پس از دفن مرده، شب اول قبر او از چه زماني آغاز مي شود و چقدر طول مي كشد؟ آيا كساني كه در دنيا براي آن مرده دعا مي خوانند در آن لحظه به او مي رسد و از عذاب او كم مي شود؟

قبل از هر چيز لازم است چند نكته را متذكر شويم.
1. انسان پس از مرگ وارد عالمي به نام «عالم برزخ» مي شود. حيات برزخي حقيقت و باطن همين عالم دنياست. دنيا ظاهري دارد و باطني، ظاهر دنيا كه بدان عالم مُلك گفته مي شود همين دنياي مادي است كه ما در آن زندگي مي كنيم كه خصوصيات خاص خودش را دارد(مكان، زمان، مادي بودن…) همين دنيا باطني دارد كه بعضي خصوصيات عالم دنيا را داراست. مثلاً شكل و اندازه و رنگ و بو در آن عالم هم وجود دارد و لكن ماده در آنجا نيست. صورت مردمان برزخي رنگ و اندازه مشخصي دارد و در آنجا خوشحالي و مسرّت و غضب و نگراني هست در آ‌نجا نور هست و لكن آنجا ماده نيست.[1]2. در بعضي از روايات از همين حيات برزخي به«عالم قبر» تعبير شده است.در روايتي است كه از امام صادق ـ عليه السّلام ـ  پرسيدند: برزخ چيست آن حضرت فرمود: قبر از هنگام مرگ آدمي است تا روزي كه قيامت مي شود[2].
پس مراد از قبر در بعضي روايات اين گودال خاكي كه بدن ميت در آن جا مي گيرد نيست بلكه مراد باطن همين قبر است كه همان عالم برزخ است. از آنجايي كه قبر خاكي جايگاه و محل استقرار بدن جسماني است و عالم برزخ نيز جايگاه استقرار روح انسان است به عالم برزخ عالم قبر نيز گفته مي شود[3].
در روايت مفصّلي است از حضرت اميرالمؤمنين كه آن حضرت در وصف مرگ انسان و انتقال او به قبر و مشاهدات او در قبر توضيحاتي مي فرمايد كه ما به قسمتي از آن اشاره مي كنيم، در بخشي كه مربوط به مرگ مؤمنان و مشاهدات آنان است اين چنين مي فرمايد: … او مي شناسد كسي را كه او را غسل مي دهد و قسم مي دهد افرادي را كه جنازة او را حمل مي كنند كه به سرعت ببرند و زودتر به خاك بسپارند و وقتي كه او را وارد در قبرش مي كنند دو مَلَك به نزد او مي آيند و آن دو، دو فرشتة بازپرسي و باز جوئي كننده از عقائد و كردار او هستند … .
با توجه به دو نكته ياد شده و اين بخش از روايت حضرت اميرالمؤمنين مي توانيم نتيجه بگيريم كه شب اول قبري كه در روايات ما براي اموات ذكر شده و شرح حال آنها در قبر مي باشد مراد شب اولي كه ما به حساب دنيايي مي سنجيم نيست يعني اين چنين نيست كه اگر ميتي را صبح دفن كنند حتما 10 يا 12 ساعت بايد بگذرد تا شب هنگام شود آنگاه فرشتگان پرس و جو بيايند و از او سؤالاتي بنمايند بلكه به محض دفن شدن، فرشتگان بازپرس به سراغ ميت مي آيند چرا كه عالم برزخ شب و روزي چون عالم دنيا ندارد و اگر شبي براي ميّت ذكر شده است، شايد شب براي او متمثل مي شود درست شبيه حالت خواب كه آدم در خواب مي بيند شبي هولناك را مي گذراند و حال آنكه در وسط روز خوابيده است همانگونه كه در وسط روز انسان خواب شب تار را مي بيند، همين طور است كه انسان را در روز دفن مي كنند و همان لحظه شب اول قبر او باشد در حقيقت ميت در عالم قبر و برزخ شب براي او نمايان مي شود در اين روايت هم آمده به محض دفن كردن ميت فرشتگان بازپرس به سراغ ميت مي آيند.
البته شب اول قبر تنها براي كساني نيست كه دفن مي شوند حتي كساني هم كه بدنشان دفن نمي شود، باز قبر دارند سؤال قبر دارند شب اول قبر هم خواهند داشت وقتي قبر را به معني عالم برزخ گرفتيم و شب آنجا را هم، مخصوص به وضع آنجا دانستيم لذا لازم نيست تا حتماً ميت دفن شود آنگاه مراسم شب اول قبر برزخ صورت پذيرد[4].
و امّا پرسش نهايي كه مربوط به تأثير دعا و يا خيرات براي ميت است بايد در جواب بگوئيم آنچه كه از روايات استفاده مي شود اين است كه هر آنچه براي اموات صورت مي پذيرد به گونه اي به آنها مي رسد.
از امام صادق منقول است: چه بسا باشد كه ميّت در تنگي و شدّتي بوده باشد و حق تعالي به او وسعت دهد و تنگي را از او بردارد پس به او گويند كه اين فرح كه براي تو روي داد به سبب نمازي است كه فلان برادر مؤمن براي تو كرد[5].
در روايت ديگري است كه حضرت فرمود:
كه بر ميت داخل مي شود در قبرش نماز و روزة و حجّ و تصدّق و ساير اعمال خير و دعا و ثواب آن اعمال براي كسي كه كرده و براي مرده هر دو نوشته مي شود[6].
آيا دعا و خيرات از طرف زنده ها موجب كاهش عذاب قبر شخص مرده مي شود؟ و اصولاً چه چيزهاي موجب افزايش يا كاهش عذاب قبر مي شود؟
آنچه در درجة اول ماية نجات و رهايي از عذاب قبر مي شود، كارهاي نيك و گفتار پسنديده اي است كه انسان در طول حيات خود انجام داده است، اما در مواردي شرع مقدس سرنوشت اموات را بوسيله ي كارهاي نيك يا بد ديگران قابل تغيير معرفي كرده است.
در يك قانون كلي حديث مي فرمايد: هر كسي سنت و روش نيكي بنياد گذارد براي او ثواب هر كسي كه به آن عمل كند مي رسد و هر كسي سنت و روش بدي بنياد نهد براي او گناه و عقاب هر كسي كه به آن عمل كند مي رسد.
پيامبرـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: روزي حضرت عيسي ـ عليه السّلام ـ از كنار قبري گذشت كه صاحب آن در عذاب بود، سال بعد نيز گذر كرد ولي از عذاب صاحب قبر خبري نبود، سبب را از خداوند پرسيد، وحي آمد كه از اين ميّت فرزندي صالحي به بلوغ رسيد و براي مردم راهي درست كرد و يتمي را پناه داد به بركت آن از پدر گذشتيم.[7]بنابر احاديث صحيح و مشهور صدقه دادن بازماندگان براي اموات سودمند است.
در روايتي سعد از پيامبرـ صلّي الله عليه و آله ـ مي پرسد، آيا صدقه دادنِ من براي روح مادرم سودي دارد؟ پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: بلي[8].
زيارت اهل قبور مستحب و سفارش شده است همچنين دعا و قرآن خواندن براي ميّت مفيد است. زيارت اهل قبور در روزهاي جمعه موجب مي شود امواتي كه در تنگي و تنگناه باشند در فراخي قرار گيرند[9]. امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: هرگاه شخصي به نيّت ميتي صدقه دهد، خداوند جبرئيل را فرمان مي دهد كه اين هديه را به قبر او برساند[10] و نيز فرمود: بواسطة نمازي كه براي ميت خوانده مي شود تنگي قبر او به فراخي تبديل مي شود[11].
ابن عباس در روايتي از رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل مي كند: خواندن سورة«تبارك الملك» بر سر قبر ميت ماية نجات از عذاب قبر است.
از كتاب دعوات قطب راوندي نقل شده است كه؛ هرگاه ميتي دفن شد، بر قبر او سه بار اين جمله را بخوانند، خداوند عذاب را از او تا روز دميده شدن صور برمي دارد، اللهم اني اسئلك بحق محمد و آل محمد ان لا تعذب هذا الميت.
رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ پس از خاكسپاري دختر گرامي خود(رقيه) با چشم گريان فرمود: از خداي سبحان خواستم عذاب قبر را از او بردارد و خداوند او را بخشيد. پس دعا مؤثر است.
اصلِ بهره مند شدن اموات؛ از فوايد اعمال صالحه و خيراتي كه بازماندگان براي آن ها مي فرستند و هم چنين رهايي و يا تحفيف عذاب قبر بواسطة كارهاي نيك بازماندگان مورد تأييد و پذيرش مشهور علماست.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. معاد، شهيد دستغيب.
2. معاد، قرائتي.
3. منازل الآخره، محدث قمي.
 
پي نوشت ها:
[1] . ر.ك: تهراني، سيد محمد حسين، معاد شناسي، ج 2، ص 185، جوادي آملي، عبدالله، معاد و قرآن، ج 4، ص 218.
[2] . نورالثقلين، ج 3، ص 554.
[3] . ر.ك تهراني، سيد محمد حسين، معاد شناسي، ج 2، ص 194، 195، سبحاني، جنب الدحيات، ج 4، ص 238.
[4] . ر.ك: جوادي آملي، عبدالله، معاد در قرآن، ج 4، ص222.
[5] . ر.ك: قمي، عباس، منازل الآخره، ص 50، به نقل از زاد المعني.
[6] . همان، ص 50.
[7] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، ج 6، ص 220، حديث 15؛ حق اليقين مجلسي، ص 489.
[8] . همان، ص 133، به نقل از فرقان القرآن، ص 133.
[9] . قمي، عباس، منازل الآخره، ص 28، به نقل از قطب راوندي، و نيز در روايتي از امام باقر ـ عليه السّلام ـ به نقل از كليني .
[10] . همان، ص 29.
[11] . كليني، محمد بن يعقوب، الفروع من الكافي، ج3، ص236، كتاب الجنائز، باب المسأله في القبر، حديث6.