5- اخی رسول الله

اخ به معنای برادر، رفیق، در اصل کسی را می گویند که با دیگری در پدر و مادر یا در یکی از آن شریک است (قرشی، 1371 ش: ج1، ص 36) و یا همیشه بودن یعنی از یک پستان شیرخوردن با دیگری مشترک باشد (برادر رضایی) او را برادر گویند و هر که با دیگری در قبیله و یا در دین یا در صفت یا در معامله و یا در مودت و یا در غیر این ها شریک داشته باشد را «برادر» گویند. (راغب اصفهانی، 1412 ق: ص 68) در قرآن مجید هم در معنای اصلی و هم در معنای مجازی هر دو به کار رفته است: «ثم ارسلنا موسی و أخاه هارون بآیاتنا» (المومنون/45) که در معنای اصلی و حقیقی خود به کار رفته است و در آیات دیگر مانند: و الی عاد أخاهم هودا» (الاعراف /65) در معنی مستعار خود به کار رفته است. آیه «إنما المومنون إخوة» بهترین قالب ارتباطی میان انسان و معبود خود، قالب دعا و نیایش است. به طوری که در فرهنگ شیعی مهم ترین آموزه های دینی از این طریق بیان شده است. با توجه به این که دعای افتتاح دربردارنده سه اصل از مهم ترین اصول دین یعنی توحید، نبوت و امامت می باشد؛ لذا می تواند یکی از تأثیرگذارترین ادعیه در جهت تعمیق اثرات معنوی دعا و تحکیم زیربنای اعتقادی افراد گردد. هر کدام از دعاهایی که از پیامبران و امامان معصوم (ع) به دست ما رسیده، خوانی است آسمانی که برای ما گسترده اند تا از آن بهره گیریم و به غنای معنوی دست یابیم. (الحجرات /10) می گوید اخ در معنای مستعار خود به کار رفته است. (راغب اصفهانی، 1412 ق: ص 68) و در قاموس گفته شده ممکن است اخوة و اخوان در این دو آیه راجع به حقیقت خانواده در قیامت باشد و گفته اند که اخوان جمع اَخ به معنی رفیق است یعنی اگر اخ به معنی برادر حقیقی باشد جمع آن اخواه و اگر به معنی صدیق باشد جمع آن اخوان است و نیز در یک محل برادران دینی که بنابر مشهور غیرحقیقی اند، اخوه اطلاق شده است. (قرشی، 1371 ش: ج 1، ص 36) اما قول خداوند که فرموده: «إنما المومنون إخوة فأصلحوا بین أخویکم و اتقوا الله لعلکم ترحمون» (الحجرات /10)، درحقیقت مومنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا دارید، امید که مورد رحمت قرار گیرید.» «این نیست و جز این نیست مومنان برادران یکدیگرند در دین، زیرا منتسب به اصل واحدند که ایمان و توحید باشد پس باید میان ایشان نزاع و شقاق نباشد و اگر بر سبیل ندرت خلاف و نزاع واقع شود، پس به صلاح آرید میان برادران خود به کف ظالم و اعانت مظلوم و یاری آنان و بترسید و امیدوار باشید به رحمت خداوند. مقام جلالت و عظمت مؤمن به مرتبه ای است که خدای تعالی مؤمن را از نور عظمت و جلال کبریایی خود خلق فرمود و به سبب کلمه توحید ربط معنوی و نسبت ایمانی میان آن ها برقرار گردانید بدین رابطه برادر یکدیگر شده اند.» (حسینی شاه عبدالعظیمی، 1363 ش: ج12، ص 186) امام
(عج) با بیان ویژگی «أخی رسولک» مضمون عقد اخوت را مطرح می کنند و قرابت و نزدیکی هر چه بیشتر پیامبر اکرم (ص) و علی بن ابی طالب (ع) را نمایان می کنند تا هر چه بیشتر مردم اینان را شناخته و از طرفی مردم دنیا بدانند که در میان مسلمین آدابی است که همه با هم برادرند و این خود یک نمونه ای از پیوستگی و انسجام و اتحاد اهل ایمان و دستور اخلاقی اجتماعی است برای هر آن که تعقل کند چرا که از همان اولین مرتبه، شخص اول اسلام با شخص دوم دست برادری داده و تمام مردم را به این امر ترغیب نموده اند. در روایات بسیاری است که رسول خدا (ص) با امیرالمومنین (ع) خطاب برادری نموده و مرتبه اخوت و نزدیکی را به آن بزرگوار رسانیده است. (زمردیان، 1350 ش: ص 321) مثلا رسول خدا (ص) فرمود: همانا خداوند تبارک و تعالی اطاعت من را بر شما واجب گرداند و شما را از عصیان و سرپیچی من نهی فرمود و بعد از من اطاعت از علی (ع) را همانند اطاعت من بر شما واجب گرداند و او را برادر و وزیر و جانشین و وارث من قرار داد. (مجلسی، بی تا: ج38، ص 91) یکی از افتخارات حضرت علی (ع) است که در اوایل هجرت، وقتی پیغمبر اکرم (ص) عقد مؤاخات «برادری» بین مهاجرین و انصار برقرار کردند یعنی آنها عقد اخوت خواندند، علی (ع) را به عنوان برادر خود انتخاب کردند و با او عقد اخوت خواندند. (ایزدی، 1383 ش: 195) «پیامبر اکرم (ص) در آن مجلس تاریخی برای هر کس با فرد معین پیمان برادری بست اما علی (ع) را نگاه داشت تا به عنوان برادر خود با او پیمان بندد و او به راستی حق این برادری را ادا کرد، دین پیامبر را که گرامی ترین یادگار اوست هم در زمان پیامبر و هم پس از ایشان حفظ کرد، با وجود آزمون های دشوار که پیش رو داشت.» (طالعی، 1387 ش: ص44) حضرت محمد مصطفی (ص) فرمودند: «إن المومن أخو المومن عینه و دلیله لا یخونه و لا یظلمه و یا یغشه و لا یعده عده فیخلفه» (کلینی، بی تا: ج2، ص167؛ محدث عاملی، بی تا: ج12، ص 205؛ مجلسی، بی تا: ج71، ص 268)، «به درستی که مومن برادر مومن، به منزله ی چشم اوست و دلیل است به کارهای خیر، خیانت نکند او را و ظلم ننماید او را و غش نکند با او، وعده ننماید به وعده ای که تخلف کند او را.» پس مقام برادری رسول اکرم (ص) با علی (ع) امری مسلم است هم چنان که در زیارت آن بزرگوار آمده است. «… اخ الرسول و زوج البتول» و در دعای ندبه نیز امام زمان (عج) می فرمایند: «ثم قال انت اخی… .»

6- حجه الله

حجت به معنی دلیل است و برهان نیز به معنی دلیل روشن، دلیل را به واسطه ی روشن بودن، برهان و به واسطه ی دلالت بر مقصود حجت گویند. (قرشی، 1371 ش: ج3، ص 105) و حجت دلالتی است روشن براساس مستقیم با قصد و هدف مستقیم و چیزی که برصحت و درستی یکی از دو نقیض اقتضاء و حکم می کند. و به جاده و راه که مقصود منظور انسان است، حجت گفته می شود به دلیل و برهان حجت اطلاق می شود. زیرا گوینده قصد دارد به وسیله آن مطلب خود را برای دیگران ثابت کند. (راغب اصفهانی، 1412 ق: ص 219) در این بند از دعا می فرماید: «حجتک علی خلقک» یعنی علی حجت تو بر خلق می باشد. حجت بودن امیرالمومنین (ع) یعنی ایشان حجت و دلیلی است که به واسطه وجود مقدس شان عذری برای ما در ترک انجام وظایف نیست در صورتی که قدرت داشته باشیم.

در مورد تفسیر آیه «… فلله الحجة البالغة» (الانعام/49) از حضرت صادق (ع) سوال کردند، حضرت فرمودند: «خداوند در روز رستاخیز به بنده خویش می گویند بنده من! آیا می دانستی
(و گناه کردی) اگر بگوید آری، می فرماید چرا به آن چه می دانستی عمل نکردی؟ و اگر بگوید نمی دانستم، می گوید چرا یاد نگرفتی تا عمل کنی؟ در این موقع فرد می ماند و این است معنی حجت بالغه.» (بحرانی، 1416 ق: ج2، ص493؛ قمی مشهدی، 1368 ش: ج 4، ص 474) و همین طور از حضرت باقر (ع) روایت است که فرمود: «نحن الحجة البالغة علی ما دون السماء و فوق الارض» (مجلسی، بی تا: ج26، ص 105؛ حسینی شاه عبدالعظیمی، 1363 ش: ج3، ص 399؛ لاهیجی، 1373 ش: ج1، ص 841)، «مائیم حجت بالغه بر کسانی که در آسمان و روی زمین هستند.

بیشتر بخوانید: دعای افتتاح منقول از حضرت بقیةالله (ارواحنا له الفداء)

7- آیت کبرای الهی

حضرت مهدی (عج) در این بند از فراز نورانی یکی دیگر از اوصاف و ویژگی های، امیرالمومنین را بیان داشته اند «و ایتک الکبری» علی نشانه ی بزرگ خدا است و شاید این سوال در ذهن نقش ببندد که مگر می شود بنده ای از بندگان خدا آیه ای از آیات و بزرگترین آیت و نشانه او باشد؟ قرآن همه ی موجودات را آیات خدا می داند. هر چیزی که در جهان وجود دارد مخلوق خداوند است و نشانه ای از نشانه های خداست و دلالت بر وحدانیت و یگانگی خدا می کند. این ها همه آیات عمومی خدایند. اما عبارت «و ایتک الکبری» می رساند که برخی از آیات بزرگتر و مهم ترند. انبیاء خدا و اولیائش آیات خداوند هستند بدان جهت که هم با زبان و هم با عمل خود بشر را به سوی سعادت و تقرب به خدا دعوت می کنند. بنابراین کلمه ی آیت مفهومی دارد که دارای شدت و ضعف است بعضی از آیات در آیت بودن اثر بیشتری دارند و بعضی اثر کمتری. بعضی از انسان ها آیه کبری حقند و نشانه ی بزرگ یا بزرگترین نشانه اویند چون در وجود آن ها خصیصه هایی نهفته است که می توانند آینه تمام نمای حق تعالی باشند و از مظاهر علیای صفات و اسماء الهی، از سوی دیگر بعضی آیات در آیت بودن تنها یک جهت دارند یعنی از یک جهت نمایشگر و یادآورنده صانع خویشند و بعضی از آیات دارای جهات بسیارند. انبیاء خدا و اولیاءاش آیات خدا هستند، بدان جهت که هم با زبان و هم با عمل خود بشر را به سوی سعادت و تقرب به خدا دعوت می کنند. (طباطبایی، 1374 ش: ج1، ص 378) حضرت علی (ع) یکی از همان آیات بزرگ حق است و پس از رسول خدا (ص) آیتی بزرگتر از آن در جهان بشریت وجود ندارد. در این قسمت امام (ع) می فرمایند: حضرت علی (ع) نشانه ی بزرگ تو است. خداوند در قرآن فرموده: «لقد رأی من آیات ربه الکبری» (النجم/18). «به راستی که {برخی} از آیات بزرگ پروردگار خود را بدید.» «پیامبر اکرم (ص) در شب معراج به سماوات عالیات، از آیات قدرت پروردگار خود آیات بزرگتر را که دلالت داشتند بر کمال قدرت حضرت عزت دید، آیت های پروردگار خود را که بزرگترین آیاتند مثل دیدن بهشت و جهنم و عرش و کرسی و سایر ملائکه و ملکوتیه.» (حسینی شاه عبدالعظیمی، 1363 ش: ج12، ص 335) و همچنین حضرت رسول اکرم (ص) به حضرت علی (ع) فرمود: یا علی به درستی که خداوند تو را حاضر نمود با من در هفت موضع (که یکی از آن مواضع) در شبی که مرا به آسمان برد. (قمی، 1367 ش: ج2، ص 335) و نیز روایت شده که حضرت علی (ع) فرموده اند: «مالله عزوجل آیة هی اکبر منی» (کلینی، بی تا: ج1، ص 61؛ عطاردی، بی تا: ج1، ص 380)، «برای خدای عزوجل آیتی بزرگتر از من نیست.» بنابراین با توجه به این روایت و متن دعا و روایت نقل شده از پیامبر (ص) در مورد آیه (نجم/18) روشن می شود که منظور از آیت کبری حضرت علی (ع) می باشد. چرا که او امیرالمومنین وصی رسول الله، عبدالله، ولی الله، و اخی رسول الله و حجت الله است. آری او آیت بزرگ خدا و او است که بعد از رسول اکرم (ص) خداوند همه ی خوبی ها و آیات خود را در او اجتباء و جمع کرده است.

8- نبأ عظیم

در آخرین کلام از درود خاص در این بند از دعای افتتاح حضرت علی (ع) نبأ عظیم معرفی شده اند. «النبإ العظیم» اشاره به آیه قرآن دارد: «عم یتساءلون، عن النبإ العظیم» (النبأ/ 2-1)، «از چه سوال می کنند از خبر بزرگ» امام (عج) در دعا می فرمایند: «حضرت علی» نبأ عظیم است. «الذی هم فیه مختلفون» (النبأ/3)، «که درباره آن با هم اختلاف دارند» یعنی بر امامت و ولایت علی (ع) اختلاف داشتند پس خبر بزرگ قرآن، ولایت و امامت علی (ع) است. این تعبیر حاکی از عظمت ایشان است که آینه تمام نمای حق و نشانه عظمت و بزرگی پروردگار است. امام غایب (عج) پیرو درودهای خود، ارکان اصول عقاید را نیز پی ریزی کرده و در هر جمله بابی از آیات قرآنی رابه سوی ما گشوده و این جاست که راز وجه تسمیه ی این دعا به افتتاح بر ما بیشتر روشن می گردد. نبأ: خبری است که فایده و سود بزرگی دارد، که از آن خبر علم و دانش حاصل می شود و بر ظن و گمان غلبه می کند، هیچ گاه گفتن خبر به معنی نبأ درست نیست. مگر این که سه اصل و نتیجه ای که گفته شد و از نبأ فهمیده می شود در آن باشد. 1- سود و فایده 2- علم و دانش 3- غلبه برظن و گمان و به خبری که دروغ نباشد، مثل تواتر و خبر از سوی خدا و از سوی نبی. (راغب اصفهانی، 1412 ق: ج4، ص281) در بیشتر تفاسیر و روایات اهل بیت (ع) در ذیل سوره نبأ آیه «عن نبأ العظیم» چنین آمده است:
1- «نبأ عظیم، جمیع اصول اسلام، که آن اثبات صانع و صفات ثبوتیه و سلبیه الهی و ملائکه و بعث و بهشت و جهنم و رسالت و خلافت است.
2- مراد قرآن است که مخبر باشد بر وقوع بعث و مصدق نبوّت است.» (طبرسی، 1360 ش: ج10، ص 639)
3- نبأ عظیم، نبوت حضرت خاتم (ص) که کفار به هم گفتند: آیا این شخص پیغمبر است یا شاعر یا ساحر یا مجنون. (حسینی شاه عبدالعظیمی، 1422 ق: ج14، ص 9)
4- مراد از نبأ عظیم، ولایت حضرت امیرالمومنین (ع) است و احادیث دال است بر آن، از جمله: الف: سدی روایت نمود که حضرت پیغمبر (ص) فرمودند: مراد از نبأ عظیم ولایت حضرت علی بن ابی طالب (ع) است که خلایق را در قبر از آن سوال کنند و هیچ میّتی نیست در شرق و غرب عالم و در برّ و بحر، مگر آن که منکر و نکیر، چنان چه از پروردگار او و پیغمبر او سوال کنند، از ولایت علی بن ابی طالب (ع) نیز از او پرسند «فطوبی للمصدق بولایته والویل للمکذب بولایته» (کاشانی، 1366 ش: ج 10، صص 125 -126)، «پس خوشا حال آن نیک بختی که به ولایتش تصدیق نموده باشد و او را امام و پیشوای خود دانسته باشد و وای بر آن جاهل که از ولایتش بی بهره باشد.» ب: حضرت صادق (ع) فرمود: نبأ عظیم، ولایت است. (کلینی، بی تا: ج1، ص 418) ج: از حضرت باقر (ع) سوال شد از تفسیر این آیه فرمود: او امیرالمومنین (ع) است. رسول اکرم (ص) فرمودند: «یا علی أنت حجة الله و أنت الطریق الی الله و أنت النبأ العظیم و أنت الصراط المستقیم» (شیخ صدوق، بی تا ج2، ص 6) ای علی تو حجت خدا و تو راه رسیدن به خدا و تو خبر بزرگ و تو راه مستقیم هستی. علامه طباطبائی درباره این دسته اقوالی که «نبأ عظیم» را عقایدی چون اثبات صانع و صفات او و ملائکه و رسل او و مسأله حجت، بهشت و دوزخ و غیر آن بیان کرده می فرماید: “این سوره و آیه متضمن خبر از آمدن یوم الفصل و صفات آن و استدلال برحقیقت آن و تردید ناپذیری آن است و این که در روایات آمده که منظور از «نبأ عظیم» علی (ع) است، این از باب بطن قرآن است نه تفسیر لفظ آیه”. (طباطبائی، 1374 ش: ج20، صص 256 -257) در این جا این توجه را حاصل کرد که در فقرات مورد شرح در همین دعا امام زمان (عج) در فرستادن درود و صلوات به جد بزرگوارش فقط در یک جمله مقام ولایت عهدی آن بزرگوار را تثبیت کرده و تمام مطالب فشرده در چند صد کتاب را در این عبارت خلاصه کرده و عرض می کند: «اللهم و صل علی علی أمیرالمومنین و وصی رسول رب العالمین عبدک و ولیک و أخی رسولک و حجتک علی خلقک و أیتک الکبری و النبإ العظیم»

* نتیجه گیری

بهترین قالب ارتباطی میان انسان و معبود خود، قالب دعا و نیایش است. به طوری که در فرهنگ شیعی مهم ترین آموزه های دینی از این طریق بیان شده است. با توجه به این که دعای افتتاح دربردارنده سه اصل از مهم ترین اصول دین یعنی توحید، نبوت و امامت می باشد؛ لذا می تواند یکی از تأثیرگذارترین ادعیه در جهت تعمیق اثرات معنوی دعا و تحکیم زیربنای اعتقادی افراد گردد. هر کدام از دعاهایی که از پیامبران و امامان معصوم (ع) به دست ما رسیده، خوانی است آسمانی که برای ما گسترده اند تا از آن بهره گیریم و به غنای معنوی دست یابیم. سخن این است که در لابه لای سطور هر دعا، به قدری حقایق نهفته است که زاد و توشه حرکت همیشگی کاروان انسان ها را به سر منزل انسانیت بسنده است، به این شرط که ژرف در آن ها بنگریم و عبارات آن را که در کمترین کلمات، عمیق ترین معانی را دارند سرسری نگیریم و از آن آسان نگذریم. ذکر صلوات در سخنان ائمه مهدی (ع) مورد اهمیت شایانی بوده است به خصوص در دعای افتتاح که، صلوات جامع است، زیرا پس از حمد الهی، بر یکایک معصومین سلام و درود فرستاده شده تا ضمن تصدیق حجیت هر یک از ایشان، بر وجود ملازمت میان سه اصل توحید، نبوت و امامت تأکید گردد.

پی‌نوشت‌ها:

1. دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.
2. دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.

نمایش منبع ها:
قرآن کریم
نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، انتشارات غرفة الاسلام، بی جا، بی تا.
ابن فارس، ابی الحسین احمد، معجم المقایس فی اللغه، دارالکفر، بیروت، 1415 ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار صادر، بیروت، 1414 ق.
الحرانی، ابی محمد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول 6، جامعه مدرسین، بی جا، بی تا.
الزبیدی، سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، دارلیبیا بنغازی، بی جا، بی تا
ایزدی، عباس، شرح و تفسیر (عرفانی، فلسفی و اخلاقی) دعای افتتاح، آفتاب خوبان، بی جا، 1383 ش.
بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بنیاد بعثت، تهران، 1416 ق.
حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثناعشری، انتشارات میقات، تهران، 1363 ش.
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح جوهری، دارالعلم للملابین، بیروت، 1407 ق.
حسینی طهرانی، سید محمد حسین، امام شناسی، موسسه ترجمه و نشر دوره ی علوم و معارف اسلامی، بی جا، 1422 ق.
حسینی مرعشی تستری، نورالله احقاق الحق و ازهاق الباطل، به اهتمام حسن الغفاری، کتابفروشی اسلامیه، بی جا، 1388 ش.
حکیمی، محمد رضا، الحیاه با ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی جا، بی تا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ناشر دارالعلم الدار الشامیه، دمشق بیروت، 1412 ق.
راوندی، قطب الدین، الدعوات، انتشارات مدرسه امام مهدی (ارواحنا فداه)، قم، 1407 ق.
زمردیان، احمد، بیان حقیقت بیانات ولی عصر (عج) شرح افتتاح، کتابفروشی اسلامیه، بی جا، 1350 ش.
سید طاووس، علی بن موسی، منهج الدعوات و منهج العبادات، دارالذخائر، بی جا، بی تا.
سیوطی، عبدالرحمن جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ق.
صابری یزدی، علیرضا، الحکم الزاهره، ترجمه محمد رضا انصاری، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، بی جا، بی تا.
صدوق، محمد بن علی بن حسین (ابن بابویه) قمی، علل الشرائع، ناشر داوری، بی جا، بی تا.
صدوق، معانی الأخبار، جامعه مدرسین، بی جا، بی تا.
صدوق، عیون الاخبار الرضا، نشر جهان، تهران، بی تا.
طالعی، عبدالحسین، درسهایی از دعای افتتاح، شرکت نشر بهینه فراگیر، تهران، 1387 ش.
طاهری، مرتضی، امام یگانه دوران، انتشارات دلیل ما، تهران، 1384 ش.
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1374 ش.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه مترجمان، انتشارات فراهانی، تهران، 1360 ش
عطاردی، عزیزالله، مسند الإمام الرضا، آستان مقدس (کنگره)، بی جا، بی تا.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، انتشارات اسماعیلیان، قم، 1415 ق.
فلاح، سید مجتبی، ره توشه راهیان نور (مروری بر دعای افتتاح)، رشید، قم، 1388 ش.
قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1371 ش.
قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، انتشارات پیام اسلام، قم، 1378 ش.
قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا، تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1368 ش.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، دارالکتاب، قم، 1367 ش.
کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ناشر کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، 1366 ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ترجمه حاج سید جواد مصطفوی، کتابفروشی علمیه اسلامیه، بی جا، بی تا.
لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، دفتر نشر داد، تهران، 1373 ش.
مبرِّد، محمد بن یزید، الکامل فی اللغه و الادب، دارلکتب العلمیه، بیروت، 1416 ق.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار، دارالکتب الاسلامیه، تهران، بی تا.
محدث اربلی، کشف اللغه فی معرفه الائمه، بنی هاشمی، بی جا، بی تا.
محدث عاملی، زین العابدین کاظمی خلخالی، تفصیل وسائل الشیعه الی التحصیل مسائل الشریعه، آل البیت، بی جا، بی تا.
محمدی ری شهری، محمد، فلسفه امامت و رهبری، انتشارات اسلامی، قم، بی تا.
مسعودی، علی بن الحسین بن علی، مروج الذهب، دارالمعرفه، بیروت، بی تا.
ممدوحی کرمانشاهی، حسن، شهود و شناخت، بوستان کتاب، قم، 1385 ش.
مهدوی کنی، محمد رضا، ترجمه و شرح دعای افتتاح، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1381 ش.
نجفی، هادی، ولایت و امامت، انتشارات دارالذخائر، قم، بی تا.
فصلنامه قرآنی کوثر شماره 39