کیفیت گرایی در تعلیم و ترویج قرآن کریم

در طول تاریخ اسلام چهار گونه دیدگاه و برخورد با قرآن کریم را می توان شناخت و آثار و شواهد آن را در فرهنگ اسلامی و حوزه های مرتبط با قرآن کریم مشاهده نمود. هر یک از این چهار برخورد به گونه ای خاص به سراغ قرآن رفته اند و هر کدام با قرآن شناسی مخصوص به خود، نظامی خاص را برای «ارتباط با قرآن» و «استفاده» از آن پیشنهاد کرده اند که عبارتند از:
الف) اصالت کمیت ب) اصالت کیفیت ج) کمیت گرایی د) کیفیت گرایی.

الف) اصالت کمیت:

در این دیدگاه، قرآن پدیده ایست که تلاوت آن مایه اجر و ثواب است و اساساً برای این نازل شده است که افراد آن را بخوانند و به «ثواب و اجر» قرائت قرآن نایل شوند. در این دیدگاه، راه ارتباط با قرآن، قرائت آن می باشد و تنها حاصل آن، اجر و ثواب مترتب بر آن است. کسی که با این دیدگاه به سراغ قرآن می رود، انتظاری جز کسب ثواب ندارد و تصوّری غیر از این که قرآن خواندن، مستحب مؤکّد و موجب اجر «کثیر» است، در ذهن او نیست؛ بنابراین کاملاً طبیعی است که در این دیدگاه خواندن زیاد قرآن مورد تشویق است و هر چه بیشتر بتوان قرآن خواند، بیشتر از آن استفاده شده است و ختم قرآن نیز کمال مطلوب شمرده می شود.

این دیدگاه با نزول وحی شکل گرفته است و در عهد نبوی نیز ملاحظه می شود که عده ای از صحابه، خواندن زیاد قرآن را کمال مطلوب می انگارند و به گونه ای جدّی اصرار می کنند که حتی در کمتر از هفت یا سه روز، قرآن را ختم کنند که با برخورد جدی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) مواجه می گردند.1

در سالها و دهه های بعد هم این گونه برخوردها با قرآن کریم کاملاً مشهود است و بیشتر و جدی تر دیده می شود. از جمله نقل شده است که: علقمه ـ شاگرد ابن مسعود ـ قرآن را در پنج روز ختم می نمود و قرآن را در کنار کعبه در یک شب ختم کرد.2 و یا سعید بن جبیر قرآن را در یک رکعت نمازش در کنار کعبه ختم کرد و گفته شده است که در هر دو شب، یک ختم قرآن داشته است.3 از ابوبکر، شعبة بن عیاش نقل شده است که حدود 40 سال، هر روز و هر شب، یک ختم قرآن انجام می داده است.4

ب) اصالت کیفیت:

این دیدگاه نقطه مقابل دیدگاه اصالت کمیت است. در این دیدگاه، خواندن زیاد قرآن امری ممدوح و نیک تلقّی نمی شود و هیچ تشویقی در جهت تلاوت حجم زیادی از قرآن و یا ختم قرآن صورت نمی گیرد. در این دیدگاه، قرآن «جلوه خدا» ست که یک آیه نیز، مظهر کامل این تجلّی است و می توان در آیینه تنها یک آیه، جمال دوست را دید و کمال رب را کشف و شهود کرد.

این دیدگاه با دیده تحقیر و نقد، به دیدگاه پیشین می نگرد و هیچ گاه توصیه نمی کند که زیاد قرآن بخوانید و این تصور را که قرآن برای نیل به ثواب نازل شده است، تصوری قشری می شمارد و انتظاری جز ثواب، از تلاوت قرآن نداشتن را نگرشی کودکانه و جاهلانه می پندارد. آنچه در این دیدگاه قابل توجه است، این است که: «کمیتش ابداً و اساساً اهمیت ندارد و برای ارتباط با قرآن حتی می توان روزها و هفته ها و ماهها، تنها و تنها به یک آیه اکتفا کرده و یا تنها یک سوره را برگزید و آن را خواند و بدین وسیله به جلوات الهی و عالم غیب متصل گردید و از آن بهره برد.

در این دیدگاه، مهم نیست که کسی، هیچ گاه قرآن را ختم نکند و یا تنها با معدودی آیات آشنا باشد و به همین آیات اکتفا کند؛ بلکه این مهم است که بتوان به بطون آیات رسید؛ بنابراین در این دیدگاه هیچ تشویق و توصیه ای بر یادگیری آیات بیشتر و انس با تعداد بیشتر آیات، نمی توان یافت. این دیدگاه را می توان در آرا و افکار برخی متصوفه و عرفا مشاهده کرد.

ج) کمّیت گرایی:

این برخورد، رایج تر از بقیه برخوردها و دیدگاههاست. در این دیدگاه، کیفیت نیز، امری مهم و معتنابه شمرده می شود و در استفاده از قرآن و ارتباط با کلام اللّه مورد توجه و توصیه است؛ ولی همه این توجه ها و توصیه ها در مرحله تئوری و نظری باقی می ماند و در مرحله عمل آنچه که «فدا» می شود و عملاً بدان توجهی نمی شود «مسأله کیفیت» است.

در این دیدگاه، تدبر در قرآن؛ فهم قرآن؛ عمل به آن؛ آشنایی با فرهنگ آن؛ با قرآن زیستن و… شعارهایی هستند که بر آنها تأکید می شود و خواسته ها و تمنّیاتی هستند که آرزوی رسیدن به آنها در سر پرورانده می شود؛ ولی آنچه «عملاً» صورت می پذیرد؛ «کمیت گرایی» است و آنچه محصول این برخورد است، «کمیت صرف» بدون کیفیت است، خواندن قرآن بدون کیفیت، امری کاملاً رایج است و تلاوتهای رنگارنگ، حفظ قرآن، جلسات تلاوت قرآن و ختم آن و… اموری بسیار رایج است که در ورای آنها اثر و تذکر و تأثّر و هدایت و نورانیت و… خیلی کم مشاهده می شود. مفسّران نیز، کلمه «امانی» را در آیه «وَ مِنْهُمْ أُمیون لا یعْلَمُونَ الْکِتاب اِلاّ اَمانِی وَ اَن هُمْ اِلاّ یظنُّونَ» (سور بقره، آی 78) ناظر به همین مطلب می دانند.5

این دیدگاه، «تدبر» را امری ممدوح و لازم می شمارد و به آن تشویق نیز می نماید، ولی عملاً «خواندن قرآن» او را به راهی نمی برد که در آن «تدبّری» حاصل آید و یا فهمی به دست آید؛ دیگر چه رسد به این که به «عمل به قرآن» منتهی گردد.

به عبارت دیگر، در این دیدگاه، تعلیم و تلاوت قرآن (که بُعد کمّی مسأله است) یک چیز است و آشنایی با قرآن، فهم معارف قرآن، آشنایی با فرهنگ قرآنی و… (که بُعدِ کیفی مسأله است) چیز دیگری است که علی الاصول با هم تلازمی ندارند و در دو فضا باید دنبال گردد.

از آنجا که این دیدگاه، کیفیت را نیز در استفاده از قرآن معتبر و مهم می داند، به علت «نادرستی روشها و شیوه ها»ی برخورد با قرآن و استفاده از کلام الهی، همیشه نوعی نقص و کمبود در آن محسوس است، به گونه ای که چون آشنایی با معارف قرآن، در کنار تعلیم و تلاوت قرآن امری مهم شمرده می شود، خود تعلیم و تلاوت، چنین نیست که فرد را به آشنایی با معارف قرآن برساند؛ خلأ وجود آن همیشه احساس می گردد و برای جبران این کمبود که در حقیقت باید در متن آموزش قرآن تدارک شود، جلساتی نیز در کنار جلسات آموزش و تلاوت قرآن، برگزار می شود تا این کمبود اساسی را برطرف کند که البته نتیجه رضایت بخش و مطلوبی، ندارد.

د) کیفیت گرایی:

این دیدگاه و برخورد، تنها در مکتب اهل بیت(علیهم السلام) مشاهده می شود و می توان همه دیدگاهها و برخوردهای سه گانه پیش را انشعاب و انحرافی از این مکتب اصلی، که «صراط مستقیم» است، دانست. روشها و شیوه هایی که در تعلیم و تلاوت قرآن توسط این مکتب ارائه می شود، به گونه ای است که در آن، هم کمیت و هم کیفیت لحاظ شده است و از افراط و تفریط در کمیت و کیفیت خبری نیست؛ ولی آنچه مهم تر است و گرایش روشها و اسوه های این مکتب به سمت و سوی آن است، «گرایش به کیفیت» است، نه کمیت.

به عبارت دیگر؛ در مکتب اهل بیت(علیهم السلام) کمیت نیز، جایگاهی بس مهم دارد و بدان توصیه و تشویق هم می گردد، ولی همیشه این «کیفیت» است که «محور» آن روشها، اسلوبها و اسوه ها و توصیه هاست و «کمیت» تا آنجا مورد توصیه و توجه است که «کیفیت» نیز موجود باشد و اگر قرار است که یکی از کمیت و کیفیت فدا شود؛ این «کمیت» است که فدای «کیفیت»می گردد.

نویسنده : مهدی غفاری

پی نوشت:

1ـ ن. ک. علوم القرآن عند المفسرین. مرکز الثقافة و المعارف القرآنیة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، ج2، ص 326، 327، 330، 331
2ـ معرفة القراء الکبار، محمد بن احمد ذهبی. بیروت: موسسة الرسالة، چاپ دوم، ص27
3ـ همان، ص 38.
4ـ همان، ص 83.
5ـ مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ابو علی فضل بن حسن طبرسی. تهران: انتشارات ناصر خسرو، ج 1، ص 290.