چکیده

علاقه و توجه مردم قم نسبت به ائمه اطهار موجب گردید که این شهر محل مناسبی برای سکونت سلاله ایشان گردد. آن دسته از بقاع امامزادگان که مورد عنایت بیشتر مردم قرار گرفته بودند، به تزیینات بیشتر و با شکوه‏تری آراسته شدند. یکی از این آرامگاهها، بنای امامزاده علی بن جعفر (ع) موسوم به دربهشت متعلق به قرن هشتم ه.ق است که عمدهترین عناصر تزئینی در آن، استفاده از گچبریهای رنگی و کاشیکاری است. کاشیهای این بنا که زینت‏بخش موزه‏های بسیاری گشتهاند، انواع ستارهای، چلیپایی، محرابی، کتیبهای، خشتی، معرق و معقلی را در برمی‌گیرند و مربوط به دوران ایلخانی، قاجار و عصر حاضر هستند. این کاشیها که زینت بخش گنبد رک، ازاره بنا، مرقد، محراب، و جبهه شمالی بنا هستند، به عنوان موضوع این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرند. نوشتار حاضر ضمن معرفی بنا به بررسی و معرفی عناصر تزیینی کاشیهای این بنا می‌پردازد. در مجموع، نقوش این کاشیها به انواع گیاهی، انسانی، حیوانی، هندسی و خط نگاره آراسته شده است.
کلید واژه ها:
امامزاده علی بن جعفر، دربهشت،کاشی، زرین فام

مقدمه

ایجاد مقبره ها و زیارتگاه ها در ایران دوره اسلامی از سابقه طولانی و تزئینات با شکوهی برخوردار است. در زمان حکومت ایلخانیان، شیعیان در انجام فرائض مذهبی از آزادی قابل توجهی برخوردار بودند و در این دوره بناهای آرامگاهی زیادی احداث گردید. سبک عمده این عصر، ساخت آرامگاه های هشت گوش بود که گنبد آن بامی چند وجهی را بر فراز خود داشت و این طرح معیار معمول تعدادی از آرامگاه های شیعی قم گردید. یکی از ویژگی های معماری ایلخانی، استفاده فراوان از کاشی در تزیین بناها است. استفاده از کاشی در این زمان به اوج تکامل خود می رسد و به تزئین درون بنا نیز راه می یابد. به تدریج کاشی های زرین فام ساخته شدند که معمولا در محراب مساجد و یا در بناهای مذهبی مانند مقابر امامان و امامزادگان به کار می رفتند. اوج شکوفایی استفاده از آنها قرون هفتم و هشتم ه.ق است. در این زمان کاشان به عنوان تولیدکننده کاشی زرین فام، به اندازه ای مشهور گشته بود که برای محراب سایر شهرها از جمله قم کاشی تولید می نمود.
بسیاری از کاشی های بر جای مانده از دوره های قبل، از مقابر امامزادگان به دست آمده اند، زیرا احترام شیعیان نسبت به این ابنیه حفاظت بیشتری را برای آثار موجود در آن مکان ها فراهم می کرده است. خاندان ابی طاهر کاشانی که در ساخت کاشی مهارت خاصی داشتند، آثار شناخته شده ای شامل کاشی های هشت پر، چلیپا و خشتی زرین فام، در آرامگاه های قم برجای گذاشته اند. یکی از این آرامگاهها بنای امامزاده علی بن جعفر(ع) است که کاشی های زرین فام قرن هشتم، نمای داخلی آن را پوشش می دادند. در حال حاضر بخش عمده ای از این قطعات شامل کاشی های مرقد و ازاره بنا به موزه آستانه حرم حضرت معصومه (س) منتقل گشته است اما محراب کاشی ارزشمند این مقبره به موزه ملی ایران انتقال یافته است و تعدادی از کاشی های ازاره بنا در موزه های داخلی و خارجی پراکنده گشته است. کاشی های جبهه شمالی بنا که از الحاقات عصر قاجار است همچنان بر جای خود باقی مانده اند.
با وجود تنوع کاشی موجود در این بنا، ارزیابی دقیق و شایسته ای در این زمینه صورت نپذیرفته است و در اغلب موارد اطلاعات موجود در این باره، به شکلی کلی عنوان گردیده است. برای شناخت و معرفی هر چه بهتر کاشی های موجود در این بنا انجام پژوهشی دقیق تر ضروری است. تحقیق حاضر با استفاده از دو روش میدانی و کتابخانه ای انجام گرفته است. بخش اصلی کار به روش میدانی صورت پذیرفته است. بدین ترتیب که کاشی های بر جای مانده در بنای آرامگاه مذکور و نمونه های محفوظ در موزه آستانه قم و موزه ملی ایران مورد توجه قرار گرفتند. مقاله پیش رو انواع کاشی های موجود در این بنا را از لحاظ موقعیت و کاربرد دسته بندی نموده است و نقوش تزیینی به کار رفته در آنها را بررسی می نماید.

بنای امامزاده علی بن جعفر

بنای اصلی امامزاده به دستور “عطا ملک میر محمد حسنی” در نیمه‌ نخستین قرن هشتم ه.ق احداث شده است و کار تکمیل و تزیین آن در سال 740 هـ.ق به پایان رسیده است. این بنا با نام “دربهشت”(3) نیز شناخته می شود که یکی از دلایل اقبال عمومی نسبت به آن همین نام می باشد. دلیل این نامگذاری را ماده تاریخ ساخت آن که سال 707 هجری است، می دانند که معادل کلمه بهشت است و به علت مشابه محراب کاشی بقعه را که در سال 712 ه.ق طراحی شده بود، با نام باب بهشت می خواندند که به مرور درب بهشت خوانده شد(فیض، 1350: 321). (4) این بقعه در گذشته یک بنای منفرد بود و بیرون دروازه کاشان در جانب شرقی قم قرار داشت که از چهار جهت به گورستانی وسیع ختم می شد و فضای اطراف آن را مزارع و باغ های حواشی شهر در بر می گرفتند.
کتیبه الواح قبور موجود در این مکان، هویت مدفونین را علی بن جعفر العریضی و محمد بن موسی الکاظم معرفی می کند. علی بن جعفر (ع) فرزند کوچک امام صادق (ع) بود که عمری طولانی یافت و محضر چهار امام را درک نمود. از وی روایات زیادی نقل شده است و کتاب مسایل علی بن جعفر از سخنان وی گردآوری شده است. مورخان، سه مکان را مدفن وی حدس زده اند: قم، سمنان و عریض مدینه. احتمال آنکه آن حضرت در مدینه مدفون باشد قوت بیشتری دارد. تصور می شود که بقعه شهر قم متعلق به نواده وی، “علی بن حسن بن عیسی علوی عریضی” باشد که همراه پدر خود از مدینه به قم آمد.(5)
نمای بیرونی بنا، هشت ضلعی با گنبد هرمی دوازده ترکی است. نمای داخلی این بقعه از چهار شاه نشین تشکیل شده است که هر یک به دهانه سه و عرض یک متر هستند. شاه نشین جنوبی جلوه گاه محراب کاشی بوده است و از وسط سه شاه نشین دیگر درگاه های تنگی ساخته، جلوی هر یک، دری نصب کرده بودند اما ورودی اصلی بنا، از جبهه‌ شمالی آن است.
به طور معمول از کاشی های زرین فام در تزیین بناهای مذهبی بهره می بردند و این امر بی دلیل نبود زیرا علاوه بر ارزش مادی
و معنوی این آثار، شیوه ساخت قطعات زرین فام و نتیجه نهایی آن که مس را به جلایی طلاگون تبدیل می کند « به بهترین وجه تمثیلی بود از مواجهه نفس با روح محض و رستن از قید تعلقات مادی »(طهوری،1391: 67).
وجود انواع کاشی های کوکبی و خشتی زرین فام در تزیینات نمای داخلی، از دلایل شهرت بنای دربهشت در سطحی جهانی است. این کاشی ها که اغلب دارای زمان ساخت هستند، تاریخ‌هایی بین705 و 738 هـ.ق را بر خود دارند. علاوه بر ازاره داخلی که با کاشی های هشت پر و چلیپا زینت یافته، تمام سطوح بدنه مرقد پوشیده از کاشی های خشتی زرین فام بوده است. محراب زرین فام بنا به عنوان آخرین محراب زرین فام ساخت خاندان ابی طاهر شناخته شده است و توسط یوسف بن علی بن محمد آخرین فرد از این خانواده ساخته شده است. اضافه بر کاشیکاری های درون بنا که عمدتا متعلق به دوره ایلخانی هستند، سطح زیادی از ایوان شمالی بنا که از الحاقات دوره قاجار است، با استفاده از کاشی پوشانده شده است.
از دیگر عناصر تزیینی این بقعه هنر گچبری آن است که از زمره برجسته ترین آثار هنری سده هشتم محسوب می شود و سطوح وسیعی از نمای داخلی را پوشش می دهد. بر اساس کتیبه گچبری موجود در آن «بانی کاشی کاری مرقد زین الدین حاجی علی بوده و کتابت و ساخت کاشی ها را ابو محمد حسین بن مرتضی به انجام رسانده است. کاشی های کوکبی و محراب نیز کار کارگاه های خاندان ابی طاهر و رکن الدین محمد در کاشان بوده است » (عرب،1381 :153). به نظر می رسد که مقصود از کتابت و ساخت کاشی ها که به ” ابو محمد حسین بن مرتضی” نسبت داده شده است، در ارتباط با کاشی های خشتی و کتیبه ای اطراف بدنه مرقد باشد به این دلیل که مرحوم فیض با استناد به کتیبه های موجود بر کاشی های هشت پر مجموعه، سازندگان آنها را معرفی می کند و می گوید: « کاشی کاران آن استاد جمال نقاش قمی و استاد نعمت الله جوشقانی در کارخانه استاد رکن الدین کاشی در قم و نویسنده خطوط آنها سید محمد حسینی و بانی کاشیکاری مرقد پهلوان زین الدین بوده اند » (فیض، 1350 :326). بر اساس کتیبه سراسری ایوان شمالی، محمد بن الحسین حسینی نویسنده آن کتیبه و از هنرمندان عصر قاجار بوده است.
چنانچه پیش از این نیز اشاره شد، تزیینات کاشیکاری، سطوح متنوعی از این بنا را پوشش می داده است که در ادامه به تشریح هر یک از این قسمت ها می پردازیم.

کاشیکاری مرقد

مرقد مطهر موجود در این بقعه در تمام سطوح با کاشی های زرین فام پوشانده شده بود که در حال حاضر این تزیینات در موزه آستانه حضرت معصومه (س) نگهداری می شوند. این سطوح شامل قسمت بالایی مرقد و چهار بدنه مرقد می گردید که در ادامه به کاشی های به کار رفته در آنها اشاره می شود:

کتیبه سنگ مزار:

لوح قبور مشتمل بر شش قطعه کاشی 75×70 سانتی متر است که جمعاً 25/2 طول و 40/1 عرض دارند. این لوح در قرن هشتم و در کارخانه سید رکن‏الدین از شاگردان خاندان ابوطاهر ساخته شده است. کتیبه های الواح قبور به رنگ آبی بر زمینه‌ قهوه‌ای رنگ جلوه‌گری می‌کند و در طرحی محرابی با تزیینات گل و بوته و با خطوط برجسته، هویت مدفونین را علی بن جعفر العریضی و محمد بن موسی الکاظم معرفی می کند.(6) دور تا دور این الواح را حاشیه سراسری آیه الکرسی چون چارچوبی زینتی در بر گرفته‌ است. (تصویر 1)

کاشی های حاشیه سنگ مزار:

مجموعه کاشی خشتی که تصور می شود به عنوان کاشی های اطراف الواح قبور به کار رفته بودند (7) و « بین کاشی های دو ضلعی(8) با الواح مزبور نصب بوده اند» (فیض، 1350 :340 )، اندازه هر یک از این قطعات زرین فام، 20 در 40 سانتیمتر است و روی آنها صلوات کبیره به خط ثلث برجسته ای مشاهده می شود. (تصویر2)

کاشی های چهار بدنه‌ مرقد:

این کاشی ها در چهار ردیف روی جدار مرقد نصب گردیده و آن را زینت بخشیده بودند. ردیف بالایی را کتیبه ای مزین به آیات ابتدایی سوره مبارکه یس به خط برجسته و درشت طلایی می پوشاند که کتیبه دیگری هم به خط ریزی در حاشیه بالایی داشت. (9)( تصویر 3 ) از آن جا که کاشی های انتهایی این مجموعه، آیه دهم این سوره را به شکل ناتمام نشان می دهند، اضافه بر دو افتادگی در متن، وجود کاشی های مفقود دیگری نیز تایید می گردد.(10) سه ردیف پایینی این کاشی ها را مجموعه خشت زرین فامی با متن سوره مبارکه “یس” به خط برجسته لاجوردی رنگ و زمینه ای از نقوش اسلیمی می پوشاند که از این مجموعه 71 قطعه بر جای مانده است. (تصویر 4)

کاشیکاری محراب

در سال 500 هجری محراب شکل طاقنمایی را به خود گرفت که دارای طاق هلالی شکل بود و مورد پذیرش عموم مسلمانان واقع شد. در اوایل همین قرن از قطعات ریز کاشی برای تزیین محراب های آجری استفاده گردید.
یکی از دستاوردهای مهم سفالگران کاشان، خلق محراب های بزرگ کاشی به شکل های مختلف بوده است. « آغاز شروع ساختن محرابهای کاشی از قرن هفتم هجری در سال 612 ه.ق یعنی درست قبل از حمله مغول بود » (رمضانی ،1384: 16). هنرمندان سفالگر کاشانی « نیک آگاه بوده اند که محراب را چونان دری گشوده به بهشت(11) در پیش چشم نمازگزاران بر پا نمایند و تزئین کنند » (سیف، 1362:154).
محراب آرامگاه علی بن جعفر (ع) از لحاظ تاریخ ساخت، آخرین اثر خاندان نامی ابی طاهر کاشانی است که لااقل سه نسل و بیش از مدت یکصد و بیست سال در زمینه کاشیکاری فعال بوده اند. این محراب از قطعات کاشی زرین فامی ساخته شده بود که در کنار هم محرابی کامل را می ساختند. از مجموعه این کاشی ها « چند دانه آن ربوده شده و به موزه های بیرون از کشور رفته و باقیمانده به موزه ایران باستان منتقل شده »(مدرسی طباطبایی، 1335 :47) و در حال حاضر جای خالی قطعات ربوده شده را با کاشی های هم شکل پر کرده اند. (تصویر 5 )
این محراب به طول 28/3 و پهنای 12/2 متر، دارای یک طاقنمای سه حجره‌ای به همراه ستون‌هایی کوچک است. کتیبه‌ای با خط ثلث، حاوی آیه های 54 تا 55 سورۀ اعراف به شکل نوار بزرگ مستطیل شکلی‌، این مجموعه را در بر گرفته است. این کتیبه به تاریخ رمضان 734 ه.ق ختم می‌شود و بر نوار حاشیه همین خشت پایانی با حروفی ریز، عبارت عمل العبد یوسف بن علی بن محمد بن ابی‌طاهر نوشته شده است. خاصیت خط بر روی محرابها « هدفی را دنبال می کند که در آن جنبشی هست و حرکت به سوی مقصدی است. خطوط عمودی، منحنی و افقی هر کدام نوعی احساس در بیننده برمیانگیزد » (آبیار، 1381 : 76).
کتیبه‌ای به شکل نواری کوچک و مستطیل شکل،‌ طاقنمای دوم را در بر گرفته است. این کتیبه از شانزده پارچه تشکیل شده است و متن آن سوره فاتحه الکتاب و تاریخ ساخت آن 713 ه.ق است. نوار کوچک حاوی تاریخ،‌ رنگی روشن‌تر و کیفیت ساخت بالاتری دارد و چنین تصور می شود که این کتیبه در کارگاه یوسف بن علی از قبل و بدون استفاده وجود داشته است و او آن را در این محراب جا داده است.
پس از انتقال کاشی های درب بهشت به موزه، کتیبه ای در سه سطر به خط نسخ سفید روی پانزده کاشی لاجوردی در محل ناف اسپر شاه نشین جنوبی نصب گردید(12) که امروزه در محل خود قرار ندارد و محل کنونی آن نامعلوم است.

کاشیکاری ازاره ها(13)

ازاره‌ بنا به بلندی 20/1 متر که امروزه با کاشی‌های کوکبی و چلیپایی کارخانه ای پوشیده شده است، پیش از این با کاشی های خشتی فیروزه‌فام معاصر پوشیده شده بود. لیکن تا پیش از انتقال کاشی های عصر ایلخانی به موزه، ازاره سراسر آراسته به کاشی‌های زرین فام هشت پر و چلیپایی قرن هشتم هجری بوده است. در این زمان استفاده از کاشی های هشت پر برای پوشش دیوارها، رواج زیادی داشت به این دلیل که «ستاره هشت پر به منزله شبکه اصلی الگوی پایه، بهترین دستگاه عملی اندازه گیری محسوب می شد و در جایی که محاسبات ریاضی ناممکن به نظر می رسید قابل دستیابی بود »(طهوری،1391 :34).
در این کاشی ها هنرمند به قسمتی از یک نقش که به صورت کاملی در جهان مادی وجود داشت، مانند یک نقش گیاهی اکتفا می نمود و به شکلی مداوم از آن برای تزیین استفاده می کرد، که این « تکرار مداوم و بی پایان نقش ها در حالی که تاکید بر ابدیت و بی پایانی حیات دارد، خود بیانی دیگر از حقارت جهان فانی است» ( پورپیرار، 1376 : 5).
در مشاهده مجموعه این کاشی ها، تنها طرح های کلی و رنگ های براق است که بر جای می ماند. « البته کوچک ترین کاشی ها حتی از فاصله ای زیاد، ارزش تزیینی آشکار دارند، زیرا ستاره شکلی چشمگیر است و وقتی با کاشی های بینابین با شکل و رنگ متفاوت به طور متناوب قرار می گیرد، سراسر فضای داخلی را تحت تاثیر قرار می دهد » ( پوپ و آکرمن،1387: 1815).
کتیبه های کوچک حاشیه این کاشی ها، در مشاهده مجموع آنها تاثیر می گذارند « زیرا نوارهای قاب، شبکه پیچیده سفیدی را روی کل کار نشان می دهد که در کل به همان اندازه درخشندگی دارد »(پوپ و آکرمن، 1387: 1815). این کاشی های ستاره ای با چلیپاهای آبی رنگی که با نقش کم برجسته ای آراسته گشته اند، از یکدیگر جدا می شدند. (تصاویر 7-6 )
مجموعه کاشی ازاره این مقبره از این نظر بسیار مهم و با ارزش است که اغلب کاشی ها، دارای تاریخ ساخت و نام هنرمند و حتی نام کارخانه سازنده است که « این موضوع در بررسی و طبقه بندی کاشی های ساخت کاشان به عنوان یک الگوی اصلی بسیار حائز اهمیت است » (نیستانی و روح فر، 1389:208).
کاشی های کوکبی بنا، بین سالهای 705 و 738 هجری تاریخ دارند. به این دلیل که بنای اصلی در سال 707 ه.ق احداث گردیده است، احتمال دارد که تزیینات بنا چندین سال بعد از تکمیل بنا صورت گرفته باشد و کاشی های دارای تاریخ قدیم تر، « احتمالا از انبار کارگاه های کاشی سازی آورده شده اند و به نظر می رسد تاریخ 740 ه.ق تاریخ تکمیل تزیینات بنا است»(عرب، 1381 :152).
کاشی های ازاره در پنج ردیف بر روی هم نصب شده بودند. کاشی های دو ردیف پایینی هنگامی که سطح بقعه را بالا آوردند، زیر خاک رفته بودند. به گفته مرحوم فیض هر یک از این ردیف کاشی ها، دارای نقشه و کتیبه مخصوصی بوده است. براساس اظهارات وی این کاشی ها که حدود 904 قطعه هشت پر و 904 پارچه چلیپایی بوده، از ردیف اول تا ردیف پنجم که بالاترین قسمت ازاره را می پوشاندند و عبارت بودند از:
1: کاشی هایی با تصاویر پرندگان و آهو و فیل و گل و بوته به طور برجسته و در حاشیه اشعاری از فردوسی و دیگران که برخی از این کاشی ها بدون کتیبه بوده اند.
2: در متن کاشی ها، گل و بوته های برجسته و در حاشیه آنها احادیث نبوی بوده است.
3: در متن هر یک از کاشی ها کلمه ای از آیات قرآنی به خط کوفی که وقتی به ترتیب پهلوی یکدیگر قرار دهند سوره هایی چون اخلاص و کوثر و علق و ناس روی آن ها خوانده می شود و در حاشیه آنها بعضی از سور کوچک قرآنی نوشته شده است.
4: درمتن کاشی ها یک تا چند کلمه آیات قرآنی به خط ثلث برجسته آمده است که چون این کاشی ها را به طور منظم پهلوی یکدیگر نصب کنند، سوره های کوچکی چون فاتحه الکتاب را کامل می سازد و در حاشیه آنها نیز سور کوچک قرآنی نوشته شده است.
5: در متن کاشی ها، یک تا چند کلمه از سوره مبارکه دهر است که چون پهلوی یکدیگر قرار دهند یک سوره کامل می شود و در حاشیه آنها نیز یکی از سوره های کوچک نوشته شده است.(14)
پیش از آنکه درباره صحت این گفته ها مطلبی بیان شود، بررسی دقیق کاشی های ازاره بنا ضروری است. بخش عمده ای از این کاشی ها در حال حاضر در موزه آستانه حضرت معصومه (س) بر دیوار نصب شده اند که در قالب های تخت و برجسته شکل گرفته اند. کاشی های چلیپایی که به رنگ فیروزه ای هستند با نقوش حیوانی و گیاهی کم برجسته ای آرایش شده اند. در حالی که کاشی های هشت پر تنوع نقش بیشتری دارند و اکثر این کاشی ها دارای کتیبه شعر، حدیث و یا سوره ای از قرآن می باشند. در مجموع می توان نتیجه گرفت که انتخاب متن و تزیین کاشی ها با مکان استفاده آنها که بنایی مذهبی محسوب می شود، تناسب دارد. نقوش تزیینی بکار رفته در کاشی های هشت پر مجموعه را می توان به انواع نقوش: گیاهی، حیوانی، انسانی، هندسی و کتیبه ای دسته بندی نمود.
1. نقوش گیاهی: شامل نقش گیاه تکی، گردش فرم گیاهی، نقوش خانه بندی، نقش غالب مرکزی و نقش گیاهی متراکم است که نمونه کاشی آن‏ها به ترتیب ( تصاویر 12-8 ) هستند. تنها فرم ناقص هشت پر در مجموعه (تصویر 8) است که با متن گیاهی می باشد.(15)
2. نقوش حیوانی: شامل نقش لک لک، خرگوش، آهو، پرنده های کوچک، شیر یا پلنگ، مرغابی، غزال، اژدها و سیمرغ است و نمونه کاشی آن‏ها به ترتیب ( تصویر 36) و ( تصاویر 20-13 ) هستند که هر یک از این نقوش را دارای معنا و مفهومی دانسته اند. به عنوان مثال اینکه « مفاهیم رمزی سیمرغ آن را به یکی از مهم ترین بن مایه های فرهنگ عرفانی ایران بدل کرده است؛ چنان که شیخ عطار در منطق الطیر، در کمال آن به رمز اشاراتی می کند » (طهوری،1381: 41). و یا آنکه تصویر سیمرغ و اژدها بر روی کاشی های زرین فام نه تنها به علت نفوذ هنر و فرهنگ چینی، « که به علت باز شدن رموز آشنا و معانی تمثیلی حاضر در ناخودآگاه جمعی ایرانیان از گذشته های دور است » (طهوری، 1381: 45). چنانچه اژدها در فرهنگ اساطیری ایران، بر جنبه ای منفی دلالت داشته است « به گونه ای که برگزیدگان با کشتن اژدها، صفت قهرمان می یافته اند»(طهوری، 1381: 45).
احتمال دارد که کاشی های دارای نقوش سیمرغ و اژدها، در این بنا مجزا از بقیه نمونه ها و زینت بخش ازاره اطراف محراب زرین فام بوده اند.(16)
3. نقوش انسانی: از معدود نمونه های بدست آمده، کاشی ستاره ای (تصویر21) است.
4. نقوش هندسی: کاشی (تصویر 22) نمونه ای از این دسته است.
5. نقوش کتیبه ای: دربرگیرنده عباراتی چون الحمد… که ادامه آن ناخوانا می باشد، العزلله…، انا فتحنا…، نام مبارک علی (ع) و عبارتی ناخوانا است. نمونه آن ها به ترتیب (تصاویر27-23) است.
در میان کاشی های بدست آمده از این مقبره تعداد زیادی کاشی های قالبی برجسته سالم و شکسته وجود دارد که نقوش آنها متفاوت از دسته بندی بالا نیست. نمونه این قطعات ( تصاویر 37-28) است.
پس از بررسی نقوش این کاشی ها لازم است به ارزیابی اظهارات فیض در خصوص آنها بپردازیم. با نگاهی به تعداد حدود 400 قطعه کاشی کوکبی بدست آمده از این بنا که در موزه آستانه حضرت معصومه (س) محافظت می شوند، استنباط می شود که اکثر کاشی ها دارای نقوش گیاهی و حیوانی هستند و نقوش کتیبه ای تعداد کمتری را به خود اختصاص داده است. در نتیجه توصیفی که فیض در مورد نقشه چیدمان کاشی ها ارائه می دهد مورد تردید قرار می گیرد. زیرا بر اساس گفته وی تنها دو ردیف پایینی شامل نقوش گیاهی و حیوانی در متن زمینه بوده است. همچنین وی مطلبی در خصوص نقوش انسانی کاشی ها ارائه ننموده است. فیض در توصیف کاشی های ردیف اول از نقش فیل سخن به میان می آورد. با آنکه در میان نمونه های موجود چنین نقشی یافت نشد، بعید نیست جزء نمونه های پراکنده باشد یا آنکه نمونه کاشی شکسته باشد.
اضافه بر این مطالب، با اندازه گیری دیواره های داخلی بقعه و با توجه به اندازه کاشی های هشت پر که حدود 23×23 سانتیمتر هستند، برای پوشش چهار دیواره بنا و در پنج ردیف از حدود 640 قطعه کاشی کوکبی، برای پوشش ازاره استفاده شده بوده است. با توجه به تعداد کاشی های موزه آستانه و کاشی های پراکنده در داخل و خارج از کشور و همچنین احتساب قطعات شکسته این رقم واقعی تر به نظر می رسد. بی گمان اتکای مرحوم فیض به حافظه خادمان آن مکان، موجب شده است که پس از گذشت حداقل سه دهه از انتقال کاشی ها به موزه، اطلاعات ناقصی را در آن خصوص ثبت نماید.
در ادامه مطالب قبل باید اضافه کنیم که فرض آن که از کنار هم قرار گرفتن کاشی های کتیبه دار حاوی یک یا دو کلمه، سوره کاملی ساخته شود، دور از ذهن نیست و به عنوان یک شیوه تزیینی برای آرایش یک بقعه متبرکه چشم نواز و شایسته است.
علاوه بر قطعات کاشی که پیش از این درباره آنها سخن گفته شد، چندین قطعه خشت کتیبه دار دیگر از بنای دربهشت در موزه آستانه قم موجود است که محل قرارگیری آنها در تزیین بقعه به طور دقیق شناسایی نشده است و احتمال داده اند که محراب یا درگاه ورودی را زینت می داده اند. از این قسم، سه نمونه در موزه مزبور به نمایش درآمده اند که عبارتند از:

1. مجموعه کاشی زرین فام به خط ثلث قالبی:

تعداد 25 قطعه کاشی با متن لاجوردی رنگ و زمینه زرین فام که از لحاظ تزیین حاشیه و نوع کتابت با یکدیگر مشابهت دارند، در موزه مذکور به نمایش در آمده است. متن14 پارچه از این کاشی ها آیات 28 و 29 سوره مبارکه الاسری است که حداقل 4 کاشی از مجموع آن ها مفقود گشته است. (تصویر 56) یازده پارچه کاشی دیگر این گروه حاوی ابیاتی(17) در مدح امیرالمومنین علی (ع) است که در پایان آن عبارت ناتمام الصاحب… السعید و الدین الحسن نوشته شده است. کلمه بعد از الصاحب ناخوانا می باشد و احتمالا پس از آن کاشی دیگری نیز وجود داشته است. (تصویر 57) تمام این کاشی ها دارای حاشیه قالبی برجسته ای در قسمت بالا هستند. دو پارچه از کاشی های مربوط به آیات قرآنی این مجموعه دارای حاشیه جانبی، یکی در سمت راست و دیگری در سمت چپ می باشد که نشان می دهد 5 عدد از این گروه کاشی ها به عنوان تزیین قاب قسمتی شبیه درگاه کاربرد داشته اند. با توجه به ابعاد کاشی ها که 28*29 سانتیمتر است عرضی در حدود 90 سانتیمتر را قاب می گرفته اند. مرحوم فیض این 14 پارچه را بر تارک محراب فرض کرده است اما با توجه به اندازه محراب که 12/2 * 28/3 متر است، این امر نامحتمل به نظر می رسد. چنان که پیش از این درباره معماری این بنا سخن گفته شد، سه شاه نشین آن دارای درگاه و در بوده اند. ابعاد این درگاه ها در حدود 160 سانتیمتر است و کاشی های مزبور نمی توانسته اند به عنوان پوشش آنها نیز به کار روند.

2. مجموعه خشت کاشی لاجوردینه(18) با متن سوره مبارکه یس :

از این مجموعه 39 پارچه کاشی حاشیه دار به دست آمده است. بر زمینه لاجوردی این کاشی ها که با اسلیمی های پر نقش و نگاری به رنگ سفید تزیین گشته اند، آیات اول تا نیمه آیه سی و دوم سوره مبارکه با خط ثلث کتابت شده است. ناتمام ماندن آیه مذکور نشان دهنده تعدادی کاشی مفقودی در ادامه متن علاوه بر کاشی های ناقص متن موجود است.(تصویر 58)

3. مجموعه خشت کاشی لاجوردینه سوره مبارکه ملک:

19 قطعه کاشی با حاشیه برجسته قالبی در قسمت بالا، این مجموعه را تشکیل می دهند که بر آنها آیات شانزدهم تا نوزدهم سوره مبارکه ملک به خط ثلث بر زمینه ای از اسلیمی های برجسته طلایی و نقوش پرکار تزیینی نوشته شده است. یکی از این قطعات حاشیه سمت راست نیز دارد. می توان تصور نمود که با وجود این حاشیه عمودی که متن را از لحاظ بصری به دو قسمت تقسیم می نماید، کاشی های مزبور بر روی دو دیوار جانبی قرار داشته اند. در دو قطعه انتهایی مجموعه تاریخ رجب 718 هجری به عنوان سال ساخت آمده است.(19)(تصویر 59)
چنانچه پیش از این اشاره شد ازاره بنا در حدود 120سانتیمتر ارتفاع دارد. از ازاره تا شروع گچبری های ایلخانی که تا گنبد بنا امتداد می یابد در حدود 78 سانتیمتر فاصله وجود دارد که گچبری های این فاصله مربوط به دوره متأخرتری است. این تصور وجود دارد که دو کتیبه لاجوردینه مذکور در این کمربند سراسری تعبیه شده بوده اند. با عنایت به اینکه خادمین مقبره که آثار را در موقعیت اصلی خود و قبل از انتقال به موزه مشاهده کرده بودند، قادر نبودند در خصوص محل قرارگیری آنها در امامزاده نکته ای را یادآور شوند، فرض دیگری نیز مطرح می شود. احتمال دارد این سه مورد از بناهای آرامگاهی دیگری مربوط به سده هشتم قم به دست آمده اند و در ثبت اسناد موزه، دقت کافی در این خصوص مبذول نگشته است و مدارک به طور ناقص ثبت شده اند. در وضعیت کنونی و با اطلاعاتی که در دست می باشد، نمی توان هیچ یک از موارد فوق را تایید یا به طور کامل رد کرد.

کاشیکاری ایوان و نمای شمالی

پیشاپیش درگاه اصلی بنا، ایوانی به دهانه 4/8 و عرض 3/5 و ارتفاع 12 متر است که اصل بنای آن از دوره قاجار بر جای مانده است. بنا فاقد هرگونه صحن، ایوان و بیوتات تابعه بود لیکن در اواخر عهد قاجار بنای ایوان شمالی بدان افزوده شد « که در عصر فتحعلیشاه ساخته شده و بر اساس کتیبه ها تزیینات آن در عهد ناصرالدین شاه به انجام رسید » (عرب،1381 :148).
در دوره قاجار و « از اواخر قرن 18م. که تهران به پایتختی انتخاب شد، میزان سرمایه گذاری در بناهای مذهبی و مساجد و تکایا و مدارس افزایش یافت » (افشاراصل،1370 :130). صرف هزینه جهت احیاء، مرمت و تزیین مکانهای متبرک در برخی شهرها مذهبی مانند بنای این آرامگاه در شهر قم یکی از این موارد است.
سقف ایوان‌ با استفاده از مقرنس آرایش شده است و لچکی‌های پیشانی و بدنه‌ آن تا زیر مقرنس، کاشیکاری است. این کاشیکاری ها در اوایل قرن کنونی مرمت گشته اند. ایوانچه یا دارالحفاظ مدخل بقعه که با بنای اولیه در سال 707 ه.ق احداث گردیده بود، در این زمان همراه با ایوان کاشیکاری گردید.(20) طبق کتیبه کاشی درگاه ورودی، کاشی ساز آن استاد محمد طاهر قصاع قمی و نویسنده کتابت حاج سید محمد مشهور به میرزا بزرگ است. (تصویر 39) جدار طرفین ایوان تا ارتفاع چهار متر کاشیکاری شده است که هر نما و طاقچه دارای کتیبه های مجزا است. (تصاویر42- 40 و44 و 46)
بر فراز درب های ورودی کفش کن، که بر دو جانب ایوان تعبیه شده، به خط نستعلیق سفید ابیاتی از محمدطاهر قصاع نوشته شده است. (تصویر45) در کمربند ایوان کتیبه ای به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی وجود دارد که روی آن سوره مبارکه جمعه نوشته شده است. در پایان کتیبه مزبور، خطاط محمد بن حسین الحسینی و کاشیکار استاد محمد طاهر قمی و سال ساخت 1268 قمری ذکر شده است. (تصویر 43)
علاوه بر کاشیکاری ایوان در نمای شمالی، سر در کفش کن ها و سر در ایوان شمالی، سر در صحن شرقی و تعداد پنج درگاه کوچک تزیینی با کاشی های معرق(21) چند رنگ و خشتی لاجوردی و سفید زینت یافته اند.
سر در ایوان شمالی و سردر صحن شرقی دارای یک طرح مشترک هندسی معرق هستند که با همان رنگ ها اما با شیوه
رنگ آمیزی متفاوتی اجرا شده است. تفاوت دیگری که میان این دو کاشیکاری وجود دارد علاوه بر طرح حاشیه متفاوت آنها، وجود کتیبه بسم الله الرحمن الرحیم در سر در ایوان شمالی است. (تصاویر48 و 49)
کاشیکاری سر در کفش کن ها که در دو سوی ایوان شمالی قرار دارند، مشابه یکدیگر است و سطح آن با کاشی های خشتی سفید و لاجوردی پوشیده شده است. این کاشی ها از لحاظ طراحی نقوش گیاهی با کاشیکاری دیواره ایوان شمالی مشابهت دارند. (تصویر 47) در گاه تزیینی بالای کفش کن نیز دارای کاشی های معرق با طرح هندسی می باشد. (تصویر 50) طرح این کاشی ها با درگاههای تزیینی دو جانب جبهه شمالی یکسان است اما در اینجا هم از تفاوت در رنگ آمیزی برای رسیدن به نتیجه متفاوت بهره برده اند. تزیینات کاشی معرق دو درگاه جانب شرقی با درگاههای نظیر آنها در جانب غربی، به شکل مشابه و قرینه کار شده است. (تصاویر51 و 52)
در مجموع کاشی های متعلق به دوره قاجار این بقعه با نمونه های هم عصر خود مشابهت دارند. به عنوان نمونه می توان نوع نقوش به کار رفته در این بنا و شیوه کاشیکاری آن را با کاشی های شاهزاده حمزه قم که در همان زمان تزیین گشته است، مقایسه نمود.

کاشیکاری گنبد

نمای بیرونی بنا هشت ضلعی با گنبد دوپوسته هرمی دوازده ترکی دارای چهار نورگیر است. « استفاده از گنبد دو پوسته رک که اولین بار در معماری سلجوقی نمایان می شود در معماری ایلخانی رواج پیدا می کند. با این تفاوت که گنبد و ساقه آن بلندتر می شود» (شایسته فر، 1389 :92). ساخت این نوع گنبد در قم رواجی گسترده یافت « بدون این که با اقلیم گرم و خشک این منطقه سنخیت داشته باشد»(شایسته فر، 1389: 92).
نمای خارجی گنبد علی بن جعفر (ع) با ارتفاع تقریبی حدود 3/3 متر است و سطح آن در شکل اولیه « با کاشی های فیروزه فام نره ای(22) آراسته بوده که در سال های اخیر مجددا کاشیکاری شده است » (عرب، 1381 :148).
از نقوش به کار رفته در شکل اولیه تزیین گنبد اطلاعی در دست نیست. در حال حاضر هر یک از دوازده ترک گنبد با زمینه ای فیروزه ای(23) رنگ پوشیده شده است. بر سطح این زمینه، نقوش تزیینی از کاشی بنایی با اسماء مقدس الله ، محمد و علی وجود دارد که زمینه این تزیینات در ترک های مجاور به شکل یکی در میان ، به رنگ زرد و سفید در می آید. نقش کاشی های بنایی به سمت نوک گنبد امتداد می یابد. بر بالای گنبد و نزدیک به رأس آن یک نوار کاشی با طرح ساده هندسی تعبیه شده است. (تصویر 53) محل اتصال گنبد و ساقه آن با کاشی های ساده آبی و سفید و در طرحی شطرنجی پوشانده شده است. (تصویر54)در ساقه گنبد کاشی های تکرنگ فیروزه ای در کنار آجرکاری ها، طرح های هندسی ساده را به نمایش می گذارند. (تصویر55)

نتیجه

در زمان حکومت ایلخانیان بناهای آرامگاهی زیادی در ایران احداث گردید. سبک عمده این عصر، ساخت آرامگاه های هشت گوش بود که گنبد آن بامی چند وجهی را بر فراز خود داشت و این طرح معیار معمول تعدادی از آرامگاه های شیعی قم گردید. یکی از ویژگی های معماری ایلخانی، استفاده فراوان از کاشی در تزیین بناها است که در این زمان به اوج تکامل خود می رسد و به تزئین درون بنا نیز راه می یابد. در این زمان کاشی های زرین فام به آرایش درون مساجد و مقابر امامزادگان را یافتند. خاندان ابی طاهر کاشانی که در ساخت کاشی مهارت داشتند، آثار شناخته شده ای شامل کاشی های هشت پر، چلیپا و خشتی زرین فام، در آرامگاه های قم برجای گذاشتند. گواه این مطلب کاشی های ارزشمند آرامگاه علی بن جعفر(ع) است که در موزه های جهان پراکنده گشته است.
با وجود آنکه این مقبره مساحت زیادی ندارد اما تا ابتدای عصر حاضر گنجینه ارزشمندی از کاشیکاری و گچبری را در خود جای داده بود. در حال حاضر تمام نمونه های کاشی عصر ایلخانی بنا، از محل آن خارج شده است. عدم مستند سازی اقدامات صورت گرفته، موجب بروز اشکال در بررسی این دسته از آثار می گردد. به عنوان مثال از وضعیت سابق پوشش دیوارها توسط کاشی های کوکبی و چلیپایی مدرک قابل استنادی وجود ندارد یا آنکه چندین مجموعه کاشی ارزشمند از این بنا در موزه آستانه به نمایش درآمده است که در مورد این که به این بنا تعلق داشته باشند، تردید وجود دارد.
در راستای پژوهش در خصوص کاشیکاری این بنا و پس از معرفی این مکان، قسمت های مختلف بنا که با کاشی آراسته شده بودند،، معرفی و تشریح گردیدند. این قسمت ها عبارتند از : مرقد، محراب، ازاره داخلی، ایوان و جبهه شمالی بنا و گنبد.
در مطالعه سه بخش آخر که به دوره قاجار و معاصر تعلق دارند نکته تاریکی وجود ندارد. این سطوح با انواع کاشی های سفید و لاجوردی، معرق و معقلی آراسته شده اند که به این موارد در متن پرداخته شده است. عمده ترین ابهامات و سوالات در خصوص کاشی های عصر ایلخانی است. به دلیل آنکه این نمونه آثار پراکنده گشته اند، این تحقیق با استفاده از نمونه های موجود در موزه آستانه قم و موزه ملی ایران تهیه و تنظیم گردید. این کاشی ها که در اغلب موارد با تکنیک زرین فام ساخته شده اند، پوشش دهنده محراب، ازاره داخلی و مرقد هستند. محراب زرین فام که آخرین نمونه ساخت یکی از معروف ترین خاندان های سفالگر است در حال حاضر در موزه ملی ایران نگهداری می شود. سطوح مرقد این امامزاده بر اساس شیوه رایج در عصر ایلخانی تماما با کاشی پوشیده شده بود. دیواره های جانبی این مرقد با دو مجموعه خشت و سطح بالایی با شش کاشی خشتی بزرگ و بیست قطعه کوچکتر گرداگرد آنها آراسته شده بود. تمام دیواره های ازاره داخلی با کاشی های هشت پر و چلیپا پوشش داده شده بودند. در مجموع کاشی های بنا، کاشی های هشت پری متنوع ترین نقوش را به خود اختصاص داده اند. اما در خصوص نقشه چیدمان این قطعات متنوع، مدرک قاطعی وجود ندارد که ترتیب قرارگیری سابق آنها به چه شکل بوده است. قسمت عمده ای از این کاشی ها در موزه آستانه قم نگهداری می شود.
با بررسی کاشی های موجود این بنا، می توان انواع نقوش آن را به نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی، هندسی و کتیبه تقسیم نمود.

پی‌نوشت‌ها:

1. دانشجوی کارشناسی ارشد هنر اسلامی دانشگاه کاشان
2. دانشیار دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان
3. به نام های باب بهشت، درب بهشت و هشت بهشت نیز خوانده می شود.
4. همچنین در احادیث آمده است که هشت در جهت بهشت می باشد، که دو در آن از قم مفتوح می شود و برخی بر این باورند که این در را به آن نشانه ساخته اند.
5. بر اساس شواهد تاریخی و آنچه در متون مربوط به آن زمان آمده است، صحت این روایت تایید می گردد.
6. در قدیم حذف اسامی وسط معمول بوده است، چنانکه امام حسن عسکری(ع) را ابن الرضا می نامیدند و در این مورد هم ثابت گردیده است که در این بقعه دو تن از سادات عالی مقام که با چند واسطه به امام نسب می برند، مدفون هستند.
7. با توجه به ابعاد این کاشی ها که 20*40 است، در صورتی که در هر یک از اضلاع طول مستطیل لوح مرقد، شش قطعه و در اضلاع عرض این مستطیل چهار کاشی به گونه ای در کنار هم قرار گیرند که در زوایای آن شکلی L مانند پدید آید، صحت این فرض به شکل قطعی تایید می شود.
8. « کاشیهای دو بار یا دو لبه مربوط به بالای مرقد که یک طرف آنها به طور افقی روی مرقد و حاشیه الواح قبور را زینت می بخشیده است » (فیض،1350 :340).
9. فیض بر این عقیده است که کاشی های چهار بدنه مرقد در چهار ردیف هر ردیفی 24 پارچه نصب گردیده بود. در ردیف بالا 24 پارچه خشت های 32 در 32 سانتیمتری قرار داشت که علاوه بر دارا بودن کتیبه یسن ( در متن با زمینه منقش طلایی خط برجسته درشت) کتیبه دیگری هم خط ریزی در حاشیه و قسمت بالا داشت. در حالی که کتیبه موجود در موزه بدون احتساب ناقصی ها دارای 30 قطعه و به ابعاد 22*29 سانتیمتر است.
10. فیض مجموعه این کاشی ها را 96 عدد دانسته است که 12 پارچه آنها به طور کلی از میان رفته است. در حال حاضر 71 پارچه از این مجموعه در موزه آستانه به نمایش درآمده است.
11. عنوان مقاله از همین جمله بر گرفته شده است که علاوه بر اشاره به نامهای دیگر مقبره به زیبایی و شکوه محراب آن نیز اشاره دارد.
12. در پایان این کتیبه عبارت “کتب دستور آقای وکیل و امرداد 44” نوشته شده است. بانی این کاشیکاری نامشخص است.
13. توضیحات مرتبط با کاشی های ازاره در صفحات 335 تا 338 گنجینه آثار فیض آمده است.
14. کاشی هشت پری که که به شکل ناقص ساخته شده است احتمالا در اضلاع کناری دیواره نصب بوده است. بی تردید کاشی های دیگری مشابه با آن وجود داشته اند که در حال حاضر از وجود آنها بی اطلاعیم.
15. این تصور بر اساس نوشته فیض در رابطه با سرقت کاشی از مقبره، شکل گرفته است. بر اساس این اظهارات از شاه نشین جنوبی که محل قرارگیری محراب بود، کاشی 70در 70 با نقش طاووس همراه با چند کاشی معین دیگر دزدیده شده است. از این بنا کاشی دیگری به این ابعاد، به غیر از خشت های محراب بدست نیامده است و با استناد به کاشیهای بدست آمده از این مکان، به احتمال قریب به یقین نقشی که فیض طاووس خوانده است، همان نقش سیمرغ مورد نظر است.
16. چنانچه در رابطه با تعداد کاشی ها بیان می کند: « خادمین مقدار آنها را 1808 پارچه می گفتند. 904 پارچه کوکبی و 904 قطعه چلیپایی» (فیض،1350 :335).
17. این ابیات که از سروده های عامر بن ثعلبه است که از معروفترین اشعار عرب در مدح حضرت علی (ع) است و به این شرح است: علی حبه جنة * قسیم النار و الجنه وصی المصطفی حقا * امام الانس و الجنة
18. لاجوردینه نوعی از نقاشی رو رنگی است که رنگ زمینه آن در اغلب موارد لاجوردی یا فیروزه ای است و عمدتا از ورقه های طلا برای تزیین آن استفاده می نمایند. با وجود آنکه این شیوه همزمان با تکنیک زرین فام اجرا می گردید، از لحاظ فنی با آن متفاوت می باشد.
19. فیض در گنجینه آثار اشتباهی را مرتکب می شود و علاوه بر آنکه مجموعه کاشی لاجوردی را هشت قطعه می داند، خصوصیات این دو مجموعه لاجوردی مثل کتیبه ای از سوره ” یس ” و تاریخ رجب 718را با هم ترکیب کرده و به یک مجموعه نسبت می دهد.
20. جهت اطلاعات بیشتر در خصوص کاشیکاری ایوانچه(رک. فیض، 1350: 351).
21. نوعی کاشی در تزئین بناهای ایران که از تلفیق قطعات کوچک یا بزرگ کاشی براساس طرح پیش بینی شده وجود می آید و از این نظر به آن کاشی موزاییک نیز می گویند. کاشیکاری معرق که مقدمات آن از سده هفتم هجری آغاز شده بود در دوره تیموری به بالاترین شکوه خود رسید.
22. « معمولاً روی گنبدها از کاشی نره ای استفاده می شود که ضخامت آن بین 5 تا 15 سانتیمتر است و لعاب روی آن با آلیاژهای بهتری تهیه می شود که در مقابل برف و باران و یخبندان مقاوم باشد» (ماهرالنقش،1377 :99).
23. در رنگ آمیزی کاشی های یک رنگ، آبی فیروزه ای بر سایر رنگ ها برتری داشت.
فهرست تصاویر
به غیر از تصویر شماره 5 بقیه تصاویر توسط نگارنده به شیوه میدانی گردآوری شده است.
تصویر 1- شش قطعه کاشی 75×70 سانتی متر لوح مزار ، ساخت قرن هشتم در کارخانه سید رکن‏الدین، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 2- قسمتی از مجموعه کامل متشکل از 20 قطعه کاشی 20 در 40 سانتیمتر که روی آن صلوات کبیره به خط برجسته ثلث نوشته شده است، کاشی های اطراف الواح قبور، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 3- قسمتی از مجموعه کاشی با خط ثلث قالبی، 30 قطعه 29*22 سانتیمتر که متن آن آیات سوره یس است، ردیف بالایی پوشش بالای مرقد، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 4- بخشی از مجموعه خشت کاشی با لعاب زرین و لاجوردین، با خط ثلث قالبی، 71 قطعه ساخت کاشان، سه ردیف پایین پوشش اطراف مرقد، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 5- محراب کاشی زرین فام به طول 28/3 و پهنای 12/2 متر، دارای کتیبه‌ای با خط ثلث ساخت یوسف بن علی بن ابی طاهر به تاریخ رمضان 734 هجری، محفوظ در موزه ملی ایران، منبع Ushider.com.
تصویر 6- نمونه ای از چگونگی قرارگیری کاشی های هشت پر و چلیپا در کنار یکدیگر، ساخت قرن هشتم هجری کاشان، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 7- نمونه ای از کاشی فیروزه ای چلیپایی با نقش کم برجسته گیاه و پرنده، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 8- کاشی هشت پر با نقش گیاه تک، احتمالا از این کاشی در آرایش اضلاع جانبی دیوار استفاده می شده است، مربوط به ازاره داخلی بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 9- کاشی هشت پر با نقش گردش فرم گیاهی، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 10- کاشی هشت پر با نقش گیاهی خانه بندی شده، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر11- کاشی هشت پر با نقش گیاهی غالب مرکزی، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 12- کاشی هشت پر با نقش متراکم گیاهی، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 13- کاشی کوکبی با نقش دو خرگوش در برابر یکدیگر، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 14- کاشی کوکبی با نقش یک جفت آهو، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 15- کاشی کوکبی با نقش دو پرنده کوچک، احتمالا کبوتر، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 16- کاشی کوکبی با نقش پلنگ یا شاید شیر، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 17- کاشی کوکبی با نقش مرغابی در زیر یک خیمه، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 18- کاشی کوکبی با نقش غزالی در حال دویدن، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 19- کاشی کوکبی با نقش اژدهای برجسته، احتمالا مربوط به ازاره اطراف محراب بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 20- کاشی کوکبی با نقش سیمرغ در حال پرواز، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 21- کاشی ستاره ای با نقش انسان نشسته زیر یک چادر، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 22- کاشی هشت پر با نقش هندسی، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 23- کاشی هشت پر با کتیبه الحمد… که عبارت پس از حمد ناخواناست، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 24- کاشی هشت پر با کتیبه العزة لله… ، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 25- کاشی هشت پر با کتیبه انا فتحنا… ، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 26- کاشی هشت پر با تکرار نام مبارک حضرت علی (ع)، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 27- کاشی هشت پر با عبارتی ناخوانا در متن، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 28- کاشی برجسته کوکبی با نقش سیمرغ، احتمالا مربوط به ازاره اطراف محراب بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصاویر 35- 29- کاشی های کوکبی قالبی برجسته با نقش گل و بوته، با وجود شباهت اولیه با قالبهای متفاوتی ساخته شده اند، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 36- کاشی برجسته هشت پر با نقش دو لک لک، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 37- کاشی برجسته کوکبی با نقش گل و بوته، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 38- کاشی برجسته کوکبی با نقش دو انسان، مربوط به ازاره بنا، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 39- بخشی از کتیبه کاشی با متنی در معرفی بانی و هنرمندان به خط ثلث، کاشی های سر در درگاهی ورودی، واقع در ایوان شمالی بنای امامزاده.
تصویر 40- کاشی های سفید و لاجوردی خشتی، مربوط به دیواره های ازاره داخلی ایوان شمالی بنای امامزاده.
تصویر 41- قسمتی از تزیین طاقچه زینتی دیواره، واقع در ایوان شمالی بنای امامزاده.
تصویر 42- نمونه ای از تزیین طرفین کفش کن ها، واقع در ایوان شمالی بنای امامزاده.
تصویر 43- قطعاتی از کتیبه کمربندی ایوان به خط ثلث، حاوی سوره جمعه و معرفی هنرمند خطاط، ایوان شمالی بنای امامزاده.
تصویر 44- نمونه تزیین ستون ما بین طاقچه ها، واقع در ایوان شمالی بنای امامزاده.
تصویر 45- تزیین بالای درب کفش کن داخل ایوان، اشعاری از محمد طاهر قصاع به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی، واقع در ایوان شمالی بنای امامزاده.
تصویر 46- بخشی از تزیین سر در داخلی ایوان، بالای درب ورودی اصلی واقع در ایوان شمالی بنای امامزاده.
تصویر 47- تزیین سردر ورودی بخش خارجی کفش کن، کاشی خشتی سفید و لاجوردی، واقع در جبهه شمالی بنای امامزاده.
تصویر 48- قسمتی از کاشیکاری معرق سر در بیرونی ایوان شمالی، واقع در جبهه شمالی بنای امامزاده.
تصویر 49- بخشی از کاشیکاری معرق سر در صحن شرقی، مشابه با تصویر قبل اما با رنگ آمیزی متفاوت، واقع درجبهه شمالی بنای امامزاده.
تصویر 50- تزیین درگاه تزیینی بالای کفش کن، واقع در جبهه شمالی بنای امامزاده.
تصویر 51- تزیین یکی از درگاههای تزیینی جبهه غربی نمای شمالی، واقع در جبهه شمالی بنای امامزاده.
تصویر 52- تزیین درگاه دیگری در جبهه غربی نمای شمالی ، واقع در جبهه شمالی بنای امامزاده.
تصویر 53- کاشی های شطرنجی آبی و سفید مربوط به کاشیکاری بین ساقه و سطح گنبد، مربوط به گنبد بنا.
تصویر 54- نمونه ای از تزیین ساقه گنبد، استفاده از کاشی های یکرنگ فروزه ای و چیدمان آنها در کنا آجرکاری بنا، واقع در ساقه گنبد.
تصویر 55- نمایی از گنبد هرمی امامزاده، مزین به نام های مقدس، نوار کاشی نوک گنبد در این تصویر دیده می شود، مربوط به گنبد بنا.
تصویر 56- بخشی از کتیبه ثلث حاوی آیاتی از سوره الاسراء، 14پارچه کاشی زرین فام، به عنوان قاب درگاه یا چیزی مشابه کاربرد داشته است، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 57- چند پارچه کاشی حاوی ابیاتی در مدح امیرالمومنین علی (ع)، 11 پارچه کاشی زرین فام، در حال حاضر این کاشی ها بر دیوار موزه به شکل نادرستی در کنار هم چیده شده اند، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 58- قسمتی از کتیبه لاجوردینه سوره یس، 39 قطعه به خط ثلث، محفوظ در موزه آستانه قم.
تصویر 59- قطعاتی از کتیبه لاجوردینه تاریخ دار با آیاتی از سوره ملک به خط ثلث، محفوظ در موزه آستانه قم.
فهرست جداول:
جدول شماره 1- کاشی های محراب و مرقد و بخشی از ازاره بنا
جدول شماره 2- کاشی های هشت پر با نقوش گیاهی، حیوانی و کتیبه ای مربوط به ازاره بنا
جدول شماره 3- کاشی های هشت پر با نقوش کتیبه ای و قالبی برجسته مربوط به ازاره بنا
جدول شماره 4- کاشی های ایوان شمالی بنا
جدول شماره 5- کاشی کاری جبهه شمالی و گنبد بنا
جدول شماره6- کتیبه هایی با موقعیت نامشخص در بنا

منابع
– پوپ، آرتر و آکرمن، فیلیس.(1387).سیری در هنرایران( از دوران پیش از تاریخ تا امروز)، جلد چهارم، ویرایش سیروس پرهام، تهران : انتشارات علمی و فرهنگی.
– پورپیرار، ناصر.(1376).معماری و هنر سرزمین های اسلامی، تهران : نشر کارنگ.
– فیض، عباس.(1350).گنجینه آثار قم، جلد دوم، قم: انتشارات مهر استوار.
– مدرسی طباطبایی.(1335).تربت پاکان آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمومنین قم، جلد دوم، قم: چاپ مهر.
– نیستانی، جواد و زهره روح فر.(1389).ساخت لعاب زرین فام در ایران براساس مطالعات تاریخی و پژوهشی آزمایشگاهی (با تکیه بر رساله ابوالقاسم عبدالله کاشانی 7-8 ه.ق) ، تهران : آرمان شهر.
– افشار اصل، مهدی و محمد باقر خسروی.(1377).« معماری ایران در دوره قاجار » فصلنامه هنر، شماره 36: 138-120.
– آبیار،منصور.(1381).« بررسی کتیبه های محرابهای گچی در موزه ملی ایران»فصلنامه اثر، شماره 35: 84-74.
– رمضانی، وحیده.(1384).« بررسی وضعیت معماری در ایران با تاکید بر مفهوم و کاربری بناها(بخش دوم) » فصلنامه تاریخ پژوهی،شماره 24 و 25: 143-125.
– سیف.(1362).« محراب جلوه گاه اصیل هنر تزئینی اسلامی»، فصلنامه هنر، شماره 3: 163-152.
– شایسته فر، مهناز و رامینه صراف زاده.( 1389).« تجلی اسماء مقدس در تزیینات معماری امامزادگان و مقابر سده چهاردهم/هشتم شهر قم » مطالعات هنر اسلامی، شماره سیزدهم: 108-89.
– عرب، کاظم.(1381).« گزارش تحقیق و معرفی هفت بنای تاریخی و ارزشمند قم بازمانده از قرن هشتم هجری» فصلنامه اثر، شماره 33و34: 163-146.
– ماهرالنقش، محمود.(1377).« هنر کاشی کاری در اسلام»، فصلنامه هنر، شماره 37: 99-85.
– طهوری، نیر.(1391).« جستجوی مفاهیم نمادین کاشی زرین فام»، ملکوت آینه ها: مجموعه مقالات در حکمت هنر اسلامی، تهران : انتشارات علمی و فرهنگی: 68-27.