اقوال منسوب به معصومين که مغايرت جدي با مباني شريعت اسلامي و قرآن دارد؛ در بي‌اعتبار کردن ارزش و عظمت اهل بيت(ع) نقش نداشته است.
علامه طباطبايي عوامل اصلي از اعتبار‌انداختن سخنان سراسر علمي – عقلي اهل بيت(ع) و سقوط مرجعيت علمي معصومين(ع) در جامعه اسلامي و همچنين ورود خرافه‌هاي گوناگون و خوردن مارك باطله بر پيكر احاديث را به واسطه «پيدا شدن عده قابل توجهي از ظاهرالاسلام‌هاي اسرائيلي و نقل اخبار و معارف انبياي سلف آنطور كه دلشان مي‌خواسته و تهيه و جعل حديث و بازارگرمي جمعي از جاه طلبان و سود پرستان براي كسب امتيازات اجتماعي و مقاصد سران امور و متنفذين وقت» عنوان کرده است.
در حقيقت دروغ بستن به معصومين (ع) كه از جانب آنان به عنوان يكي از بزرگترين گناهان برشمرده است، نتيجه‌اي جز بي اعتبار نمودن امامان معصوم(ع) در سطح جامعه اسلامي نداشته و ندارد.
مرحوم ميرزا حسين نوري طبرسي معروف به محدث نوري و استاد برجسته حاج شيخ عباس قمي صاحب مفاتيح الجنان، با اشاره به شرايط متعدد روايتگري و نقل حديث از رسول خدا(ص) و امامان معصوم (ع) بزرگي و عظمت دروغ بستن به معصومين را يادآور شده و مي‌گويد: «مخفي نماند كه كذب بر خداوند و رسول و ائمه طاهرين(ع) از معاصي كبيره و گناهان عظيمه در نزد مسلمين است. بلكه «ابن حجر عسقلاني» در كتاب زواجر نقل كرده از جماعتي، كه آن موجب كفر است…»
اين حساسيت بزرگان و عالمان ديني در نقل احاديث و مراعات و دقت در صحّت و سلامت روايت، تا جايي بوده كه در برخي از ادوار تاريخي در صورتي كه طلبه يا محقق ديني حديثي با منابع و اسناد ضعيف بيان مي‌كرده، عالمان و محدثان قم آن طلبه را از شهر اخراج و تبعيد مي‌کرده‌اند.
علاوه بر اين حساسيت فقها و مجتهدين در كليه رساله‌هاي عمليه، دروغ بستن به خدا و معصومين(ع) را چه به صورت نوشتن و گفتن و چه به صورت اشاره، باعث بطلان روزه دانسته‌اند. حتي اگر بلافاصله عنوان نمايد كه دروغ گفته و توبه نمايد. بنا بر احتياط، كفاره جمع بر چنين شخصي واجب مي‌شود به اين معنا كه علاوه بر گرفتن شصت روز روزه، بايد يك برده را آزاد نموده و شصت فقير را نيز اطعام نمايد.
امام باقر(ع) به شاگردي از شاگردانش فرمودند: «يك دروغ نيز از قول ما مگو زيرا، آن دروغ تو را از دين حنيف اسلام خارج مي‌سازد.»
امام صادق(ع) نيز فرموده‌اند: «دروغ بستن به خدا و پيغمبر و اوصياي ايشان از گناهان كبيره است و رسول خدا(ص) فرموده‌اند كه: «اگر كسي چيزي به من نسبت دهد كه من آن را نگفته باشم، جايگاهش از آتش دوزخ آكنده باد!» … به خدا سوگند كسي به ما دروغ نبندد مگر آنكه خداوند حرارت آتش را به وي بچشاند.»
از كعب الاحبار، ابوهريره، زهري و حديث سازان دستگاه اموي و عباسي آن روز تا رسانه‌هاي يهودي و اسرائيلي امروز ميليون‌ها جمله جعلي و دروغين را براي بي اعتباري پاكترين مخلوقات عالم يعني معصومين(ع) منتشر ساخته‌اند. اما به استواري و قوام قرآن عظيم هيچ ناراستي و ناسره اي که قامت شريعت احمدي را خم سازد و سر اعظم آن ولايت را به فراموشي سپرد؛ تاکنون ياراي رويارويي در برابر حق را نيافته است.
هنوز كه هنوز است امت اسلام صوت زيباي پيام‌آور رحمت و ترنم آسماني پدر امت حضرت ختمي مرتبت را به روشني مي‌شنوند كه فرمودند: «بدترين روايت‌ها، روايت دروغ است.»

پي نوشت ها :
 

ماهنامه امتداد، ش 46 و 47(آبان 88) مقاله هشت ضلعي شلمچه، قدمگاه امام هشتم ـ صديقه رضواني نيا
بحارالانوار، ج 41، ص 286؛ امالي شيخ صدوق، ص 199؛ ارشاد شيخ مفيد، ج 1، ص 332؛ مناقب آل ابي‌طالب، ج 2، ص 136.
جغرافياي تاريخي هجرت امام رضا از مدينه تا مرو، جليل عرفان‌منش، ص47، نشر آستان قدس رضوي.
شيعه، مكاتبات و مذاكرات كربن با علامه طباطبايي، ص 33 و 34.
لوءلوء و مرجان، محدث نوري، ص 106 تا 128.
سايت تبيان، 10/09/1387، مقاله تاريخچه حوزه علميه.
تحرير الوسيله امام خميني،ج1،‌ فصل احكام روزه، ص 519 ، 527، 528.
اصول کافي، ج2، باب دروغ، حديث 1.
بحارالانوار، ج2، ص 117.
بحارالانوار، ج15، ص 42.
 

منبع: ماهنامه امتداد شماره 50.

 

دیدگاهتان را ثبت کنید

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد