مقدمه
یکی از شخصیت های مهم تاریخ نگاری اسلامی ابی واضح احمد بن ابی یعقوب معروف به یعقوبی اصفهانی بود. کتاب وی هر چند نسبت به برخی آثار از وسعت چندانی برخودار نیست، از نظر جامعیت، دقت و صراحت جایگاه والایی دارد. پرداختن به برخی نکات به ویژه رویدادهای زمان پیامبر (ص) و پس از آن، جرأت و جسارت خاصی را می طلبد. فضای موجود و سلطه ی خلفا و دست نشانده های آنان مانع تبیین بسیاری از مسائل تاریخی و واقعیت های پس از درگذشت پیامبر (ص) شده است. با وجود این، یعقوبی اصفهانی به خوبی از عهده ی این کار برآمد. این مقاله بر آن است از منظر کتاب وی به عواملی بپردازد که در توسعه و ترویج فضائل امام علی (ع) و سایر ائمه (ع) تأثیرگذار بود.

ابن واضح یعقوبی

واضح احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح یعقوبی (متوفی 292 ه‍.ق) به کاتب و اخباری نیز شهرت داشت؛ چراکه دبیر دربار عباسی و مورخ بود. همچنین از وی به عنوان اصفهانی و مصری هم یاد کرده اند؛ (1) زیرا نیاکان او اصلاً ایرانی و از مردم اصفهان بودند. اما به گفته ی محمدابراهیم آیتی «اینکه آباء وی کی و چگونه از اصفهان به عراق عرب رفته اند، در جایی مطلبی درج نشده است.» (2) یعقوبی در اواخر عمر مدتی در مصر به سر می برد و برخی درگذشت او را در همان جا دانسته اند؛ از این رو، وی را مصری نامیده اند.
تاریخ تولد ابن واضح معلوم نیست. درباره ی تاریخ درگذشتش هم اختلاف نظر وجود دارد؛ به طوری که یاقوت حموی آن در سال 284 ه‍.ق دانسته است. وی روال تاریخی کتاب خود، مشاکله الناس، را به خلافت معتضد عباسی (20 رجب 279 تا ربیع الثانی 289 ه‍.ق) پایان داده است. همچنین او در کتاب البلدان از سقوط طولونیان یاد کرده است که در سال 292 ه‍.ق اتفاق افتاد. در این صورت،‌ یعقوبی به طور قطع تا سال 292 ه‍.ق زنده بود. (3)

اهمیت و ارزش تاریخ یعقوبی

تاریخ یعقوبی چندین بار به چاپ رسیده است؛ ولی متأسفانه به دلیل عدم رواج آن در دوره های گذشته، نسخه های خطی چنان از آن در دست نیست. این کتاب در سال 1301 ه‍.ق/1883 م در هلند و پس از آن، در سه جلد با مقدمه و تعلیقات محمد صادق بحرالعلوم در نجف انتشار یافت.
چاپ رایج آن از انتشارات دار صادر بیروت در دو جلد است:
جلد اول از هبوط آدم (ع) آغاز می شود و پس از ذکر سرگذشت پیامبران و شاهان بنی اسرائیل و زندگی مسیح (ع) به تاریخ فرمانروایان سریانی و پادشاهان موصل، بابل، هند، یونان، روم، پارس، چین، مصر، بربر، حبشه، سودان، شام، یمن و حیره می پردازد. در پایان نیز تاریخ مفصلی از قوم عرب در زمان جاهلیت ارائه می دهد. این جلد در واقع تاریخ عمومی پیش از اسلام است. یعقوبی در تاریخ انبیا، از آدم (ع) تا مسیح (ع)، و تاریخ بنی اسرائیل و اناجیل اربعه، علاوه بر قرآن مجید و مآخذ اسلامی از کتاب های عهدین هم استفاده کرده است. وی نخست درباره ی شهرها و بلاد اطلاعاتی به دست می دهد.
یعقوبی در جلد دوم به ولادت حضرت محمد (ص) و تاریخ زندگی و درگذشت ایشان، تاریخ خلفای راشدین، خلفای بنی امیه و پانزده تن از خلفای بنی عباس می پردازد. وی همچنین درباره ی تاریخ صدر اسلام تا زمان معتمد عباسی (259 ه‍.ق) اطلاعاتی ارائه می دهد.
آیتی ترجمه ی فارسی تاریخ یعقوبی را به سال 1341 ه‍.ش به پایان رسانید. وی در برخی موارد مطالبی را در پاورقی و حواشی توضیح داده است.

شیوه ی نگارش تاریخ یعقوبی

شیوه ی نگارش این کتاب تاریخی است، نه حدیثی؛ بدین صورت که یعقوبی حوادث تاریخی را به صورت حدیث با ذکر سلسله سند نیاورده، بلکه به عنوان یک مورخ، پس از استفاده از مآخذ گوناگون کتاب خود را نگاشته است. کار او از این نظر شبیه کتاب اخبار الطوال دینوری و مروج الذهب مسعودی است.
باید توجه داشت که هر چند شکل تألیف کتاب، تاریخی است، به دلیل آنکه وی اسناد مطالب خود را نیاورده، دسترسی محققان را به آنها مشکل کرده است. افزون بر این، سیر تدوین کتاب یعقوبی – برخلاف تاریخ طبری – سال شمار نیست، بلکه براساس سرفصل های تاریخی است. مسعودی نیز کتاب مروج الذهب را به همین شیوه نگاشته است. (4)
متأسفانه از این کتاب چند نسخه ی محدود برجای مانده و مقدمه ی جلد اول از بین رفته است؛ به همین دلیل، چگونگی تدوین آن و نیز مآخذی که مؤلف برای کتاب خود بیان کرده به دست ما نرسیده است. آنچه مسلم است اینکه جلد اول کتاب یعقوبی، با توجه به اینکه وی در زمانی می زیسته که بسیاری از نوشته های سایر ملل به عربی ترجمه شده بود، شامل آگاهی های منحصری است که در منابع دیگر وجود ندارد. طبعاً منابع در دسترس مؤلف، هر کدام با شیوه های معمول در فرهنگ های وابسته تألیف شده و امکان اعتماد کامل به آنها وجود نداشته است. این امر منابع اسرائیلی را نیز دربرمی گیرد که یعقوبی در اخبار انبیاء از آنها بهره برده است.
خوشبختانه مقدمه ی جلد دوم در دست است. وی در آن به اجمال به برخی از منابع خود اشاره کرده است. برجسته ترین مورخان و اخباریانی که او از آنها نام می برد عبارتند از: اسحاق بن سلیمان [هاشمی] که از شیوخ بنی هاشم نقل می کند؛ ابوالبختری وهب بن وهب قریشی که از جعفر بن محمد و دیگران نقل می کند؛ ابان بن عثمان بجلی، از جعفر بن محمد؛ عبدالملک بن هشام، به روایت بکائی از ابن اسحاق؛ ابوحسان زیادی، از کلبی و دیگران؛ هیثم بن عدی، از عبدالله بن عباس همدانی،‌ مدائنی، ابومعشر مدنی و محمد بن موسی خوارزمی منجم.
یعقوبی با استفاده از آثار منجم آگاهی نجومی گسترده ای در تعیین زمان نجومی روی کار آمدن هر خلیفه به دست می دهد.
ابن واضح در مقدمه ی جلد دوم یادآور شده که قصد نگارش کتاب مختصری را داشته است؛ از این رو، بسیاری از اشعار و اخبار طولانی را از آن حذف کرده است. با این حال، با مقایسه ی تاریخ یعقوبی و آثار مفصل دیگر می توان دریافت که وی به دلیل دسترسی به برخی از منابع، اخبار بسیار بدیعی را در کتاب خود آورده است.
شایان ذکر است که در این کتاب بیش از 460 نامه آمده که البته به برخی از آنها تنها اشاره شده و در بسیاری از موارد خود نامه آمده است. افزون بر این، اخبار یعقوبی از جهاتی با اخبار رایج در سایر منابع متفاوت است و می تواند راهنمای محقق باشد. (5)
تاریخ یعقوبی نسبت به بسیاری از کتاب های مهم تاریخی مسلمانان در باب فضائل و شایستگی های امام علی (ع) از امتیازات ویژه ای برخوردار است؛ به خصوص که ابن واضح با علاقه، دقت و وسعت بیشتری به مسائل فردی و اجتماعی شخصیت امام (ع) پرداخته است.

عوامل مؤثر در وسعت روایات مربوط به اهل بیت (ع) در تاریخ یعقوبی

1. تشیع اجداد و نیاکان یعقوبی: واضح، جد یعقوبی، از موالی منصور دوانیقی و صالح بن منصور بود؛ بدین جهت، خاندان واضح به عباسی و یعقوبی به ابی واضح شهرت یافت. یکی از گذرهای بغداد نیز به نام واضح، «سکنه واضح» نامیده می شد. هنگامی که منصور سرپرستی ساختمان و امور مربوط به هر یک از چهار ناحیه ی ربض های بغداد را برعهده ی یکی از مهندسان و چند نفر دیگر قرار می داد، ناحیه ای را که دروازه ی کوفه تا دروازه ی شام و خیابان راه انبار تا حدود ربض حرب بن عبدالله امتداد داشت برعهده ی سلیمان بن مجالد، مولای خویش، واضح و عبدالله بن محرز مهندس قرار داد. (6)
واضح در سال 158 ه‍.ق از سوی منصور خلیفه به حکومت ارمنستان منصوب شد. وی تا پایان خلافت منصور حکومت ارمنستان و آذربایجان را در دست داشت. او در 23 جمادی الاخر 162 ه‍.ق به حکومت مصر گماشته شد.
هنگامی که مهدی عباسی (خلافت 158-169 ه‍.ق) در سال 160 ه‍.ق به حج رفت، تصمیم گرفت مسجد الحرام را وسعت دهد؛ از این رو، دیوارهای مسجد را خراب و خانه های مردم را خریداری کرد. وی صنعتگران و مهندسان را از هر ناحیه فراخواند. او همچنین به واضح، که حاکم مصر بود، نوشت تا اموال و دیگر لوازم این کار را به مکه حمل و به یقطین بن موسی و محمد بن عبدالرحمن تسلیم کند. (7)
واضح در زمان خلافت هادی عباسی عهده دار برید مصر بود. در آن زمان، واقعه ی فخ رخ داده بود و ادریس بن عبدالله بن حسن، برادر نفس زکیه، از آن جان سالم به در برده بود. واضح، که شیعی معتقدی بود، وی را به مغرب فراری داد و با این کار جان خود را از دست داد؛ چراکه به دستور هادی او را گردن زدند یا به دار آویختند. برخی بر این اعتقادند که واضح به دست هارون الرشید و در زمان خلافت وی کشته شد. (8) طبری در تاریخ الامم و الملوک از واضح با عنوان رافضی خبیث یاد کرده است؛ (9) ولی ابن اثیر او را از شیعیان علی ابن ابیطالب (ع) دانسته است. (10)
شیعیان امامی در این دوران به امور اداری اشتغال داشتند. نمونه ی دیگر این افراد علی بن یقطین بود که به دستور امام کاظم (ع) در دولت عباسی مشغول بود.
2. وسعت اخبار درباره ی علی (ع) و بیان فضائل آن حضرت و مواضع جانبدارانه ی یعقوبی: بی شک یعقوبی مورخی شیعه مذهب بود. آثار تشیع وی نه تنها در کتاب تاریخش بلکه در البلدان نیز، که یک اثر جغرافیایی است، دیده می شود. او حدیث غدیرخم و حدیث ثقلین و تفسیر آن به کتاب خدا و عترت را روایت کرده است. وی همچنین به نزول آیه ی «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً» در روز غدیر خم تصریح کرده است.
اخبار یعقوبی در داستان سقیفه، برخورد خلفا و سیری که از خلافت امیرمؤمنان (ع) به دست می دهد نشان دهنده ی تشیع کامل اما تا اندازه ای معتدل اوست. وی تعبیر امیرمؤمنان را فقط در مورد علی بن ابیطالب (ع) به کار برده و پس از نام آن حضرت عبارت «صلوات الله علیه» را آورده است.
ابن واضح در مسیر حوادث تاریخ اسلام، پس از آغاز بحث معاویه به موازات عناوینی که برای روی کار آمدن خلفا دارد، از امامان شیعه (ع) نیز سخن می گوید: «وفات حسن بن علی»، «مقتل حسین بن علی»، «در وفات علی بن حسین»، «وفات ابی جعفر محمد بن علی»، «وفات ابی عبدالله جعفر بن محمد و کلمات قصار او»، «وفات موسی بن جعفر»، «وفات علی الرضا» و «وفات علی بن محمد بن علی الهادی علیهم السلام» از جمله عناوینی است که ذیل آنها کلمات قصاری نیز از آن بزرگواران نقل می کند. شایان توجه است که تاریخ یعقوبی حوادث را تا سال 259 ه‍.ق آورده است؛ بنابراین، از شهادت امام حسن عسکری (ع) سخن نگفته است. وی به طور مختصر به قیام زید پرداخته است که می تواند گواه امامی بودن او باشد.
یعقوبی در البلدان هم در برخی موارد از علی بن ابیطالب (ع) نام برده است. همچنین او از بزرگان سادات و علویان در برخی مناطق دنیای اسلام یاد کرده است. (11)
3. سلسله راویان و منابع مورد استفاده ی یعقوبی: از دیگر دلایل تشیع یعقوبی توجه وی به راویان شیعه و منابع مورد استفاده ی آنهاست. از جمله ابوالبختری وهب بن وهب قریشی و ابان بن عثمان بجلی، سیره نویس معروف شیعه در قرن دوم هجری، که هر دو از امام جعفر صادق (ع) روایت کرده اند؛ (12) به ویژه ابان که خود از اصحاب آن امام (ع) بود و شمار زیادی حدیث بی واسطه از ایشان نقل کرده است.
ابن واضح یعقوبی از نخستین مورخانی است که از کتاب مغازی ابان سود جسته است؛ چراکه روایات زیادی در تاریخ یعقوبی وجود دارد که با آنچه در منابع دیگر به نقل از ابان آمده شباهت کامل دارد. (13)
4. گفته ها و نوشته های برخی محققان تاریخ و مستشرقان: گفته ها و نوشته های محققان تاریخ و تمدن اسلامی و مستشرقان، به ویژه در سده ی اخیر، درباره ی شخصیت و آثار یعقوبی نشانگر اعتقاد راسخ این مورخ به آیین تشیع است. در این راستا، با استناد به منابع گوناگونی نمونه هایی بیان می کنیم:
فرانتس روزنتال در کتاب تاریخِ تاریخ نگاری در اسلام درباره ی مواضع یعقوبی، به خصوص در تاریخش، می نویسد: «میزان کارسازی این شیوه، با وجود تمهیدات معتدل، در تاریخ یعقوبی متجلی است؛ بنابراین، این مأخذ برای علویان مطالب و نمونه های فراوان با حواشی طویل آورده، که مملو از گفتارهای حکیمانه است. [وی] در معرفی تصویر عثمان به صورتی نامطلوب با توفیق بسیار روبرو شده است.» (14)
وی در جایی دیگر آورده است: «توجه و اهتمام او (یعقوبی) به مسائل فرهنگی در بخش دوم، که به تاریخ اسلام می پردازد، نیز ادامه یافته است. این بخش با سخنان حکیمانه ای در اهمیت دانش آغاز می گردد و به گونه ای جالب و جذاب سخنانی از علی بن ابیطالب (ع) نقل می شود. اعتقادات شیعی مؤلف از روی اولویت دادن او به روایات شیعیان از رویدادهای قرن اول هجری و در عنایت و التفات وی نسبت به سرگذشت نامه ی دوازده امام و تأکید بر ادای سهم آنان در پیشبرد خرد و حکمت بیشتر هویدا می شود.» (15)
هوتسما، خاورشناس هلندی، (1851-1943 م) در زمینه ی تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی فعالیت های قابل توجهی داشت. وی در نسخه های خطی عربی و دو کتاب الاضداد ابن انباری (1881 م) و تاریخ یعقوبی (1883 م)، که هر دو از تألیف های مهم شیعه هستند، تحقیق کرده است. (16) به نوشته ی هوتسما، یعقوبی به طور قطع شیعی مذهب و از پیروان مذهب جعفری بود. (17)
جرجی زیدان، مورخ و نویسنده ی معروف، نیز درباره ی یعقوبی و تاریخ او می نویسد: «از مزایای تاریخ وی علاوه بر قدمت آن این است که مؤلف آن شیعی مذهب است و از عباسیان چیزهایی می نویسد که دیگران از ذکر آن پرهیز می کنند.» (18)
ژان سواژه در کتاب مدخل تاریخ شرق اسلامی از یعقوبی به عنوان یک نویسنده ی مورخ و جغرافی دان شیعی یاد کرده است. (19)
سارتن هم، که از محققان بنام اروپایی در شناخت تاریخ و تمدن مشرق زمین است، پس از اینکه یعقوبی را یک مورخ و جغرافی دان شیعه معرفی می کند، می نویسد: «از لحاظ شیعه بودن وی این کتاب جالب توجه است؛ چرا که بی طرفانه و با علاقه ی خاصی نوشته شده است.» (20)
شایان ذکر است که بسیاری از محققان شیعه در دوره ی اخیر نیز از گفته های او در مسائل تاریخی استفاده ی بسیار کرده اند؛ از جمله سید محسن امین العاملی که در اعیان الشیعه تقریباً به طور مفصّل به شرح حال و معرفی آثار یعقوبی پرداخته است. (21)

نتیجه

آثار یک محقق یا یک مورخ می تواند نمایانگر مواضع وی در زمینه های گوناگون از جمله مذهب او باشد. با توجه به جایگاه والای یعقوبی اصفهانی در میان مورخان مسلمان، با استناد به منابع متعدد، به ویژه آثار خود وی، می توان به تشیع او پی برد. تشیع اجدادش و حمایت آنان از جنبش های علوی، حجم مطالب او درباره ی امیرالمؤمنین علی (ع) و موضع جانبدارانه از آن حضرت و فرزندانش و نیز سلسله راویان و مآخذ مورد استفاده ی یعقوبی از این موضوع حکایت می کند.
محققان تاریخ اسلام و مستشرقان هم با مستندات متعدد یعقوبی را به عنوان مورخ و جغرافی دان شیعی قلمداد کرده اند که فرانتس روزنتال، هوتسما و ژان سواژه از آن جمله اند.

پی نوشت ها :

1. یعقوبی: تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 5.
2. یعقوبی: تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج 1، ص 14.
3. جعفریان، ص 154.
4. همان، ص 157.
5. همان، ص 158.
6. یعقوبی: تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج 1، صص 14 و 15.
7. همان، ص 15.
8. همان جا.
9. طبری، ج 4، ص 600.
10. ابن اثیر، ج 4، ص 12.
11. رک: یعقوبی: البلدان، برخی از صفحات.
12. همان، ص 70.
13. جعفریان، صص 69-70.
14. روزنتال، ص 79.
15. همان، ص 156.
16. بدوی، ص 485.
17. یعقوبی: تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج 1، ص 20.
18. همان جا.
19. سواژه، ص 209.
20. یعقوبی: تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج 1، ص 20.
21. رک: امین العاملی، ج 2، صص 201-202.

منابع تحقیق :
ابن اثیر، عزالدین بن علی: الکامل فی التاریخ، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، 1408 ه‍.ق
امین العاملی، محسن: اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، [بی تا].
بدوی، عبدالرحمن: فرهنگ کامل خاورشناسی، ترجمه شکرالله خاکرند، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
جعفریان، رسول: منابع تاریخ اسلام، قم: انصاریان، 1376.
روزنتال، فرانتس: تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی، چ دوم، 1366.
سواژه، ژان: مدخل تاریخ شرق اسلامی، ترجمه نوش آفرین انصاری (محقق)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1366.
طبری، محمد بن جریر: تاریخ الامم و الملوک، بیروت: دارالاضواء، الطبعه الثالثه، 1403 ه‍.ق.
کاهن، کلود: درآمدی بر تاریخ اسلام در قرون وسطی، ترجمه اسدالله علوی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1370.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب: البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1343.
ــــــ: تاریخ یعقوبی، تحقیق عبدالامیر مهنا، بیروت: منشورات الاعلمی للمطبوعات، 1413 ه‍.ق
ــــــ: تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی، چ سوم، 1362.
منبع: اعرابی، مهدی، (1390)، مجموعه مقالات همایش پیشینه تشیع در اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، اول.