شب قدر مهمترین و با ارزش ترین نقطه ی شروع زندگی معنوی انسان، شب تغییر و تحول، شب تعیین سرنوشت و شب قرار گرفتن در جاده های مهم و اساسی است، شبی که انسان با اراده و انتخاب خود تقدیری متفاوت را برای خویش رقم می زند، تقدیری که می تواند انسان را در جاده سعادت و کمال قرار دهد و یا اینکه او را در ایستگاه پایانی زندگی متوقف و زمین گیر کند و یا اینکه جان تازه ای به کالبد زندگی او ببخشد.

خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ؛[1] در آن شب هر امرى بر اساس حکمت (الهى) تدبیر و جدا مى‏گردد.»، خدای متعال در انتهای این آیه شریف با آوردن عبارت«حَکیمٍ» به این مطلب رهنمود می کنند که تقدیر و سرنوشت براساس حکمت و تدبیر رقم می خورد نه بر اساس جبر و اجبار به عبارت دیگر شب قدر شب تعیین سرنوشت است، ولی سؤالی که در این خصوص مطرح می شود این است که نقش انسان در تعیین این سرنوشت چیست؟ آیا انسان مجبور به قبول آن چیزی است که خدای متعال در این شب برای او ترسیم کرده می باشد و یا اینکه مسأله به گونه ای دیگر است.

خدای متعال در قرآن کریم حجت را با جبرگرایان تمام کرده و فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ؛[2] (امّا) خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتى) را تغییر نمى‏ دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند!» علامه طباطبایی در تبیین و تفسیر این آیه شریف به این مطلب اشاره می کنند که: «میان تمامى حالات انسان و اوضاع خارجى- چه در جانب خیر و چه در جانب شر- یک نوع تلازم است، پس اگر مردمى داراى ایمان و اطاعت و شکر باشند خداوند هم نعمت‏ هاى ظاهرى و باطنیش را به ایشان ارزانى بدارد، و همین که ایشان وضع خود را تغییر دادند و کفر و فسق ورزیدند خدا هم نعمت خود را به نقمت مبدل کند، و همین طور دچار نقمت باشند تا باز خود را تغییر دهند. همین که تغییر دادند و به اطاعت و شکر بازگشتند باز هم نقمتشان به نعمت مبدل شود، و همچنین …»[3]برخی از محققان و پژوهشگران در خصوص این تلازم و ارتباط تعیین سرنوشت خود به این مطلب اشاره کرده اند که قدر یعنی پیوند و شکل گرفتن  هر پدیده و حادثه ای با سلسله علل خود و این پیوند به دقت اندازه گیری می شود، از طرفی خدای متعال بر اساس نظام حکیمانه ای که بر جهان حاکم کرده چنان مقدر کرده است که بین هر موضوع و مسأله ای رابطه ای خاص برقرار باشد برای مثال بین عزت و دفاع از کیان و ذلت و پذیرش ستم…[4]به راستی اگر انسان جایگاه، ارزش و قدر خود را خوب می دانست که بهاء و قیمت او چیزی همچون بهشت است، خود را به لذت ناپایدار دنیا نمی فروخت و در تربیت دینی و اخلاقی خود کوشا بود و سعی می کرد در جهت معرفت نفس که پله و مقدمه ای بر معرفت و شناخت الهی گام بر دارد.

برای رسیدن و دست یابی به یک سرنوشت خوب و عالی نیاز هست که در قلب ماه مبارک رمضان[5] در شب قدر تصمیم های بزرگی را عملیاتی کرده و به آن جامع عمل بپوشانیم.
 

اولین و مهمترین کاری که در شب قدر باید صورت گیرد اصلاح رابطه با خدا است، بسیاری از مشکلات و گرفتاری های انسان در زندگی به خاطر نقص و ضعیف هایی است که در این خصوص وجود دارد، بنا بر آموزه های روایی اگر انسان بتواند این رابطه را اصلاح کند، خدای متعال دنیا و آخرت انسان را اصلاح خواهد کرد: «مَنْ أَصْلَحَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ وَ مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْیَاهُ وَ مَنْ کَانَ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ وَاعِظٌ کَانَ عَلَیْهِ مِنَ اللَّهِ حَافِظٌ،[6]هر کس آنچه را میان او و خداست اصلاح نماید، خداوند آنچه را بین او و مردم است اصلاح کند. و هر کس کار آخرتش را به اصلاح آورد، خداوند کار دنیایش را اصلاح کند. و آن را که از خود بر خود واعظ است از خدا بر او نگهبان است.»،  به هر اندازه که انسان در این خصوص[اصلاح ارتباط با خدا] کاستی و ضعف داشته باشد زندگی او نیز دستخوش ضعف وگرفتاری است، کما اینکه خدای متعال در این خصوص می فرماید: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى‏؛[7]و هر کس از یاد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت؛ و روز قیامت، او را نابینا محشور مى‏ کنیم!»

شب قدر شب نزول قرآن است از این رو در شب نزول قرآن یکی از کارهایی که انسان باید در زندگی به طور جدی پیگیر آن باشد اصلاح رابطه خود با قرآن کریم است. قرآن مهمترین و با ارزش ترین و دقیق ترین منشور و برنامه سعادت و کمال انسان است که بدون ارتباط صحیح و دقیق نمی توان بهره خوبی از آن برد، سزاوار است که انسان در شب قدر با خدای خود عهد ببندد که حداقل روزی 50 آیه از آن تلاوت نماید و در آیات شفا بخش آن تدبر و دقت داشته باشد. قرآن نباید در زندگی یک فرد مسلمان مهجور مانده و تنها بر سر سفر عقد و تحویل سال و مجالس ختم مورد استفاده قرار بگیرد. در شب قدر باید با خدای خود عهد ببندیم حداقل سالی یک بار آن را ختم کنیم.
 

حقیقت شب قدر  شب ولایت است، در شب قدر بر اساس فرهنگ و آموزه های شیعی فرشتگان بر معصوم نازل می شوند و تقدیر سالانه امور را به محضر امام ابلاغ می کنند.[8] و یا اینکه در روایات اسلامی با این آموزه مواجه می شویم که برای درک شب قدر باید حقیقت فاطمه زهرا(س) را درک کرد؛ چرا که شب قدر شب فاطمه است.[9] با بیان این مطالب سومین موضوعی که انسان باید در زندگی خود اصلاح نماید، اصلاح ارتباط و بینش خود نسبت به حضرات معصومین(علیهم اسلام) است. نباید ارتباط یک مسلمان با ائمه اطهار(ع) ارتباطی از جنس نگرش مسیحی باشد؛ چرا که آنان تنها عامل نجات خود را محبت و دوستی صرف نسبت به حضرت مسیح می دانند، از این رو می بایست این ارتباط و دوستی ارتباطی از جنس قرآن باشد که تبیعت و اطاعت پذیری را به همراه داشته باشد. یک مسلمان واقعی باید در شب قدر با خدای خود عهد ببندد که علاوه بر تحقیق و پژوهش در سبک زندگی اهل بیت(ع) حداقل سالی یک بار کتاب برتر حدیثی شیعه[اصول کافی] را بخواند.
 

به راستی اگر انسان جایگاه، ارزش و قدر خود را خوب می دانست که بهاء و قیمت او چیزی همچون بهشت است،[10] خود را به لذت ناپایدار دنیا نمی فروخت و در تربیت دینی و اخلاقی خود کوشا بود و سعی می کرد در جهت معرفت نفس که پله و مقدمه ای بر معرفت و شناخت الهی گام بر دارد. «مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه»؛[11] کسی که خود را بشناسد، تحقیقاً پروردگارش را می‌‏شناسد.
 

از جمله مهمترین کارهایی که در شب قدر باید اصلاح شود، اخلاق اجتماعی و خانوادگی است، یک مسلمان شیعه باید شیوه زندگی و تعامل او با دیگران مایه زینت اهل بیت(ع) باشد، به گونه ای که دیگران در ارتباط با او احساس خوشایند و رضایت بخشی داشته باشند، گاهاً برخی از ما انسان ها هر چند ارتباط خوبی با خدای متعال داریم، ولی اخلاق مناسبی با دیگران نداریم و حقوق دینی و اخلاقی را در ارتباط با آنان رعایت نمی کنیم. شب قدر شب توبه و اصلاح این رفتارهای ناخوشایند است. کدورت ها و قطع ارتباط ها و بداخلاقی و کینه ها باید در این شب به پایان برسد.

پی نوشت ها:
[1]. سوره دخان آیه 4.
[2]. سوره رعد آیه 11.
[3].  علامه طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ج‏11، ص423.
[4]. پرسش و پاسخ های دانشجویی، ص79.
[5]. الکافی، ج‏4، ص66، ح1. «قَلْبُ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةُ الْقَدْر»
[6]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص483.
[7]. سوره طه آیه 124.  
[8]. ر.ک: الکافی، ج‏1، ص251.
[9]. بحار الأنوار، ج‏43 ،ص65؛ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ  اللَّیْلَةُ فَاطِمَةُ وَ الْقَدْرُ اللَّهُ فَمَنْ عَرَفَ فَاطِمَةَ حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَکَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ فَاطِمَةَ لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا؛ امام صادق علیه السّلام در تفسیر سوره قدر فرماید: در آیه: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ منظور از «اللیلة» فاطمه علیها السّلام، و منظور از «القدر» خداوند است، پس هر که فاطمه را به واقع بشناسد لیلة القدر را درک کرده است، و همانا او را فاطمه نامیدند چون مردمان از کسب معرفت واقعى نسبت به وى عاجز هستند.
[10]. تحف العقول ، ص391. فَلَیْسَ لِأَنْفُسِکُمْ ثَمَنٌ إِلَّا الْجَنَّةُ فَلَا تَبِیعُوهَا بِغَیْرِهَا؛ جان‏هاى شما را قیمتى جز بهشت نباشد؛ پس به غیر آن نفروشید»
[11]. مصباح الشریعة، ص13.