چرا شيعه در اعتقادات خود غلو و افراط مي کند، طورى که جزء «غلات» شمرده مي شود؟ دفاع شما از اين اتهام چيست؟

در طول تاريخ افراد يا گروه هايى بوده اند که در حقّ پيامبران و اولياى الهى غلوّ کرده اند و اين انکارناپذير است، ولى مع الأسف در مواردى در کلمات مغرضان و معاندان يا جاهلان مي بينيم که اين عنوان را به شيعه اماميه نسبت داده اند؛ براي نمونه احمد امين مصرى مي نويسد: «غاليان شيعه در حقّ على به اين اکتفا نکردند که او افضل خلق بعد از پيامبر و معصوم است، بلکه برخى از آنان قائل به الوهيت او شده اند.»[۱] زبيدي در تاج العروس مي نويسد: «اماميه فرقه اى از غاليان شيعه است.»[۲] دکتر کامل مصطفى مي نويسد: «غاليان از شيعه عقايد اصلى تشيع، از قبيل: بداء، رجعت، عصمت و علم لدنّى را تأسيس نمودند که بعدها به عنوان مبادى رسمى براى تشيع شناخته شد… .»[۳] لذا جا دارد که در مورد اين واژه قدرى بحث و تأمل کنيم.

تعريف غلوّ:
واژه غلوّ در مقابل تقصير است، و در لغت به معناى تجاوز از حد و افراط در شيء است؛[۴] يعنى فرد يا چيزى بيش از آنچه در او هست، توصيف شود. اين واژه در اصطلاح شرع، به تجاوز و مبالغه نمودن در حق پيامبران و اولياى الهى و اعتقاد به الوهيت يا ربوبيت آنان اطلاق مي شود.
قرآن کريم اهل کتاب را از غلوّ در حقّ مسيح × بر حذر داشته و مي فرمايد: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْکِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِکُمْ غَيْرَ الْحَقِّ﴾؛[۵] «بگو اى اهل کتاب در دين خود به ناحقّ غلو نکنيد…».
غلوّ اهل کتاب (نصاري) اين بود که به الوهيت حضرت مسيح × اعتقاد داشتند؛ چنان که در جاى ديگر مي فرمايد: ﴿لَقَدْ کَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ﴾؛[۶] «آنان که به خداييِ مسيح پسر مريم قائل اند به راستى کافر شدند.»

پديده غلوّ در جهان اسلام:
بي شک يکى از پديده هاى انحرافى که در حوزه اعتقادهاى دينى در جهان اسلام رخ داده است، پديده غلوّ و ظهور غاليان است. آنان کسانى بوده اند که در حقّ پيامبر | يا على بن ابى طالب × و يا ديگر ائمه اهل بيت ^ يا افراد ديگر، به الوهيت، حلول خداوند در آنها، يا اتحاد خداوند با آنان قائل شده اند. ولى اين بدان معنا نيست که شيعه اماميه هر عقيده اى که به امامان خود دارد، از قبيل: عصمت، رجعت، علم لدنّى و… همه غلوّ باشد، زيرا شيعه در اعتقاد به اين امور ادله اى متقن دارد.

نشانه هاي غلوّ:
عقايدي که از ويژگى غاليان شمرده شده و نشانه غلوّ به شمار مي رود، عبارتند از:
۱ـ اعتقاد به الوهيت پيامبر | يا اميرالمؤمنين × يا يکى از اولياى الهي؛
۲ـ اعتقاد به اين که تدبير جهان به پيامبر | يا اميرالمؤمنين × يا ائمه اهل بيت ^ يا افرادى ديگر واگذار شده است؛
۳ـ اعتقاد به نبوت اميرالمؤمنين × يا ائمه ديگر يا فردى از مردم؛
۴ـ اعتقاد به آگاهى فردى از عالم غيب، بدون آن که به او وحى يا الهام شود؛
۵ـ اعتقاد به اين که معرفت و محبّت ائمه اهل بيت ^، انسان را از عبادت خداوند و انجام فرايض الهى بي نياز مي سازد.[۷] و امّا اعتقادهايى که دليل قطعى ـ از عقل يا نقل ـ بر آنها اقامه شده، از قبيل: اعتقاد به عصمت اهل بيت ^ و وصايت و خلافت بلافصل اميرالمؤمنين × و بعد از او ائمه اهل بيت ^ اعتقاد به رجعت، علم لدنّى امام و ديگر اعتقادهاى شيعه که براى هر يک دليل محکم و متقنى اقامه نموده است، نمي توان آن را غلوّ و تجاوز از حدّ ناميد، بلکه عين حقّ و حقيقت است.

موضع ائمه اهل بيت ^ در برابر غاليان:
ائمه اهل بيت ^ با پديده غلوّ و غاليان به شدّت مخالفت نموده اند:
امام صادق × فرمود: «بر جوانان خود از خطر غاليان بيمناک باشيد، مبادا عقايد آنان را تباه سازند، زيرا غلات بدترين خلقِ خدايند. عظمتِ خدا را کوچک دانسته و براي بندگان خدا قائل به ربوبيّت اند.»[۸] امام علي × از غلات به درگاه خدا تبرّى جسته و مي فرمايد: «بار خدايا من از غلات تبري مي جويم، همان گونه که عيسى بن مريم از نصارى تبرّى جست. بار خدايا آنان را تا ابد خوار و ذليل گردان و هيچ يک از آنان را يارى مکن.»[۹]

امام صادق × فرمود: «لعنت خدا بر عبدالله بن سبأ باد که در مورد اميرالمؤمنين قائل به ربوبيت شد. سوگند به خدا که اميرالمؤمنين بنده مطيع خدا بود. واى بر کسى که به ما نسبت دروغ دهد. گروهى در مورد ما مطالبى مي گويند که ما قائل به آن نيستيم.»[۱۰] امام صادق × در جاى ديگر مي فرمايد: «لعنت خدا بر کسى باد که ما را پيامبر بداند.» [۱۱]

مخالفت متکلّمان اماميه با غلوّ و غاليان:
دانشمندان و متکلّمان اماميه نيز به مقابله با غاليان پرداخته و آنان را کافر و مشرک دانسته و از آنان تبرّى جسته اند.
شيخ صدوق مي فرمايد: «اعتقاد ما در مورد غلات و مفوّضه آن است که آنان کافر به خدا مي باشند.»[۱۲] شيخ مفيد مي فرمايد: «غلات گروهى از متظاهران به دين اسلامند که اميرالمؤمنين و ائمه از ذريه او را به الوهيت و پيامبرى نسبت داده اند. آنان گمراه و کافرند، و اميرالمؤمنين × به قتل آنان دستور داد. ائمه ديگر نيز آنان را کافر و خارج از اسلام دانسته اند.»[۱۳] علامه حلّى مي فرمايد: «برخى از غلات به الوهيت اميرالمؤمنين و دسته اى ديگر به نبوت او معتقدند. و اين باورها باطل است، زيرا ما اثبات نموديم که خدا جسم نيست و حلول در مورد خدا محال و اتحاد نيز باطل است. هم چنين ثابت کرديم که محمّد | خاتم پيامبران است.»[۱۴] حال جاى بسى تعجب و تأسّف است که گاهى از طرف افرادى مغرض يا ناآگاه، شيعه اماميه به غلوّ در مورد ائمه طاهرين ^ متّهم مي گردد؛ اين پندارى بيش نيست، زيرا حقيقت غلوّ ـ چنان که قبلاً توضيح داده شد ـ تجاوز از حدّ است، همانند اعتقاد به مقام الوهيت و ربوبيت، يا نبوت و پيامبرى ائمه اهل بيت ^، ولى آنچه از شئون الوهيت و از مختصات نبوت نيست هيچ ربطى به غلوّ در دين ندارد، بلکه در مواردى که به آنها معتقدند دليل قانع کننده دارند و حقيقت داشته و گزافه نيست. مثلاً اعتقاد به عصمت، وصايت، رجعت، علم لدنّى و… در حقّ اهل بيت ^ حقيقت داشته و براى آن، ادله قطعى اقامه شده؛ از همين رو اين گونه اعتقادها از غلوّ خارج است.
اصولاً برخوردارى از مقام عصمت، و موهبت اعجاز و کرامت، و آگاهى بر غيب، از مقامات اولياي بزرگ الهى است و اختصاص به پيامبران و امامان نيز ندارد. قرآن کريم از عصمت حضرت مريم خبر داده، مي فرمايد: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ﴾؛[۱۵] «خداوند تو را برگزيد و پاکيزه گردانيد و بر زنان جهان برترى بخشيد.»
هم چنين از کرامت يکى از ياران حضرت سليمان خبر داده مي فرمايد: ﴿قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِيکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْکَ طَرْفُکَ﴾؛[۱۶] «و آن کس که به علم الهى دانا بود، گفت: من پيش از آن که چشم بر هم زنى، تخت را بدين جا آورم.»
در احاديث اسلامى در بابى با عنوان «محدّث» از کسانى که داراى اين مقام بوده اند ياد شده است. محدّث کسى را گويند که بدون اين که داراى مقام نبوت بوده و ملک و فرشته را در خواب يا بيدارى مشاهده کند، چيزى از عالم غيب به او الهام شود.
محمّد بن اسماعيل بخارى از ابوهريره روايت کرده که رسول خدا | فرمود: «در ميان بني اسرائيل افرادى بودند که بدون اين که داراى مقام نبوت باشند از غيب با آنان گفت و گو مي شد.»[۱۷] در احاديث شيعه نيز از ائمه طاهرين ^ به عنوان (محدّث) و از فاطمه زهرا ÷ به عنوان «محدّثه» ياد شده است؛ چنان که کلينى روايت آن را در کافى و علامه مجلسى در بحارالانوار آورده است.
حدّ و ميزان در غلوّ چيست؟
همان گونه که از تعريف لغوى استفاده شد، غلوّ به معناى تجاوز از حدّ به کار رفته است؛ حال ببنيم حدّ و ميزان چيست که تجاوز از آن غلوّ است و نرسيدن به آن تقصير.
در اين جا چهار احتمال وجود دارد:
۱ـ مراد از حد و ميزان عرف باشد؛ يعنى هر چه زائد بر فهم عرف باشد غلوّ است. لکن اين احتمال باطل بوده و انسان دين دار هرگز آن را قبول نمي کند، بلکه اين ميزان براي کسانى است که «لائيک» بوده و براى دين ارزشى قائل نيستند.
۲ـ مراد از آن، منزلت صحابه باشد؛ به اين معنا که براى صحابه منزلتى قائل شويم که براى غير آنها قائل نيستيم و غلوّ را به ميزان آن منزلت يا بالاتر از آن حد براى غير صحابه بدانيم. براى اين ميزان و حدّ نيز دليلى نداريم، بلکه اين ميزان از بارزترين مصاديق مصادره به مطلوب است.
۳ـ مراد از حدّ و ميزان مطالبى باشد که علماى اهل سنت از کتاب و سنت مي فهمند. که اين احتمال هم بدون دليل است، زيرا چه مستندى در دست است که ميزان و حدّ؛ فهم طائفه اي از امت باشد.
۴ـ مراد از حدّ و ميزان، خود کتاب و سنت باشد که همين احتمال صحيح است و عقل و قرآن و سنت نيز آن را تأييد مي کند.
شيعه شناسي و پاسخ به شبهات، على اصغر رضواني، ج ۲، صص: ۵۵۵ـ۵۶۰.