اگر به نمونه‌ای از چینش حکیمانه آیات یک سوره که در زمان‌های مختلف نازل شده‌اند توجه نمایید. سورۂ مزمل به شهادت سیاق آیات و گواهی شواهد تاریخی از سوره‌های مکی قرآن است که بنا به نقلی پس از سوره قلم نازل شده است نوزده آیه اول این سوره مکی است اما آیه بیستم آن مدنی است زیرا در آن از جهاد و زکات سخن رفته است و می‌دانیم که احکام جهاد و زکات در مدینه تشریع شده است. با آنکه بین نزول آخرین آیه سوره و سایر آیات قریب به ۱۰ سال فاصله است اما از جهت تناسب معنایی و هماهنگی با غرض سوره تفاوتی با سایر آن‌ها ندارد. سورۂ مزمل با خطابی ملاحظت آمیز به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم  آغاز می‌شود. و هدف آن آماده ساختن رسول اکرم صلی الله علیه و اله و سلم  برای انجام رسالت پیامبری است.
 
از این رو ایشان را به عبادت خدا و صبر در برابر مشرکان دعوت کرده است. سدهای مورد و به عبارتی وظایف پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم  که رهبر اصلاحات دینی در جامعه است را برشمرده است بیستمین سورۂ مزمل وظایف اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم را برشمرده است و آنان را به انجام واجبات و مستحبات دعوت کرده است. بدین سان مجموع سورۂ مزمل یک غرض شخص را طی می‌کند و آن بیان وظایف و ویژگی‌های ضروری مصلحان اجتماعی است با این تفاوت که فصل اول آن که در مکه نازل شده است درباره وظایف رهبر اصلاحات و فصل دوم که در مدینه نازل شده است درباره وظایف کسانی است که به تبعیت از یک رهبر دینی درصدد اصلاح جامعه بر آمده‌اند.
 
این تقارن معنایی نشان می‌دهد که چنین آیات مختلف نزول در یک سوره دقیقا براساس هماهنگی و همسازی آیات با هدف و غرض اصلی سوره است و این حداقل قسمت در تلفیق آیات است. دانشمندان فن معانی و بیان و قرآن پژوهان معاصر که درباره این جنبه اعجازی قرآن کریم تتبع و تأمل کرده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که گذشته از آنکه چینش سخنان مختلف در یک مجموعه کار بسیار مشکل و صنعت ظریف و دقیقی است، بدون وجود جامع واحد و غرض مشخص میسر و ممکن نیست، دکتر «محمد عبدالله دراز» استاد دانشگاه الازهر در این باره می‌گوید:
 
برخلاف آنچه ناآگاهان می‌پندارند جمع کردن اجزای متفرق در یک کلام کار آسانی نیست بلکه فن بسیار مهمی است که به مهارت و توانایی فوق العاده نیاز دارد، تا بتوان بهترین جایگاه را برای این اجزای پراکنده تعیین نمود. ابتدا باید مشخص کرد که کدام کلام اصل و کدام یک فرع است؟ عبارت با کدام سخن آغاز شود و به کدام یک ختم شود و کدام سخن در میانه کلام قرار گیرد؟ آنگاه مشخص کند که این اجزاء را به وسیله عطف یا اسناد و یا تعلیق یا چیز دیگر به هم متصل کند. همه این‌ها پس از آن است که مرحله گزینش به درستی طی شده و اجزاء را با دقت تمام انتخاب کرده باشد و مطمئن باشد که این سخنان پراکنده همگی در یک فضای واحد تنفس می‌کنند و یک روح مشترک بر آن‌ها حاکم است و عبارات انتخاب شده از حشو و زوائد به دور بوده و همه اجزاء به سوی یک هدف نشانه رفته‌اند و همچون نقاط مختلف روی محیط دایره، یک نسبت مساوی با مرکز اصلی دارند.
 
بخاطر صعوبت و اهمیت این مطلب است که فصحاء و بلیغانی که پیرامون یک موضوع به نیکویی و زیبایی سخن می‌سرایند اگر بخواهند پیرامون مطالب متفرق سخن به میان آورند در نظم دادن و یکسان سازی آن‌ها دچار خطا و زحمت می‌شوند و مجبورند شکاف بین آن‌ها را با عباراتی همچون «خوب از این سخن بگذریم» یا «اما مطلب بعدی» و یا «نکته دیگری که باید بدان توجه نمود» و از این قبیل پر کنند. در حالی که در هر سوره قرآن، موضوعات پراکنده در کمال ایجاز و زیبایی بیان می‌شود و آن چنان این مطالب گوناگون و انسجام واحد به خود می‌گیرند که خواننده را به تعجب واداشته و اعجاز خود را در حد نهایت به نمایش می‌گذارد.
 

وحدت غرض اقتضای سخن بلیغ است

هر کلامی که بیان می‌گردد و هر شعری که انشاد شود و هر مقاله، دکلمه یا متنی که ارائه می‌گردد برای آن است که پیامی را به خواننده منتقل کند و تأثیری را در فکر و جان او بجای بگذارد. این سخن اگر با عباراتی زیبا و دلنشین و با رعایت اصول فصاحت و بلاغت ادا شود و از سستی و ناموزونی به دور باشد، تأثیری دو چندان خواهد داشت. دانشمندان علم بلاغت، این علم را چنین تعریف کرده‌اند:
 
مجموع فنون بلاغت حاوی اصول و قواعدی است که به سخنور و گوینده یا نویسنده می‌آموزد که از کدام واژه استفاده کند و از انتخاب چه کلماتی بپرهیزد تا گفتارش فصیح و قابل درک بوده، مخاطب خویش را دچار حیرت و سرگردانی نسازد. سپس می‌آموزد که همیشه همه مخاطب‌ها یکسان نیستند و هر مخاطب دارای حالتی خاص است و هر سخن باید در موقعیتی مخصوص به خود القا شود.
 
به اعتقاد علمای فن بلاغت، یکی از عیوب فصاحت که موجب نارسایی کلام شده و تأثیر آن را در مخاطب کاهش می‌دهد، وجود تعقید در جمله است. تعقید عبارت از هرگونه گره خوردگی و پیچیدگی در کلام – اعم از لفظی یا معنوی – است که شنونده را در دریافت مفهوم متحیر و سرگردان نماید و او را به وادی حیرت و بلاتکلیفی بکشاند. یکی از انواع تعقید آن است که متکلم از هر دری سخنی گفته و از هر باغی گلی چیند بدون آنکه بین آن‌ها ارتباط معنادار و مشخصی وجود داشته باشد. در این صورت، خواننده و شنونده از قوت معانی و حسن ترکیب برخی از عبارات پراکنده لذت می‌برد اما از دریافت هدف و مقصود گوینده محروم می‌ماند و نمی‌داند غرض گوینده از کنار هم چیدن این گوهرهای گرانبها چه بوده است؟ و به چه نتیجه‌ای می‌خواهد برسد؟
 
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر، صص123-120، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵